Adigece: Revizyonlar arasındaki fark

|dilin adı = AdıgeceAdigece

|kendi dilindeki adı = Адыгабзэ (AdıgabzeAdığabze)

|ülkeler (ülke) = [[Rusya]], [[Türkiye]], [[Ürdün]], [[Suriye]], [[Irak]], [[İsrail]][[Almanya]], [[Amerika]], [[Kanada]]

|konuşanlar = 607500491.800

'''AdıgeceAdigece''' (AdıgeceAdigece: Адыгабзэ, ''AdıgabzeAdığabze''), '''AdıgeceAdığece''' veya '''Batı Çerkesçesi''' (КӀах Адыгабзэ, ''K'ax AdıgabzeAdığabze''), [[Kuzeybatı Kafkas dilleri]] ailesinin [[Çerkes dilleri]] kolunda yer alan bir dildir. Aynı koldaki [[Kabardeyce]] ile [[Karşılıklı anlaşılabilirlik|karşılıklı anlaşılabilirliğe]] sahiptir. [[Kuzey Kafkasya]]’da yer alan eski [[Çerkesya|Batı Çerkesya]] topraklarını kapsayan [[Adige Cumhuriyeti|Adıge Cumhuriyeti]] ile [[Krasnodar Krayı]] bölgelerinde ve [[Çerkes Sürgünü|Çerkes Sürgün ve Soykırımı]] ile [[Kafkasya]]'dan [[Osmanlı İmparatorluğu]] topraklarına zorla sürülen ve bugün [[Türkiye]] ve [[Ürdün]] gibi ülkelerde yaşayan Çerkesler tarafından konuşulur. Kiril alfabesiyle yazılan dil, geçmişte Arap ve Latin alfabeleriyle de yazılmıştır.<ref>[https://www.academia.edu/27975691/%C3%87ERKES_ALFABELER%C4%B0 Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Alfabeleri] ISBN 9786056569104</ref>

# Not: AdıgecedekiAdigecedeki lehçelerde görülen birçok ünsüz bulunmaktadır ve sesbirimciklerin sayısı oldukça fazladır.

Geniş ünsüz envanterine zıt bir biçimde AdıgecedeAdigecede yalnızca üç sesbirimsel ünlü bulunur.

Başlıca [[lehçe]]leri, [[Şapsığca]] (Шапсыгъбзэ), [[Bjeduğ]]ca (Бжъэдыгъубзэ), [[Abzehçe]] (Абдзахыбзэ), [[Çemguylar|Ç'emguyca]] (КIэмгуйыбзэ), yok olma tehlikesindeki [[Hatukaylar|Hatukayca]] (Хьатыкъуайыбзэ) ve günümüzde yok olan [[Hakuçça]] (ХьакIуцубзэ) [[Natuhaylar|Natuhayca]] (Нэтыхъуаджыбзэ), [[Mahoşlar|Mahoşca]] (Мэхъошыбзэ), [[Yecerukaylar|Yecerıkuayca]] (Еджэрыкъуайыбзэ) ve [[Mamhığlar|Mamhığca]] (Мамхыгъыбзэ).<ref>[https://www.academia.edu/27977779/%C3%87ERKES_D%C4%B0YALEKTLER%C4%B0 Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200527174302/https://www.academia.edu/27977779/%C3%87ERKES_D%C4%B0YALEKTLER%C4%B0 |tarih=27 Mayıs 2020 }} ISBN 9786056569111</ref>

Bu lehçelerden Şapsığ ve Hak'uç Krasnodar krayındaki Soçi (AdıgeceAdigece:Шъачэ/Saçe) metropolitan alanı ile [[Tuapse]] rayonunda (ya da Karadeniz kıyısı Şapsığyası'nda); Abz'ex, Şapsığ, Bjeduğ ve K'emguy ise Adıgey Cumhuriyeti'nde, bu son beş lehçe ile birlikte diğer lehçelerin tamamı ise [[Diaspora]] ülkelerinde (Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan ve Sırbistan-Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya, vb) konuşulmaktadır.

