Vikipedi

Epistemoloji: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Carotisque (mesaj | katkılar)
Devriyeler
12.865 değişiklik
Değişiklik özeti yok
Maddedeki kaynaksız bütün bilgiler temizlendi, giriş kısmı güncellendi, kaynaklar eklendi ve dış bağlantılar güncellendi. Bu derece önem arz eden bir maddenin bu denli eksik olması çok üzücü. İleride umarım daha çok geliştirebilirim.
Etiketler: Ücretsiz blog veya wiki bağlantısı içeren madde Görsel Düzenleyici
1. satır:
{{unreliable sources|tarih=Ağustos 2016}}
{{Felsefe kenar}}
'''Epistemoloji''' ({{IPAc-en|ɪ|ˌ|p|ɪ|s|t|ɪ|ˈ|m|ɒ|l|ə|dʒ|i|audio=En-uk-epistemology.ogg}}; Antik Yunanca ἐπιστήμη, ''epistēmē'' 'bilgi', ve ''[[-loji]]'') ya da '''bilgi felsefesi''', [[bilgi|bilgiyle]]nin ilgilenen bir [[felsefe]] dalıdır. Epistemologlar, bilginin doğası, kaynağı ve kapsamı, epistemolojik [[Gerekçelendirme (epistemoloji)|gerekçelendirme]], [[İnanç|inancın]] [[Gerekçe|rasyonelliğini]] ve kaynağıdiğer ileçeşitli ilgilenenkonuları incelemektedir. Epistemoloji, felsefenin [[felsefeetik]], dalıdır[[mantık]] ve [[Metafizik|metafizikle]] birlikte dört ana dalından biri olarak kabul edilir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/Kuramsal%20Bilginin%20Olu%C5%9Fumu%20ve%20Toplumsal.pdf | başlık = Kuramsal Bilginin Oluşumu ve Toplumsal Bilgiye Dönüşümünde Epistemoloji Bilgi Hizmetleri İlişkisi I | iş erişimtarihi=15 Özgür Külcü - [[Marmara Üniversitesi]]Ağustos 2017| erişimtarihi arşivtarihi= 15 Ağustos 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170815184952/http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/Kuramsal%20Bilginin%20Olu%C5%9Fumu%20ve%20Toplumsal.pdf | arşivtarihi ölüurl=evet|iş=Özgür 15Külcü Ağustos- 2017[[Marmara | ölüurl =evetÜniversitesi]]}}</ref><ref>Final Yayınları Felsefe Grubu Konu Anlatımı, s. 27-37</ref><refname="Britannica">{{Web kaynağıcite web| url = httphttps://www.dersimizbritannica.com/ders_notlaritopic/Bilgi-Felsefesi-oku-21671.html epistemology| başlık title= Bilgi Felsefesi, ders ve çalışma notu Epistemology| yayımcı = dersimiz.com | erişimtarihi = 15 Ağustos 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170815235709/http://www.dersimiz.com/ders_notlari/Bilgiaccess-Felsefesi-oku-21671.html | arşivtarihi date=22 15 Ağustos 2017June 2020| ölüurl website=Encyclopedia evet Britannica}}</ref>
 
Epistemolojideki tartışmalar genel olarak dört ana alanda toplanmıştır:<ref name="SEP Epistemology 2014">{{Cite journal|url=http://plato.stanford.edu/archives/spr2014/entries/epistemology|title=Epistemology|date=2005|edition=Spring 2014|journal=Stanford Encyclopedia of Philosophy|editor-first=Edward N.|editor-last=Zalta|last=Steup|first=Matthias}}</ref><ref name="IEP">{{cite web|url=https://www.iep.utm.edu/Epistemo/|title=Epistemology|access-date=10 June 2020|website=Internet Encyclopedia of Philosophy}}</ref><ref>{{cite book|title=Encyclopedia of Philosophy|chapter=Epistemology|date=1967|publisher=Macmillan|title-link=Encyclopedia of Philosophy|volume=3|editor-first=Donald M.|editor-last=Borchert}}</ref>
İlk çağlarda [[Thales]] gibi filozoflar [[metafizik]] ile ilgileniyorlardı. [[Evren]]in [[ana madde]]sinin bulunması temel bir amaç olmuştu. Ama bu konularda herkesin vardığı farklı fikirler, [[fikir]]ler arasındaki çelişkiler filozofların insana, dolayısıyla [[akıl]] ve bilgiye yönelmesine yol açtı. Bu da insanın bilgilerinin doğruluğunun sorgulanmasına neden oldu. Böylece bilgi felsefesi doğmuş oldu.
 
