III. Tiridatis (Ermenistan kralı)

III. Tiridatis (y. 250ler - y. 330 Büyük Tiridates veya IV. Tiridatis olarak da bilinen, y. 298 ila y. 330 arasında Ermenistan'ın Arşak hanesine mensup kralıydı. 4. yüzyılın başlarında (geleneksel tarih 301'dir), Tiridatis, Hristiyanlığı Ermenistan'ın resmî dini ilan etti ve böylece Ermeni Krallığı, Hristiyanlığı resmi olarak kabul eden ilk devlet oldu.

III. Büyük Tiridatis
Tiridatis'in 19. yüzyıl çizimi
Ermenistan kralı
Hüküm süresi	298 - y. 330 AD
Önce gelen	II. Hüsrev
Sonra gelen	III. Hüsrev
Doğum	250s AD
Ölüm	y. 330 AD
Defin	Kemah
Eş(ler)i	Ashkhen
Çocuk(lar)ı	III. Hüsrev Salome of Armenia
Hanedan	Arşak Hanedanı
Babası	II. Hüsrev
Dini	Zerdüştçülük (301 öncesi) Ermeni Hristiyanlığı (301 sonrası)

İsim

Tiridatis adı, "Tir tarafından yaratılan" anlamına gelen Partça Trdat adının Grekçe versiyonudur. Tir, Avesta'da yer almasa da Zerdüşt dininde önde gelen bir yazatadır (melek tanrısı). Bu ad aynı zamanda Terdates, Teridates, Teridatios ve Tiridatios gibi diğer Yunanca varyantlarda da görülmektedir. Süryanice'de Turadatis, Latince'de ise Latince: Tiridates olarak geçmektedir.

Erken dönem

III. Tiridatis, Ermenistan Kralı II. Hüsrev'in oğluydu; ikincisi 252 yılında I. Erdeşîr'in emriyle Anak adlı bir Part ajanı tarafından öldürüldü. Tiridatis'in en az bir kardeşi vardı, Khosrovidukht adında bir kız kardeşi vardı ve baba tarafından büyükbabası Ermenistan Kralı II. Tiridatis'in adaşıydı. Anak yakalanıp ailesinin çoğuyla birlikte idam edilirken, oğlu Lusavoriç Krikor Kapadokya'daki Caesaria'da barındı. Tahtın hayatta kalan tek varisi olan Tiridatis, babasının henüz bebekken öldürülmesinden kısa süre sonra hızla Roma'ya götürüldü. Roma'da eğitim gördü ve diller ve askeri taktikler konusunda yetenekliydi; ayrıca Roma hukukunu kesin olarak anladı ve takdir etti. Ermeni tarihçi Horenli Musa onu, düşmanlarına karşı savaşa katılan ve birçok savaşta ordusunu bizzat zafere ulaştıran güçlü ve cesur bir savaşçı olarak tanımlıyor.

Krallık

Kral Tiridates, Aziz Gregory'ye insan formuna geri dönmesi için yalvarıyor.

270 yılında Roma imparatoru Aurelianus doğu cephesinde Sasanilerle çatışmaya girdi ve onları geri püskürtmeyi başardı. Artık Pers işgali altındaki Ermeni tahtının gerçek varisi olan Tiridatis, Ermenistan'a geldi ve hızla bir ordu toplayıp 298'de düşmanı kovdu.

Bir süreliğine şans Tiridatis'in lehine göründü. Sadece düşmanlarını kovmakla kalmadı, silahlarını da Asur'a taşıdı. O dönemde Pers İmparatorluğu'nun dikkati dağılmıştı. Taht, birbiriyle yarışan iki kardeş olan Hürmüz ve Narses'in hırsları nedeniyle tartışıldı. Ancak kısa sürede iç savaş sona erdi ve Narses evrensel olarak Pers Kralı olarak kabul edildi. Narses daha sonra tüm gücünü yabancı düşmana yöneltti. Yarışma daha sonra çok eşitsiz hale geldi. Tiridatis bir kez daha Romalılara sığındı. Roma-Ermeni ittifakı, özellikle Diocletianus'un imparatorluğu yönettiği dönemde güçlendi. Bu,Tiridatis'in yetiştirilme tarzına, sürekli Pers saldırılarına ve babasının Anak tarafından öldürülmesine bağlanabilir. Tiridatis, Diocletianus'un yardımıyla Persleri Ermenistan'ın dışına itti. 299 yılında Diocletianus, muhtemelen bir Pers saldırısı durumunda tampon olarak kullanmak üzere Ermeni devletini yarı bağımsız ve koruyucu bir statüde bıraktı.

