Akbaba, Çaybaşı
Akbaba, Ordu ilinin Çaybaşı ilçesine bağlı bir mahalledir. Ordu ili büyükşehir belediyesi olmadan önce köy statüsü taşıyordu. Köyün merkezi Çaybaşı kasabasına 8 km, eskiden içinde yer aldığı Ünye ilçesinin merkezine 38 km uzaklıktadır.[3]
| Akbaba | |
|---|---|
 | |
 Ordu'nun Türkiye'deki konumu | |
  Akbaba Akbaba'nın Ordu'daki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ordu |
| İlçe | Çaybaşı |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| Rakım | 358 m |
| Nüfus (2019)[1] | |
| • Toplam | 472 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0452 |
| İl plaka kodu | 52 |
| Posta kodu | 52310 |
Köyün adı değiştir
Köyün bilinen en eski adı Akbaba’dır. Daha eski bir ada sahip olup olmadığına ilişkin yazılı kaynaklarda bilgi yoktur. Köyün ne zamandan beri Akbaba adını taşıdığı da bilinmemektedir. Bununla birlikte Richard Kiepert'in 1913 tarihli "Unije" adlı haritasında "Ak Baba", Erkan-ı Harbiye-i Umumiye'nin 1914 tarihli haritasında "Akbaba Köyü" (آقبابا كویی) olarak geçmesi, bu adın yüzyıldan daha uzun zamandır kullanıldığını göstermektedir.[4][5] 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında köyün adı Ak Baba (اق بابا) biçiminde yazılmıştır.[6] Dahiliye Vekaleti'nin 1933 tarihli Köylerimiz adlı yayınında da köyün adı Akbaba olarak yazılmıştır.[7] İçişleri Bakanlığı'nın 1968'de yayımladığı Köylerimiz adlı köy listesinde de aynı biçimde kaydedilmiştir.[8] Cumhuriyet döneminde de köyün adının aynı biçimde kaldığı bu kayıtlardan anlaşılmaktadır.
Tarihçe değiştir
Akbaba köyünün kuruluşu ve adının kaynağı konusunda bilgi mevcut değildir. Köyün bugünkü Gürcü nüfusu, 93 Harbi’nde Rusların eline geçen tarihsel Gürcü topraklarından göç edip gelmiştir. Rus idaresi sırasında Müslüman Gürcülerin yaşadığı Acara, Maçaheli gibi bölgeleri dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, din üzerinden propaganda yapan Osmanlı hocalarının etkisiyle bu bölgelerden büyük göçlerin olduğunu, bazı köylerin tamamen boşaldığını belirtmiştir.[9] Nitekim çok fazla insanın göç ettiği, kiminin yolda, kiminin yüksek köylere çıkmadan Ünye sahilinde sıtmadan kırıldığı bugün de halk arasında anlatılmaktadır. 2016 yılında yayımlanan bir araştırmaya göre, Akbaba köyü halkının geçmişi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Maçaheli bölgesinden göç etmiş olan Gürcülere dayanmaktadır. Genç kuşak dışındaki kişiler bu tarihte de sınırlı kapasitede Gürcüce konuşuyordu.[10]