# Bilgi doğasının felsefi analizi ve bir inancın bilgiyi oluşturması için gereken gerçeklik ve gerekçelendirme gibi koşullar
Terimler değişiktir: episteme, [[bilgi]] ve gnosis, [[bilim]] ve logos, [[öğreti]] kelimelerinden epistemoloji, bilgibilim ve gnoseoloji, bilginin bilgisi terimleri; bilgi kuramı (theory of knowledge) anlamında kullanılır, bazen philosophy of knowledge, bilgi felsefesi olur. Bilginin doğasını, kaynaklarını, kökenlerini, değerini araştırır. Bilgisizliğin ne olduğunu araştıran bilgi dalına agnoioloji denir. Bilgisizlik örtüsü kavramıyla cehaletbilimi ilgilenmektedir. [[Platon]]'un bilgi nazariyesinin (kuramının) yetersizliği 1963'te [[Edmund Gettier]] tarafından kanıtlanmıştır. Aynı dönemde [[Michel Foucault]], bilginin kazıbilimini, bilgi ve iktidar biçimlerini araştırmıştır.
# [[Algı]], [[gerekçe]], [[bellek]] ve [[tanıklık]] gibi potansiyel bilgi ve gerekçeli inanç kaynakları
# Tüm gerekçelendirilmiş inançların birer gerekçeli [[Temelcilik|temel inançtan]] mı türetilmesi gerektiği yoksa gerekçelendirmenin yalnızca bir dizi [[Tutarlıcılık|tutarlı inanca]] mı dayalı olması gerektiği soruları da dahil olmak üzere, bir bilgi bütünün veya gerekçelendirilmiş bir inancın yapısı
# Bilginin olabilirliğini sorgulayan [[Felsefî şüphecilik|felsefî şüpheciliğin]] yanı sıra, şüpheciliğin sıradan bilgi iddialarımıza bir tehdit oluşturup oluşturmadığı ve şüpheci argümanları reddetmenin mümkün olup olmadığı gibi sorunlar
 
Epistemoloji, bu ve diğer tartışmalarda "Ne biliyoruz?", "Bir şeyi bildiğimizi söylemek ne anlama gelir?", "Gerekçelendirilmiş inançları gerekçelendirilmiş kılan nedir?" ve "Bildiğimizi nasıl biliyoruz?" gibi soruları cevaplamayı hedefler.<ref name="Britannica" /><ref name="SEP Epistemology 2014" /><ref>{{cite web|url=http://www2.phy.ilstu.edu/pte/publications/scientific_epistemology.pdf|title=Scientific epistemology: How scientists know what they know|author=Carl J. Wenning}}</ref><ref name="SEP Epistemology Current">{{cite web|url=https://plato.stanford.edu/entries/epistemology/|title=Epistemology|access-date=30 June 2020|website=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref>
== Temel Kavramlar ==
=== Doğruluk ===
[[Bilgi]], öznenin nesne ile kurduğu bağdan çıkan üründür. Bu bağa ise bilgi aktı denir. Bilinç sahibi bir varlık olan [[insan]]ın nesneye yönelmesi ile bilgi oluşur. Bilginin, bilginin alındığı nesne ile çakışması ve uyumu doğruluktur. Doğruluk; algılar, kavramlar, bilimsel kuramlarla nesnel gerçek arasındaki uygunluktur. Fakat doğru bilginin imkânlılığı felsefe tarihinin en büyük sorularından biridir. Burada bir örnekle konuyu izah etmek gerekirse "altın sarıdır" ve "altın madendir" diye iki önermemiz var; burada ilk önermede altının sarı olması doğru veya yanlış olabilir ama altın madendir önermesi doğrudur zira nesnenin uygunluğu söz konusudur.
Bir de bir nesnenin doğru olabilmesi için aranan iki şart vardır: anlamlılık ve tutarlılık/geçerlilik.
Anlamlılık: Önermenin anlamlı olması bir nesneye işaret etmesidir. Mesela "koyun moyun" ikilemesinde "koyun" anlamlı bir kelimedir ama "moyun" anlamsızdır zira bir nesneye işaret etmez; ondan doğruluğundan veya yanlışlığından söz edilemez.
Tutarlılık: bir önermenin bir defada doğrulanabilir olması yani yargıya bir defa uygunluğudur.
Geçerlilik ise; tutarlı olan önermenin her durumda doğrulanabilir olmasıdır. Mesela "madenler metaldir" önermesi tutarlıdır zira metal olan madenler vardır ancak bu önerme tüm madenler için geçerli değildir. "Madenler yer kaplar" önermesi ise hem tutarlı hem de geçerlidir.
 
=== Gerçeklik ===
Gerçeklik bilinçten bağımsız olarak nesnel dünyada bulunan varlıklardır. Yani nesnenin ''kendisidir''. Genellikle doğruluk kavramı ile aynı anlamda kullanılmaktadır fakat felsefede bu iki kavram farklıdır. Doğruluk, bilgiye ait bir özelliktir ve özneye bağımlıdır ama gerçeklik ancak nesnel dünyaya ait bir varlığın özelliği olabilir. Nesnel dünyada var olan ama bir insan tarafından algılanmamış bir şey yine de gerçektir. Bilgi ile gerçeğin uyumu bilginin doğruluğunu sağlar.
 