297 yılında Tiridatis, Ashkhen adında bir Alan prensesiyle evlendi ve ondan üç çocuğu oldu: III. Hüsrev adında bir oğlu, Salome adında bir kızı ve Ermeni Apostolik Kilisesi'nin eski Katolikoi'lerinden biri olan Aziz I. Husik ile evlenen başka bir kızı.

Din değiştirmesi

III. Büyük Tiridatis Ermenice: Սբ. Տրդատ Մեծ թագավոր
III. Büyük Tiridatis, Ermenilerin Büyük Kralı
Ermenistan Kralı
Mezarı	Kemah, Erzincan
Kutsayanlar	Oryantal Ortodoksluk Katolik Kilisesi
Yortu	Hamsin Yortusu'dan sonraki beşinci Pazar'dan önceki cumartesi (Ermeni Apostolik Kilisesi)
Simge	Taç Kılıç Haç Küre haç
Koruyucu aziz	Ermenistan

Kralın ve ulusun din değiştirmesine ilişkin geleneksel hikaye, öncelikle Agathangelos'a atfedilen beşinci yüzyıl Ermeni tarihine dayanmaktadır. Hristiyan olarak yetiştirilen ve kendi babasının günahından dolayı suçluluk duyan Anak'ın oğlu Lusavoriç Krikor'un Ermeni ordusuna katılarak kralın sekreteri olarak çalıştığını anlatır. Ermenistan'da Hristiyanlık 3. yüzyılın sonlarında güçlü bir temele sahipti, ancak ulus genel olarak hala Zerdüştlüğü takip ediyordu. Tiridatis de bir istisna değildi çünkü kendisi de çeşitli antik tanrılara tapıyordu. Zerdüşt dini töreni sırasında Tiridati, Krikor'a Eriza'daki tanrıça Anahit heykelinin ayağına bir çiçek çelengi koymasını emretti. Krikor, Hristiyan inancını ilan ederek bunu reddetti. Bu hareket kralı çileden çıkardı. Birkaç kişi Krikor'un aslında Tiridatis'in babasını öldüren hain Anak'ın oğlu olduğunu açıkladığında öfkesi daha da arttı. Krikor işkence gördü ve sonunda derin bir yer altı zindanı olan Hor Virap'e atıldı.

Krikor'un hapsedildiği yıllarda, Gayane liderliğindeki bir grup bakire rahibe, Hristiyan inançlarına yönelik Roma zulmünden kaçarken Ermenistan'a geldi. Tiridatis, gruptan ve üyelerinden biri olan Hripsime'nin efsanevi güzelliğinden haberdar oldu. Onları saraya getirmiş ve güzel bakireden evlenme talebinde bulunmuş; reddetti. Kral tüm gruba işkence yaptırdı ve öldürdü. Bu olaydan sonra hastalandı ve efsaneye göre ormanda amaçsızca dolaşan bir yaban domuzu davranışı benimsedi. Khosrovidukht, Krikor'un hâlâ zindanda hayatta olduğunu ve kralı iyileştirebilecek tek kişinin o olduğunu gösteren bir rüya gördü. Bu noktada hapsedilmesinin üzerinden 13 yıl geçmişti ve hayatta kalma ihtimali zayıftı. Onu geri aldılar ve inanılmaz derecede yetersiz beslenmesine rağmen hâlâ hayattaydı. Onun için her gün Khor Virap'e bir somun ekmek atan iyi kalpli bir kadın onu hayatta tuttu.