Richard Kiepert'in 1902-1916 arasına tarihlenen "Unije" adlı haritasından da anlaşılacağı gibi göçmen Gürcüler, o tarihte de Ak Baba adını taşıyan köye yerleşmişlerdir.[11] Ancak köyün Gürcülerden önceki sakinleri hakkında kesin bilgi mevcut değildir. Sözlü geleneğe bakarak Akbaba köyünde daha önce Ermeni ve Rumların yerleşik olduğu söylenebilir. Hatta Gürcülerin önce, daha sonra yayla olarak kullandıkları Kintra’ya yerleştikleri, eski sakinlerinin köyden ayrılmak zorunda kalmasından sonra Akbaba’ya indikleri anlatılmaktadır. Akbaba’nın komşu köyü Köklük’te Ermenilerin varlığı ve köyden ayrılmak zorunda kaldığı, buralı bir Ermeninin anılarına dayanan ve Israël Setrak Tahmazyan’ın kaleme aldığı Gavur adlı anı kitabından anlaşılmaktadır.[12]
Akbaba eskiden Ünye ilçesinin Çilader bucağına bağlı bir köydü. 1990 yılında, daha önce adı Çaybaşı olarak değiştirilmiş olan bu ilçenin köylerinden biri haline geldi. Nitekim bu tarihten önceki köy listelerinde ve genel nüfus sayımlarında Akbaba Ünye ilçesinin bir köyü olarak kaydedilmiştir.[13][14]
Göç etmiş olan Gürcülerin ilk iki kuşağının doğum yerinin Batum olduğu nüfus kayıtlarından bilinmektedir. Akbaba, bugünkü Çaybaşı ilçesi sınırları içinde göçün sonucunda ortaya çıkmış Gürcü köylerinden biri olarak geçer.[15] Göç sonrasında dağınık bir yerleşime sahip olan köydeki ev, ambar, samanlık gibi bütün yapıların ahşap olduğu bilinmektedir. Ahşap evler genellikle iki katlı olarak inşa ediliyor ve kestane kerestesi daha makbul sayılıyordu. Bu yapıların alt katı ahır, üst katı ev olarak kullanılıyordu. Yamaç bir arazide yapılan evin temeli taş duvar örülerek düzenleniyordu. Bu tip evlerin çok azı günümüze ulaşmıştır.
Gürcü göçmenlerin uzun yıllar kullandığı köyün merkezindeki cami, hemen yanındaki mektep ile caminin etrafındaki mezarlık içinde bulunan ve “Evliya” olarak adlandırılan yatırın türbesi de ahşap yapılardı. Ahşap cami ve yatır türbesi daha sonra beton yapılar olarak yeniden inşa edilmiştir. Akbaba adının, beyaz sakalından dolayı “Ak Baba” olarak nitelenen bu “Evliya”dan geldiği rivayet edilir. Bununla birlikte “Evliya”nın ortaya çıkışıyla ilişkili de bir rivayet vardır. Buna göre eskiden Akbaba camisinin yanındaki mezarlıkta bulunan Rumca yazılı taşı köylülerden biri evin duvarında kullanmak üzere alıp götürür. Ne var ki ertesi gün taşı eski yerinde bulur. Taşı yeniden evine götürür, fakat taş bu kez de eski yerine döner. Köylüler bu işte ilahi bir gücün varlığına karar verip taşın olduğu yere ahşap türbeyi yaparlar ve taşı da içine dikerler. Akbaba mezarlığındaki yatır türbesi bu şekilde ortaya çıkmıştır. Yıllar sonra üzerinde Rumca yazı bulunan taş kaldırılmış ve yerine bugün de türbenin içinde duran Arapça yazılı taş konmuştur.