AdıgeceAdigece 1864'te Türkiye'ye yapılan göçten (deportasyon) önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu (1). AdıgeceAdigece, Diaspora'daki Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere hâlen konuşulmaktadır. Edebiyat dili, önceleri Şapsığ lehçesi idi. Ancak Adıgey Cumhuriyeti'nde Şapsığ nüfusunun az olması (dört Şapsığ ve bir Natuhay köyü) nedeniyle K'emguy (КIэмгуй) esası benimsenmiş, 23 Eylül 1924'te kurulan Krasnodar krayına bağlı [[Şapsığ Ulusal Rayonu]]'nun 24 Mayıs 1945'te kaldırılması üzerine de, Şapsığcanın bir yazı dili olması durumu da sona ermiştir.

AdıgeceAdigece bugün RF'ye bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nde resmî dildir. AdıgeceAdigece Krasnodar krayı ile İsrail'in (4.100 AdıgeAdige) AdıgeAdige okullarının bazı sınıflarında ve Türkiye'nin orta öğrenim sınıflarında <ref>{{Web kaynağı | başlık = 2013-2014 Eğitim Öğretim Yılı Elektronik Ortamda Hizmete Sunulan İlk ve Orta Öğretim Ders Kitapları | url = http://www.meb.gov.tr/2013-2014-egitim-ogretim-yili-elektronik-ortamda-hizmete-sunulan-ilk-ve-orta-ogretim-ders-kitaplari/duyuru/6319 | website = MEB | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150317123356/http://www.meb.gov.tr/2013-2014-egitim-ogretim-yili-elektronik-ortamda-hizmete-sunulan-ilk-ve-orta-ogretim-ders-kitaplari/duyuru/6319 | arşivtarihi = 17 Mart 2015 | erişimtarihi = 22 Temmuz 2015 | ölüurl = hayır }}</ref> seçmeli bir ders olarak ilgili devletlerce okutulmaktadır. AdıgeceAdigece dersler cumhuriyetlerde, sınıfına göre değişmek üzere 1-10. sınıflarda iki ilâ dört ders saati tutarında, Krasnodar Kray'da ise 1-10. sınıflarda bir ilâ iki ders saati tutarında ve Türkiye okullarında İngilizce derslerinin Türkçe yardımıyla işlenmesi gibi, oralarda da Rusça yardımıyla okutulmaktadır, ancak Kabardeyce konuşulan [[Kabardino-Balkarya]]'nda Kabardeyce anadiline dönüş programı (bu arada Karaçay-Balkarca eğitim programı da) başlatılmıştır. Ancak AdıgeyAdigey'de bu tür bir anadiline dönüş programı, aydınlar tarafından istenmekle birlikte, yönetimce henüz benimsenmiş değildir. Ürdün'de de bir özel okulda, AdıgeceAdigece seçmeli bir ders olarak öğretilmektedir. Türkiye'de de yasak dil kapsamından çıkartıldıktan sonra, Çerkesçenin (AdıgeceAdigece), devlet denetiminde ve özel kurslar niteliğinde öğretilmesine, görünüşte bir yasal olanak sağlanmıştır (2004). 2002'de RF'deki toplam AdıgeAdige sayısı, Şapsığlar dışında, 131.769 idi. 1864 öncesinde 700 bin olarak tahmin edilen Şapsığ nüfusu (2) ise, [[Kafkasya]]'da iyice azalmıştır (tahminen 12 bin; [[Adıgey Cumhuriyeti]]'ndeki AdıgeAdige sayılan Şapsığlarla birlikte 20 bin dolayında). Türkiye'deki AdıgeAdige asıllı insan sayısı, en çok Şapsığ, ardından Abadzeh, daha azı da Kabartay ve diğerleri olmak üzere 2.200.000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (3). Ancak Türkiye'de konuşulan Abadzeh lehçesi ve öbür lehçeler büyük oranda Şapsığ lehçesi tarafından asimile edilmiş (yutulmuş) durumdadır. Bunda Şapsığ lehçesinin Osmanlı Devleti döneminde bir ibadet dili olarak seçilmiş olmasının ve AdıgeceAdigece mevlidin Şapsığ lehçesinde olmasının belirleyiciliği olmuştur.