=== Temellendirme ===
Ortaya atılan bilgilerin dayanak noktasıdır. Felsefede birçok bilgi ortaya atılır; bu bilgiler de çeşitli yollarla temellendirilir.
Felsefenin doğuşunda büyük bir etkiye sahiptir.
 
Bu temellendirmeler için, temellendirmeleri kurmak için belli sistemler inşa edilmiştir. Bu sistemlerden bazıları:
 
== Mantık ==
{{Ana|Mantık}}
İçinde bulunduğumuz [[evren]]in, doğanın henüz tamamını keşfedemediğimiz ilkeleri ve yasaları vardır. Aynı şekilde bilgiler arasında da bu tür bir ilişki vardır. Düşünceler arasındaki ilişkiyi düzenleyen ilke ve yasalar vardır. Mantık düşünmenin temel yasalarını arar ve saptar. Mantık bilginin içeriğinin doğruluğu ile ilgilenmez, bilgiler arasındaki ilişkilerin doğruluğu ile ilgilenir. Mantık ile kabul edilen her bilgi Doğa ile Evren arasındaki ilişkiyi açığa çıkartır; bu hususta önemli olan izlenilen yolun doğruluğudur.
 
== [[Matematik]] ==
'''Matematik''' ([[Yunanca]] μάθημα ''máthēma,'' "bilgi, çalışma, öğrenme"); [[Sayı|numaralar]], [[felsefe]], [[Uzay (matematik)|uzay]] ve [[fizik]] gibi konularla kısaca yaşamın ta kendisiyle ilgilenir. Antik Yunanca ''[[Grekçe]]: matesis'' kelimesi matematik kelimesinin köküdür ve ''bilirim'' anlamına gelmektedir. Daha sonradan sırasıyla ''bilim'', ''bilgi'' ve ''öğrenme'' gibi anlamlara gelen '''[[Grekçe]]: μάθημα''' (''máthema'') kelimesinden türemiştir. '''[[Grekçe]]: μαθηματικός''' (''mathematikós'') ''öğrenmekten hoşlanan'' anlamına gelir. [[Aksiyom|Aksiyomatik]] sistemle çalışır.
 
== [[Bilim]] ==
Bilim, gözlem ve deneye dayalı, akıl yürütme yoluyla [[yanlışlanabilirlik]] [[İlke|ilkesi]] gereğince [[Evren|evrene]] ilişkin [[Olgu|olguları]] [[açıklama]] ve bu olguları birbirine bağlayan yasaları bulmadır. Verdiği ürünler ve dili Matematikseldir. Yanlışlanabilirlik sistemiyle çalışır.
 
Yanlışlanabilirlik: Bir [[önerme]]nin, [[Hipotez|hipotezin]], ya da [[Teori|teorinin]]; nihayetinde [[Yanlışlık|yanlış]] olduğunun kanıtlanabilmesi durumu varsa; '''yanlışlanabilir'''dir. Bu, akılcı ve mantıki olarak deney ve gözleme dayalı çalışır. Hipotez, argüman, teori ya da argüman deney ve gözlem sonucunda eldeki verilerle uyuşmazsa yani yanlışsa o teori derhal terkedilir. Daha önceki verileri açıklayan kuram elde edilen yeni verileri de kapsayacak şekilde genişletirlir, değiştirilir.
 
== Temel Sorunlar ==
Aksiyomatik sistemler M.Ö. 3. yüzyıl civarlarında ilk olarak Öklid tarafından Öklidyen Geometri adında Geometrik bir çalışmayla inşa edilmiştir. O zamandan bugüne matematikle mantığı ve temellerini bu sistemin çeşitli ürünleri/çalışmaları atmıştır. Fakat epistemolojinin temel sorunlarından biri olan “Münchhausen trilemma/üçlemesi” sorunsalı bilginin kaynağı konusunda akıl yürütmelerin [[Petitio principii|döngüsel]], [[Argumentum ad nauseam|sonsuz geriye giden]] ve [[Aksiyom|aksiyomatik]] olmak üzere üç farklı türünün olduğunu söyler. Bu üç akıl yürütmenin de gerçek için yetersiz, güvenilmez ve gerçeğe ulaşılamaz olduğunu savunur.
 
Şöyle ki; döngüsel akıl yürütme yani '''Petitio principii''' safsatası: Kalıplaşmış [[Latince]] bir terimdir. Döngüsel [[Nedensellik|nedensellikten]] doğan [[Safsata|safsatayı]] (Logical Fallacy) tanımlar ([[İngilizce]]: begging the question).
 
