Ana Arnavutça
Ana Arnavutça, Ön Arnavutça veya Proto-Arnavutça, Arnavut halkı tarafından kullanılmış Hint-Avrupa dil ailesinden bir dönemlerine ait varsayımsal bir ana dildir. Arnavutça, geleneksel olarak İlirce olduğu düşünülen eski bir Paleo-Balkan dilinden evrilmiştir. Kimi dilbilimcilere göre Arnavutça, İlirce yahut Mesapya diline yakın akraba olan başka bir Paleo-Balkan dilinden türemiş olabilir.[1]
Ana Arnavutça, Tosk ve Geg lehçeleri arasındaki benzerlik ve farklılıklara dayanılmakla birlikte en önemlileri Latince (De Vaan tarafından MÖ 167 ila MS 400) ve Slavcadan (7. Yüzyıl'dan itibaren) alıntı sözcükleri kullanarak kıyaslama metodu ile yeniden yapılandırılmıştır. Alıntı sözcüklerle elde edilen veriler, dilbilimcilerin, iyi bilinen dillerden ödünç alınan sözcüklerin büyük akış noktalarında yerel sözcüklerin şeklini büyük ayrıntılarla oluşturmalarına olanak tanır.
Varlığı kanıtlanmış farklı dillerin temas etmeye başlamasın, Ana Arnavutçanın farklı evrelere ayrılmasına sebebiyet vermiştir.[1] Ana Arnavutçanın en erken evreleri, yoğun Latin-Arnavutça teması döneminden hemen önce, erken Roma İmparatorluğu'na tarihlenirken, sonraki aşamalarında Slav dilleriyle temasa geçmiştir. Tosk-Geg ayrımının, Geg ve Tosk arasındaki taksonomik farklılıklara ilişkin olarak Latince ve eski Yunanca alıntı sözcüklerin yerel sözcükler gibi ele alınması gerçeğiyle kanıtlandığı üzere, MS 600 dolaylarında Slav temasından önce geldiği bilinmektedir, ancak aynı şey Slavcadan geçen alıntı sözcükler için geçerli değildir.
değiştir
Rus dilbilimci Vladimir Orel, Ana Arnavutçanın dönemlerini aşağıdaki sıralandırma ile ayırmıştır:
- Erken Ana Arnavutça: MS 1. yüzyıldan önce konuşulmuştur. Romen dilleri, özellikle Latince henüz bu dönem Arnavutçada yoğun bir nüfuz kazanmamıştı.
- Geç Ana Arnavutça: bu dönemde Ana Arnavutçanın gramer yapısında herhangi bir bozulma olmaksızın, alıntı sözcükler bakımından büyük ölçüde değişimler meydana gelmişti. Halk Latincesinden Ana Arnavutçaya kayda değer oranda alıntı sözcük geçmiştir.
Ana Arnavutçanın günümüz Arnavutçasına evrildiği dönemlere ilişkin başka paradigmalar da mevcuttur. Bir diğer dilbilimci Ranko Matasović, Ana Arnavutçanın dönemlerini aşağıdaki sıralandırma ile ayırmıştır:
- Ana Arnavutça Öncesi: Orel'in ''Erken Ana Arnavutça'' teorisine esasen eşdeğerdir; ancak Matasović Latince-Arnavutça ilişkisini, Orel'in başladığını öne sürdüğü tarihten bir yüzyıl öncesine dayandırır. Bu dönem bittikten sonra, Latince Ana Arnavutçayı büyük ölçüde şekillendirmeye başladı.
- Erken Ana Arnavutça: Orel'in teorisinin bir başka kısmını oluşturan ''Geç Ana Arnavutça'' tezinin ilk evrelerine denk gelmektedir. Matasović'e göre MÖ 1. yüzyıldan MS 6. yüzyıla kadar uzanan bu dönem, Slav dilleriyle temasa geçmeden önce son bulur.
- Geç Ana Arnavutça: Orel'in ''Geç Ana Arnavutça'' tezinin son iki yüzyılına denk gelmekle birlikte, henüz Türk etkisi başlamadan önce duran Eski Arnavutçaya zemin hazırlandığı dönemin başlangıcıdır.
- Erken Arnavutça: eski Arnavutçanın Osmanlı dönemine karşılık gelir ve 19. yüzyılda sona erer ve bu noktada yerini günümüz Modern Arnavutçasına bırakır.
Arnavut dilbilimci Shaban Demiraj, Matasović gibi Orel'in öne sürdüğü teorinin aksine, 5. ve 6. yüzyılları evreler arasında bir sınır olarak kabul eder.[2]
Çalışma Tarihi değiştir
Vladimir Orel, Ön-Hint-Avrupa dilinden Ana Arnavutçaya ve oradan Modern Arnavutçaya evirilen süreci analiz eden başlıca modern uluslararası dilbilimcilerden biri olarak ön plana çıkmıştır. Orel'e göre, Ana Arnavutçanın sentaks yapısı hakkındaki çalışmalar emekleme aşamasındadır, bu nedenle bazı sınırlamaları vardır. Yine de bu çalışmalar, Ana Arnavutçanın fonetik ve kelime dağarcığının tarihsel gelişiminin anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Ana Arnavutça hakkındaki çalışmaların büyük çoğunluğu İngilizceden ziyade Almanca yayımlanmıştır.
Sesbilim değiştir
Ana Arnavutça sesbilimi üzerine son kapsamlı çalışmalar Huld (1984), Beekes (1995), Shaban Demiraj (1996), Bardhyl Demiraj (1997), Orel (2000), Hock (2005), Matzinger (2006), Vermeer (2008), Schumacher (2013) ve De Vaan (2018) tarafından yayımlanmıştır.
değiştir
| daili̯ā kabalai-dže | |
| daili̯ā tši̯ō laiša ni̯o eset | kabala pakset; |
| tan raunta karra beri̯ana, | tan madza barra, |
| tan maʃkula ʃpei̯toi̯ enbarni̯ana. | daili̯ā kabalō spolet: |
| “zemerā mei̯i lendoi̯et, | nera sākskanei kabala rinana.” |
| kabalai spolanti: “degi̯eoi̯ daili̯ā! | zemerā nosōm lendoi̯et sākskanei, |
| nera, u̯itšpata, daili̯āu̯ō laišei | βetei zi̯arma patika bani̯et, |
| daili̯āu̯ō-dže laiša nuka ensti.” | tei ndiéni̯eta daili̯ā arā eikanet. |
| koyun ve atlar | |
|---|---|
| Yünü olmayan bir koyun | atları gördü; |
| bunlardan biri ağır bir vagon çekiyordu | beriki büyük bir yük taşıyor |
| öteki ise hızla bir adam taşıyordu. | koyun atlara dedi: |
| ''yüreğim sızlanıyor, | bir adamın atları sürdüğünü görünce'' |
| atlar dediler: ''dinle koyun ! | bunu gördüğümüzde yüreğimiz bize acı veriyor |
| adam, efendi, koyunun yününü | sıcak bir giysi haline getirir. |
| ve koyunda yük yok.'' | Bunu duyan koyunlar ovaya kaçtı. |
Kaynakça değiştir
- ^ a b In Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (eds.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. pp. 1732–1749. ISBN 978-3-11-054243-1. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2021.
- ^ Demiraj, Shaban. "Albanian". In Ramat and Ramat (2006), The Indo-European languages. Page 483
- ^ "Albanian". 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.