Gürcü dilinin ve geleneğinin büyük ölçüde unutulduğu köyde 2018 yılında “Çaybaşı Akbaba Köyü Batum Gürcü Göçmenleri Şenliği” adı altında bir şenlik düzenlenmiştir. Bu şenliğin içeriği, icra edilen şarkılar ile sergilenen âdetler üzerinden köyde yaşayan Gürcülerin büyük ölçüde asimile olduğu söylenebilir.[16]
Demografi değiştir
Akbaba köyü sakinleri, 93 Harbi’nin ardından tarihsel Gürcistan'ın güneybatı bölgesinden göç etmiştir. Göçle gelen Gürcüler Çiloğlu, Topaloğlu, Ceceloğlu, Şlapoğlu, Çanoğlu, Karabdoğlu, Bayraktaroğlu ve Mollaoğlu gibi Türkçe ya da yarı Türkçe-yarı Gürcüce aile adları taşımaktadır. Köylülerin sözlü anlatımına dayanarak bu ailelerin, Acara ve Maçaheli’den göç ettiği bilinmektedir.[17] Nitekim Rus idaresi altındayken Müslüman Gürcülerin yaşadığı bölgeleri dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, 1892’de Maçaheli ve tarihsel Acara bölgelerinden büyük göçlerin olduğunu, hatta bazı köylerin tamamen boşaldığını yazmıştır.[9]
Yayımlanmış kaynaklarda Akbaba köyünün göç sonrasındaki nüfusuna ilişkin bilgi mevcut değildir. Hatta göçten sonra daha nüfus tespiti yapılmadan ölen yaşlı kişilerin olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte Akbaba köyü Dahiliye Vekaleti’nin 1933 yılında yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün nüfusunun 150 kişiden fazla olduğu belirtilmiştir. Nitekim 1935 yılı genel nüfus sayımında köyün nüfusunun 405 kişiden oluştuğu görülmektedir.[13] 1960 yılına gelindiğinde köyün nüfusu 666 kişiye çıkmıştı. Bu nüfusun 353’ü kadın, 313’ü erkekti.[18]
Akbaba köyünün son yıllardaki nüfusu 472 ile 546 arasında değişmiştir. Son tespite göre köyde 472 kişi yaşamaktadır.[1] Köyün nüfusu köyden kente göçten dolayı son yıllarda azalmıştır ve günümüzde yaz mevsimi ile kış mevsimi nüfusu arasında da önemli fark vardır. Öte yandan köyün nüfusunun giderek artması ve ekilebilir arazilerin yetersiz hale gelmesi üzerine daha erken dönemde bazı aileler Samsun ilinin Bafra ilçesine göç etmiştir.
| Yıllara göre mahalle nüfus verileri | |
|---|---|
| 2019 | 472[1] |
| 2018 | 546[1] |
| 2017 | 501[1] |
| 2016 | 535[1] |
| 2015 | 473[1] |
| 2014 | 497[1] |
| 2013 | 528[1] |
| 2010 | 453[3] |
| 2000 | 503[3] |
| 1990 | 763[3] |
| 1960 | 666[18] |
| 1935 | 405[13] |
_mezar%C4%B1,_2009.jpg)
Coğrafya değiştir
Akbaba köyü, Canik Dağlarının kuzey kısımlarında, 600-900 metre yükseklikte, genelde engebeli bir arazide yer alır. Köyün neredeyse tamamı iki dere arasında kalan bir sırt ile bu sırtın iki tarafındaki yamaçlarda yer alır. Evlerin önemli bir kısmı bu sırtı baştan başa geçen yolun kıyılarına dizilmiştir. Bu sırtın yamaçlarında ve eteklerinde yer alan evler ise daha dağınık bir yerleşim sergilemektedir.
Akbaba köyüne Çaybaşı kasabasından iki ayrı yolla ulaşılır. Bu yollardan biri Çaybaşı'ndan çıkıp Manastır köyünden geçerek köyün merkezine ulaşır. Diğer yol ise Çaybaşı-İlküvez yolundan ayrılan bir yolla gidilir. Köyün en eski ulaşımı bu yoldan sağlanıyordu.
Dağınık bir yerleşime sahip olan köyün bir ucundan diğer ucuna birkaç kilometrelik mesafe vardır. Eskiden köyün kendisi Kozluk (eski adı "Hacı Teke"), Balarmut, Kuzey, Perece, Akkaya gibi mahallelerden oluşuyordu. Ancak Ordu ili büyükşehir belediyesine dönüşünce köyün kendisi mahalle haline gelmiştir. Kozluk mahallesi büyük kısmı yakın tarihte İçeribükü köyüne bağlanmıştır.