Bir sonuca neden olan şeyi, o sonucu ispatlamakta kullanma-akıl yürütme safsatasıdır. Safsatalarla doğru [[bilgi]] edinilemez ve bir yere varılamaz. Safsataya giren döngüsel [[akıl]] yürütmeler kendi kendilerini ürettikleri için [[Sonsuz|sonsuza]] kadar bu döngü içerisinde hapsonulabilir. Böylece -döngüsel [[mantık]] safsatası fark edilmediğinde sonu gelmez tartışmalar ve [[Bilim|bilgisizlik]] devam eder. Bilgi edinelebilmeyeceği için de bir yere varılamaz. Burada anlaşılması gereken, bir [[Argüman|argümanın]] geçerliliğinin [[Kanıt yükümlülüğü|kanıtı]] yapılmaksızın, o argümanı temel alan yeni argümanlar üretilemeyecek veya inşa edilemeyecek olunmasıdır. Örnek:
 
* İncil, tanrının yazdığı kitaptır. [[Tanrı|Tanrının]] yazdığı kitap [[Yanlışlanabilirlik|yanlış]] olamaz, [[Epistemoloji|doğru]] olmalıdır. İncil'de yazdığına göre İncil doğrudur. Öyleyse İncil kesinlikle doğrudur.
 
Ali: ''“Tanrı vardır.” Ayşe'': ''“Olabilir. Ama Tanrı’nın var olduğunu nereden biliyorsun?” Ali'': ''“Çünkü İncil öyle söylüyor.” Ayşe'': ''“Hmm, anladım. Peki İncil'e niçin inanmalıyız, dediklerinin doğruluğunu nereden, nasıl biliyorsun; ya yanlışsa?” Ali'': ''“Çünkü İncil, Tanrı’nın eseridir ve Tanrı’nın var olduğunu söylemektedir.”''
 
* Ev nerede? Bisikletin karşısında. Bisiklet nerede? Evin karşısında.
* Eğer bunu yapmak [[Hukuk|hukuka]] aykırı olmasaydı hukuk tarafından [[Yasa|yasaklanmazdı]].
 
 
Sonsuz geriye giden akıl yürütme yani '''Argumentum ad nauseam/''Argumentum ad Infinitum (ya da sıklıkla sadece Ad nauseam)''''' safsatası: Bir iddianın-[[Argüman|argümanın]] aksi ispatlanamadığı için o iddianın doğru olduğunun savunulmasıdır. [[Latince|Latincedir]]. İddia-argüman sahibi, her zaman iddiasını-argümanını ispatlama sorumluluğuna sahiptir. Aksi takdirde ortaya konulan argüman geçersiz sayılır. Hiç kimse, ispatı ortaya konmaksızın ileri sürülen bir argümanın yanlış olduğunu savunmak için, argümanın aksini ispatlamak yükümlülüğünde değildir. Carl Sagan' dan bir alıntı olarak ''“Kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı değildir.”'' Ancak kanıt noksanlığı bir şeyi reddetmek için “yeterli” olmasa da, doğal olarak “geçerli” bir sebeptir. Daha açıklayıcı olarak: ''“Kanıtın yokluğu, yokluğun kanıtı değildir; ancak varlığın kanıtı hiç değildir!”''
 
Örnek:
 
* Dünya öküzün boynuzlarında, öküz kaplumbağanın sırtında, o kaplumbağa başka bir kaplumbağanın sırtında ve o kaplumbağa da başka bir kaplumbağanın sırtında. Böylece sonsuza kadar giden kaplumbağalar...
 
Başka bir tartışma; Tanrı:
 
* Seni kim yarattı? Annem ve babam. Onları kim yarattı? Onların anne ve babası. En nihayetinde onları kim yarattı? Tanrı yarattı. Tanrı'yı kim yarattı? Başka bir Tanrı... görüleceği gibi söz konusu olan Tanrı argümanı için bir kanıta ihtiyaç var. Çünkü ortaya konan her kanıt kendisinin doğruluğu için de başka bir kanıta gereksinim duyuyor. Söz konusu olan bu tartışma için ana konu Tanrı olduğundan Tanrı'nın kanıtlanması yalnızca Tanrı'nın kendi kendisini aşikar, belirgin kılmasıyla olur.
 
Genellikle bu mantık hatası bir "şey" in varlığının iddiası üzerine olan tartışmalarda çıkar ve çoğu zaman da fark edilmemesi, tartışmaların gereksiz uzamasına sebep olur. Örneğin en başta Tanrı olmak üzere, Koca ayak, Tuz Gölü Canavarı, Loch Ness Canavarı gibi bir sürü canavar, Çupakabra gibi çoğaltılabilecek efsaneler, psişik güçler, astral seyahat, UFOlar, astroloji, vb. bu mantık hatasının çok sık görüldüğü tartışma başlıklarıdır ve mantık hatası görülürse, aslında ortada tartışılacak hiçbir konunun olmadığı fark edilebilir.
 