Tiridatis, Krikor'un yanına getirildi ve hastalığı mucizevi bir şekilde iyileşti. Tedavinin gücüne ikna olan kral, hemen Hristiyanlığı resmi devlet dini ilan etti. Böylece Ermenistan, sözde Hristiyan bir krallık ve Hristiyanlığı resmen kabul eden ilk devlet oldu. Tiridatis, Krikor'u Ermeni Apostolik Kilisesi Katolikosu olarak atadı.

Hristiyanlığa geçişin Ermeni tarihinde çok önemli bir olay olduğu ortaya çıktı. Zerdüştlük bilgini Mary Boyce'a göre, Ermenistan'ın Arşaklılar tarafından Hristiyanlaştırılmasının kısmen Sasaniler'e meydan okuduğu görülüyor.

Hükümdarlığının geri kalanı

Geleneksel Zerdüştlükten Hristiyanlığa geçiş kolay olmadı. Tiridatis, bu yeni inancı halka empoze etmek için sık sık güç kullandı ve Zerdüştlüğün Ermeni halkına derin kök salması nedeniyle birçok silahlı çatışma ortaya çıktı. Kralın güçleri ile Zerdüşt kampı arasında çok tanrılı askerî gücün zayıflamasıyla sonuçlanan gerçek bir savaş gerçekleşti. Böylece Tiridatis, hayatının geri kalanını tüm eski inançları ortadan kaldırmaya çalışarak geçirdi ve bunu yaparken sayısız heykeli, tapınağı ve yazılı belgeyi yok etti. Sonuç olarak yerel kaynaklardan eski Ermeni tarihi ve kültürü hakkında çok az şey biliniyor. Kral, inancı yaymak için hararetli bir şekilde çalıştı ve 330 yılında öldü. Horenli Musa, nakharar ailelerinden birkaç kişinin Tiridatis'e karşı komplo kurduğunu ve sonunda onu zehirlediğini belirtiyor.

III. Tiridatis, Ashkhen ve Khosrovidukht, Ermeni Apostolik Kilisesi'nin ve buna bağlı olarak tüm Doğu Ortodoks Kiliselerinin azizleridir ve onların bayram günü, Hamsin Yortusu'dan sonraki beşinci Pazar gününden sonraki Cumartesi günüdür. Bu bayram gününde "Krallara" ilahisi söylenir. Bayram günleri genellikle 30 Haziran civarındadır.

Galeri

• 
  Aziz Krikor, III. Tiridatis'i vaftiz ediyor
• 
  III. Tiridatis, eşi Ashkhen ve kız kardeşi Khosrovidukht, Naghash Hovnatan
• 
  III. Tiridatis ve Lusavoriç Krikor, Eçmiyazin.
• 
  Aziz Krikor, III. Tiridatis'i vaftiz ediyor

