Kençek

Kençekler, Kaşgarlı Mahmud'un çeşitli Türk toplulukları hakkında bilgiler verirken değindiği boylardandır. Kençekler ve Kençekçe ile ilgili bilgiler Divânü Lugâti’t-Türk ile sınırlıdır.

Kaşgarlı'nın Kençekçe olarak adını söylediği kendük (كندك), togrıl ( تغرل), yudhuğ (يذغ), kenpe (كنبا), körke (كركا), çaha (جاها), çulıman (جليمان), çawlı (جاڤلى), çowlı (جوڤلى), çeşkel (جشكال), şenbuy (شنبوى), kewli (كاڤلى) ve dünüşge (دنشكا) kelimeleridir.

Kençekler hakkında Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lugâti’t-Türk’de şu bilgileri de verir:

“	En açık ve doğru dil - ancak bir dil bilip - Farslarla karışmayan ve yabancı ülkelere gidip gelmeyen kimselerin dilidir. İki dil bilen şehirlilerle düşüp kalkan kimselerin dilleri bozuktur. İki dil bilenler "سغداق Soğdak", "كنجاك Kençek", "ارغو Argu" boylarıdır. Gezginci olarak yabancılarla karışanlar "شْتَن Xotan" ve "تبت Tübüt" halkı ile "طَنغُت Tenğüt"lerin bir kısmıdır.	„

Kaşgar’ın Kençekçe konuşan köyleri vardır. Şehrin içindeki halk Hakanlı Türkçesiyle konuşurlar. Xotanlılarla Kençekliler kelimenin önünde bulunan ألِفleri (ه h) ye çevirirler. Türk dilinde bulunmayan bir harfi kattıkları için biz onları Türk saymıyoruz. Türkler "baba"ya "اتا ata", Xotanlılarla Kençekliler "هَتَ hata", Türkler "ana"ya "اَنا ana", onlar "هَنَ hana" derler.

Aslî olan he harfine gelince, o öz Türk dilinde bulunmaz. Yalnız "er ahladı" sözü vardır; ‘adamcağız göğsünü geçirdi, ah dedi, ahladı.’ demektir. Bu söz, göğüsten bir sesin çıkmasını anlatır. Baykuş için "ühi" denirse de öz Türkler buna "ügi" derler. Xotan ve Kençek dillerinde he bulunursa da bunlar asıl Türk ilinden olmayıp Türk ülkesine göç etmiş kimselerdir.

Kökenbilimsel araştırmalar

İbrahim Kafesoğlu, Kaşgar, Balasagun, Talas, Fergana arasında yaşayan Argu, Yabaku, Çomul, Oğrak, Çaruk, Edhgiş, Kençek gibi toplulukların hep “Doğu Türk” kolları olduğunu ve Göktürklerle bağlantılı bulunduklarını ifade etmektedir

Zeki Velidi Togan ise, eski Başkurt söylentilerinde Başkurtların atalarının eskiden Buhara taraflarında yaşadıklarını ve kavmî isimlerinin de "Kence" olduğunu belirterek bu rivayetin kenara atılamayacağını, zira Aral Gölü etrafında "Kence" ve "Kencek" isminde kabilelerin yaşadığını, Başkurtlar arasında da "Kencek" şeklinde aile isimleri görüldüğünü belirtir. Bu söylentilere dayanarak Togan, Başkurtlar’ın Orta Asya’dan ve Aral Gölü bölgesinden gelmiş olabileceklerini, ayrıca Kaşgarlı’nın bugünkü Talas civarında "Kençek Señir" isminde bir yerden söz ettiğini söyler. Buradan hareketle Kençeklerin Kanglı ve Gurlarla da akraba kavim, Halaç ve Karluklarla birlikte ise Eftalit birliğine dahil olduklarını ifade eder.

Kençekçe kelimelerin anlamı

• kendük: küp gibi topraktan yapılan büyükçe bir kap, küp.
• togrıl: et ve baharatla doldurulan bağırsak, bumbar dolması.
• yudhuğ: çocuklara sövülen bir kelime.
• kenpe: bir ot adı.
• körke: ağaçtan yapılmış tabak.
• çaha: çakmak.
• çulıman: su birikintisi.
• çawlı: ateş yakılan meyve kabukları.(Çalı)
• çowlı: tutmaç süzgeci.
• çeşkel: çanak, çömlek.
• şenbuy: başka bir davetten sonra geceleyin gidilen içki ziyafeti.
• kewli: ırmak ağzı.
• dünüşge: “sülüklü pancar” denen sebze.
• büşinçek: üzüm salkımı.
• banzı: bağ bozulduktan sonra asmaların üzerindeki üzüm kalıntıları, neferneme.
• lüçnüt: imece.
• rapçat: angarya, beyin halkın gölüklerini alıp üzerine parasız olarak yük yükletmesi gibi.
• buldunı: içerisine yaş ya da kuru üzüm konan hoşmerim.
• sin: sen.
• hana: anne,Ana
• hata: baba, Ata