Bu durum, Matematikçi Bertrand Russell'ın şu meşhur örneği ile izah edilebilir: ''Eğer Dünya ve Mars arasında eliptik bir yörüngede Güneş’in etrafında dönen Çin seramiğinden bir çaydanlık olduğunu öne sürseydim ve bu çaydanlığın en güçlü teleskoplarımızla bile tespit edilemeyecek kadar küçük olduğunu ekleyecek kadar da dikkatli olsaydım, kimse bu görüşümün aksini kanıtlayamazdı...''
 
Burada gösterilmek istenilen; böyle bir çaydanlığın var olduğunu ispatlama yükünün argüman sahibinin kendisinde olduğudur. Zira bilimin [[boş hipotez]]i, bir argümana yönelik kanıt bulunana kadar o argümanı yok saymamız gerektiğini söylemektedir.
 
''“İspatlanmadan ileri sürülen bir argüman, ispatsız olarak çürütülebilir.”'' deyimi ile bu safsata kolayca tespit edilebilir.
 
Sextus Empricus da Tanrı için bu soruna şunu dile getirerek değinmiştir: -O Tanrı örneğini verdiği için- Tanrıya dair sunulan her bilgi/kanıt kendisi için de bir kanıta ihtiyaç duyacağından Tanrı için ne varlığı/yokluğu ne hangi sıfatlara, niteliklere sahip olduğu ne nerede, nasıl, niçin varolduğu hakkında bir şeyler bilebiliriz. Kısacası onu -bu yöntemlerle/akıl yürütmelerle- bilemeyiz.
 
Aksiyomatik Sistem: Belli önermelerin/varsaymaların koşulsuz kabul edilip geriye kalan tüm bilgilerin o kabullerden çıkarsanmasıdır.
 
Aksiyomatik sistemlerin en büyük problemi ise doğa bilimlerine uygulanabilirlik veya birbiriyle çelişebilen kabuller arasından tercihin nasıl, ne zaman neye göre vs. yapılacağı sorunudur. Fakat bu sistemin doğa bilimleriyle birebir uyuşma amacı olmayan matematik ve mantık için çalışır olduğu kabulünde ortak tutum vardır. Örneğin Öklid Aksiyomları ile non-öklidyen geometrilerin(örn. hiperbolik geometri) aksiyomlarındaki 5. aksiyom olan paralellik aksiyomu aynı anda kabul edilememesine rağmen matematikçiler her iki sistemi farklı problemler için kullanır. Onlar için sorun teşkil etmemektedir. En az problem çıkaran sistemin aksiyomatik sistem olması bu sistemin işlevselliğini göstermektedir. Zira tüm bilimsel ve teknolojik birikimin ve dilinin Matematiksel olması buna tatmin edici bir cevap olacaktır.
 
Fakat bilhassa doğa bilimleri için bu sistemin yetersizliği ve güvenirliği gerçeğe yakınsamadır der “Münchhausen trilemma/üçlemesi” sorunsalı. Hiç değilse matematik ve mantık alanları sorun yaratmamaktadır. Bu durum aksiyomatik sistemlerin yapısı analiz edildiğinde daha anlaşılır hale gelecektir:
 
Karl Popper'in doğa bilimleri için getirdiği yanlışlanabilirlik ilkesi aksiyomatik sistemin işlevselliğine; genel olarak “Münchhausen trilemma/üçlemesi” sorunsalının çözümüne yardım etmekte olup 'Bilim' alanının tutarlı ve çalışır bir sistem olması için temellendirme yapmıştır.
 
== Epistemolojinin temel soruları ==
Satır 89 ⟶ 22:
 
Doğru bilginin ölçütü olarak farklı felsefi yaklaşımlar [[Akılcılık|aklı]], [[Deneycilik|deneyleri]], gözlemlenebilir [[Olguculuk|olgu]]ları, [[Pragmatizm|fayda]]yı, [[Sezgicilik|sezgi]]leri ya da özleri ([[Fenomenoloji|fenomen]]) kabul etmiştir. Ancak yaklaşımlar bunlarla sınırlı değildir.<ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = Beyter | ad1 = Taner | başlık = Epistemoloji (Bilgi Felsefesi): Neyi, Ne Kadar, Nasıl Bilebiliriz? | url = https://evrimagaci.org/epistemoloji-bilgi-felsefesi-neyi-ne-kadar-nasil-bilebiliriz-7872 | website = Evrim Ağacı | erişimtarihi = 1 Kasım 2019 | tarih = 26 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191219144739/https://evrimagaci.org/epistemoloji-bilgi-felsefesi-neyi-ne-kadar-nasil-bilebiliriz-7872 | arşivtarihi = 19 Aralık 2019 | ölüurl = evet }}</ref>
 
== Epistemolojide bilgi türleri ==
 
=== Gündelik Bilgi ===
[[Günlük yaşam]] ve deneyimler sonucu elde edilen bilgi türüdür.
 