Kaynakça

Özel

Genel

• Agathangelos (1976). History of the Armenians. First. Translation and commentary by Robert W. Thomson. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-87395-323-1. 
• Barnes, Timothy David (1981). Constantine and Eusebius. Harvard University Press. 
• Binns, John (2002). An Introduction to the Christian Orthodox Churches. Cambridge University Press. ISBN 0-521-66738-0. 
• "Biographies of Armenian Saints, St Drtad (250-330)". St. Nersess Armenian Seminary. 14 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
• Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People. Fifth. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 1-56859-141-1. 
• Boyce, Mary (2001). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Psychology Press. 
• Chaumont, Marie-Louise (1996). "Une visite du roi d'Arménie Tiridate III à l'empereur Constantin à Rome?" [A Visit from Armenian King Tiridates III to Emperor Constantine in Rome?]. Garsoïan, Nina (Ed.). L'Arménie et Byzance: Histoire et culture [Armenia and Byzantium: History and Culture] (Fransızca). Paris: Éditions de la Sorbonne. ss. 55-66. ISBN 9782859448240. 
• Curtis, Vesta Sarkhosh (2016). "Ancient Iranian Motifs and Zoroastrian Iconography". Williams, Markus; Stewart, Sarah; Hintze, Almut (Ed.). The Zoroastrian Flame Exploring Religion, History and Tradition. I.B. Tauris. ss. 179-203. ISBN 9780857728159. 
• De Jong, Albert (2015). "Armenian and Georgian Zoroastrianism". Stausberg, Michael; Vevaina, Yuhan Sohrab-Dinshaw; Tessmann, Anna (Ed.). The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons, Ltd. 
• Domar: The Calendrical and Liturgical Cycle of the Armenian Apostolic Orthodox Church. Armenian Orthodox Theological Research Institute. 2002. 
• Edwards, Iorwerth Eiddon Stephen; Gadd, Cyril John; Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière; Boardman, John; Walbank, Frank William; Lewis, David Malcolm; Bowman, Alan; Astin, A. E.; Garnsey, Peter (1970). The Cambridge Ancient History: Volume 12, The Crisis of Empire, AD 193-337. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30199-2. 
• Grigoryan, V. (1987). "Trdat G Mets" Տրդատ Գ Մեծ [Tiridates III the Great]. Hambardzumyan, Viktor (Ed.). Haykakan sovetakan hanragitaran Հայկական սովետական հանրագիտարան [Armenian Soviet Encyclopedia] (Ermenice). 12. Erevan: Hay sovetakan hanragitaran hratarakč῾ut῾yun. s. 94. 
• Movses Khorenatsʻi (1997). Sargsyan, Gagik (Ed.). Hayotsʻ Patmutʻyun, E dar Հայոց Պատմություն, Ե Դար [History of Armenia, 5th Century] (Ermenice). Erevan: Hayastan. ISBN 5-540-01192-9. 
• Rapp, Stephen H. (2014). The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Farnham: Ashgate Publishing. ISBN 978-1-4724-2552-2. 
• Russell, James R. (1987). Zoroastrianism in Armenia. Harvard University Press. ISBN 978-0674968509. 
• Schmitt, Rüdiger (2005). "Personal Names, Iranian iv. Parthian Period". Encyclopædia Iranica, online edition. New York: Encyclopædia Iranica Foundation. 

Konuyla ilgili yayınlar

• Kettenhofen, Erich (2002). "Die Anfänge des Christentums in Armenien" [The Beginnings of Christianity in Armenia]. Handēs Amsōreay (Almanca). Cilt 116. ss. 45-104. OCLC 5377086. 
• Kettenhofen, Erich (1995). Tirdād und die Inschrift von Paikuli: Kritik der Quellen zur Geschichte Armeniens im späten 3. und frühen 4. Jh. n. Chr [Tirdād and the Paikuli Inscription: Criticism of the Sources on the History of Armenia in the Late 3rd and Early 4th Centuries AD] (Almanca). Reichert Verlag. ISBN 9783882268256. 
• Manaseryan, Ṛuben (1997). Hayastaně Artavazditsʻ minchʻev Trdat Mets Հայաստանը Արտավազդից մինչև Տրդատ Մեծ [Armenia from Artavazd to Trdat the Great] (Ermenice). Erevan: Areg. OCLC 606657781. 
• Mardirossian, Aram (2001). "Le synode de Valarsapat (491) et la date de la conversion au christianisme du Royaume de Grande Arménie (311)". Revue des Études Arméniennes. Cilt 28. ss. 249-260. doi:10.2143/REA.28.0.505082. ISSN 0080-2549. 
• Thomson, Robert W. (1997). "Constantine and Trdat in Armenian tradition". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 50 (1/3). ss. 277-289. ISSN 0001-6446. JSTOR 23658223. 
• Walburg, Karin Mosig (2006). "Der Armenienkrieg des Maximinus Daia" [The Armenian War of Maximinus Daia]. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte (Almanca). 55 (2). ss. 247-255. doi:10.25162/historia-2006-0016. ISSN 0018-2311. JSTOR 4436812. 
• Zuckerman, Constantin (1994). "Les campagnes des tétrarques, 296-298. Notes de chronologie" [The Campaigns of the Tetrarchs, 296-298. Chronology Notes]. Antiquité Tardive (Fransızca). Cilt 2. ss. 65-70. doi:10.1484/J.AT.2.301153. ISSN 1250-7334.