Ekonomi değiştir
Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdır. Yaylaya çıkıldığı eski dönemde hayvancılık önemli bir geçim kaynağı olmasına karşın, zamanla bu tamamen ortadan kalkmıştır. Akbaba köyünde yaşayanların bir kısmı eskiden baharda alt yayla olan Kintra’ya, yazında üst yayla olan Çağman’a çıkıyorlardı. Çok sayıda hayvanın beslendiği bu dönemde peynir ve tereyağı gibi süt ürünleri, kavurma gibi et ürünleri yapıp kışın tüketmek üzere sonbaharda köye geri dönüyorlardı.
Günümüzde köyün tarımsal ürünlerinin başında fındık gelir. Fındık üretimi hâlâ köyün önemli gelir kaynağıdır. Eskiden arıcılığın da önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir; fakat fındık üretiminde ilaçlamanın başlamasıyla arıcılık neredeyse ortadan kalkmıştır. Tüketilmek üzere üretilen tarımsal ürünlerin başında mısır gelir. Köyde ayrıca arpa, patates, fasulye gibi tahıl ve sebze, armut, elma, kiraz, ceviz gibi meyve yetişmektedir. Beyaz mısır, beyaz patates, bir tür darı olan “ğomi” (Setaria italica), bir tür kokulu siyah asma (Adesa ya da İzabela) Gürcülerin göçle birlikte getirdiği tarımsal ürünler olarak bilinir.
Akbaba köyünde eskiden ormanların açılmasıyla elde edilen ve tarla olarak kullanılan toprakların önemli bir kısmı köyden kente göçün bir sonucu olarak yeniden ormana dönüşmüştür.
Galeri değiştir
-
Akbaba köyündeki ahşap ambar (nalia) örneği, 2010. -
Kestane kerestesinden yapılmış iki katlı ahşap ev. Kozluk mahallesi, 2009. -
Köyün mezarlığındaki yatırın giriş kapısı, 2009. -
Ahşap yatır türbesi ve Emin Ağa'nın (Çiloğlu) mezarı, 2009.
_mezar%C4%B1,_2009.jpg)
Kaynakça değiştir
| Wikimedia Commons'ta Akbaba, Çaybaşı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- ^ a b c d e f g h i "Ordu Çaybaşı Akbaba Mahallesi Nüfusu". Nufusune.com. 28 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020.
- ^ "Akbaba, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020.
- ^ a b c d "Akbaba Köyü". YerelNet.org.tr. 28 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2018.
- ^ Richard Kiepert, "Unije"
- ^ "1914 tarihli Ünye Haritası" - Erkan-ı Harbiye-i Umumiye[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 193.
- ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933, s. 22.
- ^ Köylerimiz, İçişleri Bakanlığı yayını, Ankara, 1968, s. 15.
- ^ a b Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 72-130, 186-194.
- ^ Mamia Pağava, Göçmenlerin Torunları Arasında (მუჰაჯირთა შთამომავლებთან), Batum, 2016, s. 38-50 26 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-460-25-8
- ^ "Richard Kiepert, "Unije". Erişim tarihi: 23 Nisan 2020". 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020.
- ^ Israël Setrak Tahmazyan , Gavur (Fransızca), 2006, 108 sayfa 5 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 2748308884
- ^ a b c Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü (1937). "1935 Genel Nüfus Sayımı: Köyler Nüfusu" (PDF). mku.edu.tr. 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
- ^ Köylerimiz, İçişleri Bakanlığı yayını, Ankara, 1968, s. 635.
- ^ "Tamar Çiharadze, Güney Diyalektlerinde Ad (სახელი სამხრულ კილოებში), Batum, 207, s. 39. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020" (PDF). 5 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020.
- ^ “İlk Gürcü Şenliği Akbaba’da”. Erişim tarihi: 24 Nisan 2020.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Nani Putkaradze, Türkiye'nin Karadeniz Kıyısında Gürcü Muhacirler (Gürcüce), Batum, 2017, s. 68. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020" (PDF). 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020.
- ^ a b Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1963). "1960 Genel Nüfus Sayımı: İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.