=== Dini bilgi ===
[[Tanrı]]yı ve Tanrı karşısında evrenin ve insanın yerini, görevini anlatan bilgilerin tümüdür.
* [[Dogmatizm|Dogmatiktir.]]
* Kaynağı bakımından [[ilahi]]dir.
 
=== Sanatsal bilgi ===
[[Sanat]]; insanin, güzeli arama, bulma veya yaratma sürecini anlatan bir etkinliktir. Sanat bilgisinde özneyi nesneye yönelten "güzellik" kaygısıdır. Sanatçı nesnesine yönelerek onu algılar ve kendine özgü bir biçimde ifade eder.
* [[Öznellik|Öznel]] ve duygusaldır.
* [[Sezgi]]lere yeteneğe ve [[hayal gücü]]ne dayalıdır.
* Yaratıcılık esaslıdır.
* Ürünleri [[Somut|somuttur.]]
 
=== Bilimsel bilgi ===
[[Bilimsel bilgi]], [[bilimsel yöntem]]ler ile elde edilen bilgidir. Bilimsel yöntem [[akıl]], [[deney]] ve gözleme dayalıdır.
* Bilimsel bilgi, birikimli olarak ilerler.
* [[Nesnel bilgi|Nesneldir.]]
* Akla ve deneye dayanır.
* Sistemlidir.
* Sonuçları kesindir.
* Sonuçları [[formül]]e edilebilir.
* Olgusaldır.
* Şüphe duyulmalıdır.
* Sınırı yoktur.
* Kuramsaldır.
 
=== Teknik bilgi ===
Teknik bilgi, gündelik ve bilimsel bilginin pratiğe dönüştürülmesidir.
* Amacı insan yaşamını kolaylaştırmak.
* İnsana [[Pragmatizm|fayda]] sağlamak.
 
=== Felsefi bilgi ===
[[Felsefe]]; [[varlık]], bilgi, gerçek, [[adalet]], güzellik, doğruluk, akıl ve dil gibi konularla ilgili genel ve temel sorunlara ilişkin yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen bilgidir.
* [[Özne]]ldir
* Kümülatiftir
* [[Eleştiri]]ye açıktır.
* Kendi içinde [[Tutarlılık|tutarlı]] ve çelişkisizdir.
* Sonuçları kesin değildir.
* Varlığı bütün olarak ele alır.
* Olgusal değildir.
* Sorgulayıcı ve şüphecidir.
 
=== Bilgi türlerinin temel öğeleri ===
{| class="wikitable"
!Bilgi türleri
!Temel öğesi
|-
|[[Bilimsel bilgi]]
|[[Deney]]
|-
|Dini bilgi
|[[İman]], inanç
|-
|[[Felsefi bilgi]]
|[[Düşünme]], sezgi
|-
|[[Teknik bilgi]]
|[[Hayal gücü]]
|-
|[[Sanat bilgisi|Sanatsal bilgi]]
|[[Yaratıcı düşünme]]
|-
|[[Gündelik bilgi|Amprik bilgi]]
|[[Deney]], [[Faydacılık|fayda]], [[tecrübe]]
|}
 
== Epistemolojik Teoriler ==
 
=== Doğru bilginin imkansız olduğunu savunanlar ===
 
==== Septisizm ====
[[Kuşkuculuk]], septisizm, veya skeptisim; her tür bilgi savını kuşkuyla karşılayan, bunların temellerini, etkilerini ve kesinliklerini irdeleyen, ayrıca aklın kesin bir bilgi elde edemeyeceğini, hakikate erişilse dahi sürekli ve tam bir şüphe içinde kalınacağını, ''mutlak''{{'}}a ulaşmanın mümkün olmadığını savunan felsefi görüştür. Septisizm felsefe tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir; zira felsefe tarihi boyunca yerleşik kanılar ve inançları sarsmış, felsefe, bilim ve özellikle din konusunda birçok anlayışın değişmesine ortam hazırlamıştır. Septisizm (şüphecilik) [[dogmatizm]]in (inanççılık) karşıtıdır.
 
Başlıca temsilcileri: [[Phyrrhon]], [[Timon]].
 
=== Sofizm ===
[[Sofistler]] her şeyin merkezine [[insan]]ı aldıklarından dolayı görecelilikten bahsederler. Bu nedenle insanların hepsinin üzerinde birleşeceği bir bilginin olamayacağını savunurlar. Sofistlerin en ünlülerinden biri [[Protagoras]]’tır. O’na göre 'İnsan her şeyin ölçüsüdür. Diğer bir sofist de [[Gorgias]]’tır. O düşüncesini şu sözleriyle özetler: "Gerçek yoktur, olsaydı bilinemezdi, bilinseydi bile başkasına bildirilemezdi.".
 
