İmtiyâzât

İmtiyâzât, Müslüman hükûmetler tarafından Hristiyan güçlere tanınan kapitülasyonlar veya ticari ayrıcalıklardır. "Ayrıcalık", "üstünlük" anlamına gelen imtiyâz kelimesinden türemiştir. Tüccarlar için genel güvenlik, ölüme bağlı haklar, örf ve adetlere göre ibadet ve cenaze törenleri, çanak çömlek tamir etme hakkı, erzak tedarik etme, korsanlara karşı yardım, Müslüman cemaatinin liderine şikayet etme hakları vardı. Sınır dışı olmaları durumunda konsolosluk yargı yetkisini, çeşitli muafiyetleri ve toplu sorumluluğun kaldırılmasını kapsıyordu.

İlk konsoloslar, 12. ve 13. yüzyıllarda İtalyan ticaret devletleri tarafından kuruldu. İlk konsül Venedik tarafından 1238'de vatandaşlarını korumak ve tüccarlar arasındaki anlaşmazlıkları çözmekle görevlendirildi. 14. yüzyıldan ve özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun büyük bir genişleme yaşadığı 15. yüzyıldan itibaren, Batı'nın Kostantiniyye'deki elçileri diğer şehirlerdeki konsoloslarla tamamlandı. 1528'de Fransa'ya, Osmanlı'nın elinde bulunan İskenderiye'ye (Mısır) bir konsolos gönderme yetkisi verildi. Bu hak, 1535'te antlaşma ile diğer şehirlere de genişletildi; doğu kıyısında konsolosluklar açıldı; 1557'de Halep'te bir Fransız konsolosluğu açıldı. Benzer haklar 1580'de İngiltere, 1606-1615 yılları arasında Alman İmparatorluğu ve daha sonraki yıllarda Venedik, Hollanda ve İsveç tarafından kendilerine verildi. Rusya bu haktan 1774'e kadar yararlanamadı.

Tüccarların hakları kapitülasyonlarla düzenlenmiştir. On sekizinci yüzyılda konsoloslar daha fazla hak elde ettiler. 1862'den sonra Osmanlı İmparatorluğu, kademeli olarak kaldırılan veya etkilenen devletlerin vazgeçtiği kapitülasyonları ortadan kaldırmaya çalıştı.

Bibliyografya

• N. Sousa, The capitulation regime of Turkey. Its history, origen and nature, Baltimore 1933
• Ahi Chahla, L'extinction des capitulations en Turquie et dans les régions arabes, París 1924