AdıgeceninAdigecenin doğu kolu olan Kabardeyce (''Qeberdeyıbze'' ya da ''Adığebze'') ise, Kafkasya'da AdıgeAdige nüfus çoğunluğunun konuştuğu dil olup, RF'ye bağlı [[Kabardino-Balkarya]] (üç resmî dilli) ve [[Karaçay-Çerkesya]] (beş resmî dilli) cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir. 2002'de RF'deki "asıl Kabardeyce" (519.958) ve Kabardeyce dilli "Çerkes" (60.517) sayısı, AdıgeyAdigey'dekiler dışında, toplam 580.475 idi. Ayrıca RF'deki Abazalar da (2002'de 37.942), Kabardeyceyi de konuşmaktadırlar. Türkiye'de "Geleneksel olarak konuşulan dil ve lehçelerde yayın" çerçevesinde ve "Çerkesçe" adı altında, haftada bir gün (Perşembe günü) Kabardeyce radyo (45 dakika, Radyo 1, saat 6:30) ve televizyon yayını (TRT-3; 30 dakika, sabah saat 07:30) verilmektedir. TRT'de değişimli olarak, bir hafta AdıgeceAdigece, bir hafta da Kabardeyce yayın yapılması planlanmış ise de, uygulanmamıştır.

Ancak, birçok AdıgeceAdigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama beledsinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat AdıgeceninAdigecenin Şapsığ (ya da [[Hak'uç]]) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok AdıgeceAdigece lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabardeyce de Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan AdıgeceAdigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır.

RF içindeki AdıgelerinAdigelerin toplam sayısı, [[Şapsığlar]] dışında, 2002'de 712.244 idi. 1999'da RF yönetimince bir etnik topluluk olarak tanınmış olan Şapsığların sayısı, Krasnodar krayı verilerine göre 3.231'den başlatılıyorsa da pek inandırıcı değildir. Çünkü, şimdiki Kıyıboyu Şapsığ yöresinin (Soçi metropoliten alanı ve Tuapse rayonu) yarı Şapsığ nüfusunu içeren, eski [[Şapsığ Ulusal Rayonu]]'nda bile, Eylül 1942'de, yine Rus kaynaklarına göre 4.000 Şapsığ nüfus bulunuyordu (T. V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 308). Tuapse rayonundaki Şapsığlarla birlikte sayı 8.000 dolayındaydı. Kıyıboyu Şapsığya yöresi (ХыIушъо Шапсыгъэ) Şapsığ nüfusunun, 60 yıl boyunca hiç artmayarak, üstelik 8.000'den, 2002'de 3.000'e düşmüş olması olayı, düşündürücü olması gerekecek bir durumdur. Şapsığ kaynaklarına göre ise sayı, en az 12.000'dir (4).

AdıgeceyeAdigeceye en yakın dil, Çerkes dillerinin doğu kolu olan [[Kabardeyce]] ve daha sonra, şimdi [[ölü dil]] olan [[Ubıhça]]dır (5). Ubıh dilinden sonra, Abhaz dilinin yaşayan edebiyat dilleri olan "Abazaca" (Karaçay-Çerkesya'da resmî dil) ve "Abhazca" da (Abhazya'da resmî dil) AdıgeceyeAdigeceye en yakın sayılan dillerdir.

AdıgeceAdigece, 1927 yılına değin [[Arap alfabesi]]ni, 1927-37 arası Latin harflerini kullanmış, 1937'den beri de Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır. Kabardeyce ise 1924'e değin Arap, ardından 1936'ya değin [[Latin alfabesi]]ni kullanmış, 1936'dan beri de [[Kiril alfabesi]]ni kullanmaktadır (6). AdıgeceAdigece, yazılı yaşama geçişten önce ondalık sayı sistemi yerine yirmilik bir sistemden yararlanmakta idi.

== AdıgeceAdigece yazı dilinden örnekler ==

| align="center" style="background:#f0f0f0;" |'''AdıgeceAdigece'''

| align="center" style="background:#f0f0f0;" |'''AdıgeceAdigece'''

# AdıgeceAdigece Fiiler Kitabı, Ber Hikmet. Ankara, Kafder

* [http://www.danef.com/web/tr/default.asp/sozluk AdıgeceAdigece Sözlük]

* [https://web.archive.org/web/20100930005600/http://www.cerkes.net/sozluk/ AdıgeceAdigece Sözlük]