=== Doğru bilginin mümkün olduğunu savunanlar ===
 
==== Akılcılık (Rasyonalizm) ====
[[Akılcılık]], bilginin kaynağının [[akıl]] olduğunu; doğru bilginin ancak [[akıl]] ve [[düşünce]] ile elde edilebileceği tezini savunan [[Felsefe|felsefi]] yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre [[Deneycilik|deney]] yolu ile elde edilen bilgi kesin bilgi değildir, geçicidir. İnsan duyum ve algıları geçici, doğruluğu kesin olmayan bilgiler verir. [[Grekçe|Eski Yunan]]'da rasyonel bilgi ile duyu [[organ]]larımızın sağladığı duyusal bilgi arasında fark olduğunu belirten ilk [[filozof]]lar [[Herakleitos]], [[Parmenides]], [[Sokrates]], [[Platon]] ve [[Aristoteles]]'tir. Yeni çağ akılcıları ise [[René Descartes|Descartes]] ve [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]'dir.
 
==== Empirizm (Deneycilik) ====
[[Deneycilik]], bilginin duyumlar sayesinde ve deneyimle kazanılabileceğini öne süren yaklaşımdır. Deneyci yaklaşıma göre insan zihninde [[Akılcılık|doğuştan]] bir bilgi yoktur. Bu nedenle akılcılık yaklaşımına karşıdır. Akılcılığın insan aklında doğuştan ilkeler varolduğu varsayımına karşıdır. Doğru bilgi duyular vasıtasıyla deney yolu ile elde edilebilir. Bütün bilgilerin ilk kaynağı duyudur yani sezgilere yer yoktur. Deneycilik yaklaşımının önemli filozofları [[John Locke (filozof)|John Locke]] ve [[David Hume]]'dur. Varlığın gözleme dayandığını ifade eder. Gözlemleyemediğimiz hakkında bilgi elde edemeyiz. Ve her şey nedeni içinde sonucunu bulacaktır. Bu yönüyle [[Rasyonalizm]] ile karşıtlık oluşturur.
 
==== Kritisizm (Eleştiricilik) ====
Bu akımda temel amaç [[Akılcılık|Rasyonalizm]] ve [[Deneycilik|Empirizm]]'i birleştirip doğru bilgiye ulaşmadır. Akımın en önemli temsilcisi [[Immanuel Kant|Kant]]'dır.
 
==== Pozitivizm (Olguculuk) ====
[[Pozitivizm]], olguculuk her iki felsefi düşünceye verilen addır. Her iki düşüncenin de teoloji ve [[metafizik]] içermeyen, sadece fiziksel veya maddi dünyanın gerçeklerine dayanan bilim anlayışı vardır. İlk evresi olan ve din temeline dayanan teoloji evresinden sonra 2. evre olan metafizikten sonra ise o felsefi düşünce pozitivizm ile ilişkilendirilir. Başlıca temsilcisi [[Auguste Comte|A.Comte]]'dir. Comte metafizik konuların Felsefe disiplininden atılmasını ısrarla savunmuştur.
 
==== Analitik Felsefe ====
Felsefeyi düşünsel bir etkinlik olmaktan çıkarıp bir dil analizi olarak algılayan felsefi [[akım]]dır. Bilimlerin dilini çözümlemeye ve onların kavram yapısını araştırmaya öncelik verilir. [[Ludwig Wittgenstein]] akımın önde gelen temsilcilerindendir.
 
==== Entüisyonizm (Sezgicilik) ====
Entüisyonizm veya sezgicilik felsefi bir kavram olarak sezgiye akıl, zihin ve soyut düşünme karşısında hem öncelik, hem de üstünlük tanıyan felsefe akımıdır. [[Henri Bergson]] akımın kurucusudur, bu nedenle kimi zaman felsefe tarihinde ''Bergsonculuk'' olarak adlandırılması da söz konusudur. Sezgiciliği savunan [[İslam]] [[Filozoflar|filozofu]] ise [[Gazzâlî|Gazali]]'dir
 
==== Pragmatizm (Faydacılık) ====
Bu yaklaşımda [[Kuram|teoriden]] çok pratiğe önem verilir. Pragmatizmin bilgi felsefesine yaklaşımı insana fayda veren bilgilerin doğru bilgi, fayda vermeyenlerin ise yanlış bilgi olduğudur. Başlıca temsilcileri [[William James|W.James]] ve [[John Dewey|J.Dewey]]'dir
 
== Ayrıca bakınız ==
Satır 200 ⟶ 28:
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
== İleri okuma ==
 
 
 
== Ek okuma ==
* Ahmet Cevizci, ''Bilgi Felsefesi'', Say yay., İstanbul
* Harun Tepe, ''Felsefede Doğruluk ya da Hakikat'', Ankara
Satır 210 ⟶ 35:
* Ian Stewart; Significant Figures: The Lives and Work of Great Mathematicians; ISBNs: 978-0-465-09612-1
== Dış bağlantılar ==
{{Sister project links|commonscat=yes|b=Category:Subject:Epistemology|c=Epistemology|d=Q9471|m=no|mw=no|n=no|q=Epistemology|s=Category:Epistemology|species=no|v=Category:Epistemology|voy=no|wikt=epistemology}}{{Library resources box|by=no|onlinebooks=no|about=yes|wikititle=epistemology}}'''''Stanford Felsefe Ansiklopedisi'' makaleleri'''
* [https://www.amazon.com.tr/Kuşkuculuk-Sextus-Empiricus/dp/605314214X https://www.amazon.com.tr/KuşkuculukSextusEmpiricus]
 
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/ Epistemology] - Matthias Steup.
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-bayesian/ Bayesian Epistemology] - William Talbott.
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-evolutionary/ Evolutionary Epistemology] - Michael Bradie & William Harms.
* [http://plato.stanford.edu/entries/feminism-epistemology/ Feminist Epistemology and Philosophy of Science] - Elizabeth Anderson.
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-naturalized/ Naturalized Epistemology] - Richard Feldman.
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-social/ Social Epistemology] - Alvin Goldman.
* [http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-virtue/ Virtue Epistemology] - John Greco.
* [http://plato.stanford.edu/entries/knowledge-how/ Knowledge How] - Jeremy Fantl.
 
'''''İnternet Felsefe Ansiklopedisi'' makaleleri'''
 
* {{cite IEP|url-id=Epistemo|title=Epistemology}}
* {{IEP|coherent|Coherentism}}
* {{IEP|contextu|Contextualism in Epistemology}}
* {{IEP|ep-circ|Epistemic Circularity}}
* {{IEP|epi-just|Epistemic Justification}}
* {{IEP|epis-per|Epistemology of Perception}}
* {{IEP|ethno-ep|Ethnoepistemology}}
* {{IEP|evo-epis|Evolutionary Epistemology}}
* {{IEP|fallibil|Fallibilism}}
* {{IEP|fem-epis|Feminist Epistemology}}
* {{IEP|inf-epis|Infinitism in Epistemology}}
* {{IEP|int-ext|Internalism and Externalism in Epistemology}}
* {{IEP|mor-epis|Moral Epistemology}}
* {{IEP|nat-epis|Naturalistic Epistemology}}
* {{IEP|virtueep|Virtue Epistemology}}
* {{IEP|understa|Understanding in Epistemology}}
 
'''''Britannica Ansiklopedisi'''''
 
* [https://www.britannica.com/topic/epistemology Epistemology] - Avrum Stroll and A.P. Martinich
* [https://www.yapikrediyayinlari.com.tr/bilimselarastirmaninmantigi|bilimselarastirmaninmantigi]
 
'''Diğer bağlantılar'''
* [https://www.dr.com.tr/Kitap/OklidinElemanlari/Bilim/Matematik|OklidinElemanlari/Bilim/Matematik]
 
* [http://www.ucl.ac.uk/philosophy/LPSG/ London Philosophy Study Guide], öğrencinin [http://www.ucl.ac.uk/philosophy/LPSG/Ep&Meth.htm Epistemoloji & Metodoloji] konusuna olan aşinalığına göre ne okuması gerektiğine dair birçok öneri sunmaktadır.
* {{PhilPapers|category|epistemology}}
* [http://philpapers.org/browse/knowledge-how/ Knowledge-How] Philpapers'da
* [http://pantheon.yale.edu/~kd47/What-Is-Epistemology.htm What Is Epistemology?] – Keith DeRose tarafından konuya özet niteliğinde bir giriş.
* [http://dostoevskiansmiles.blogspot.com/2008/10/justified-true-belief-and-critical.html Justified True Belief and Critical Rationalism] - Mathew Toll
* [https://web.archive.org/web/20050128145134/http://www.galilean-library.org/int5.html Epistemology Introduction, Part 1] ve [https://web.archive.org/web/20051222135250/http://www.galilean-library.org/int20.html Part 2] - Paul Newall, Galilean Library.
* [http://www.ditext.com/clay/know.html ''Teaching Theory of Knowledge'' (1986)] – Marjorie Clay (ed.), The Council for Philosophical Studies kurumundan elektronik bir yayın.
* [http://www.galilean-library.org/manuscript.php?postid=43783 An Introduction to Epistemology] - Paul Newall, yeni başlayanlara yöneliktir.
* {{YouTube|lI9-YgSzsEQ|Yeni başlayanlar için epistemoloji hakkında kısa bir film.}}
{{Felsefe konuları}}
{{Otorite kontrolü}}
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Epistemoloji" sayfasından alınmıştır