Kutup ışıkları: Revizyonlar arasındaki fark

{{diğer anlamı|Aurora}}

 

'''Kutup ışıkları''' ya da '''Kutup aurorası''', [[Kutup|Kutup bölgelerinde]] gökyüzünde görülen, yeryüzünün [[manyetik alan]]ı ile Güneş'ten gelen yüklü parçacıkların etkileşimi sonucu ortaya çıkan doğal ışımalardır. Kuzey enlemlerde bu etki '''Aurora Borealis''' ya da '''kuzey ışıkları''' olarak adlandırılır. Güney enlemlerindeki oluşum, '''Aurora Australis''' ('''güney kutup ışıkları'''), benzer özelliklere sahiptir. Ancak [[Antarktika]]’da, [[Güney Amerika]]’da ve [[Avustralya]]’da daha yüksek enlemlerden görülebilir.

 

İşte, yüksekliğe bağlı olarak renklerin değişmesinin nedeni budur; yükseklerde oksijen kırmızısı ağır basarken, sonra oksijen yeşili ve sonunda çarpışmalar oksijenin herhangi bir şey yaymasını engellediğinde nitrojen mavi/kırmızısı egemen olur. Yeşil tüm auroraların en yaygınıdır, ardından pembe, (açık yeşil ve kırmızı karışımı), saf kırmızı izler, sarı ( kırmızı ve yeşil karışımı), ve son olarak saf mavi.

 

 

== Yapısı ve manyetizması ==

Genellikle aurora ya dağınık parıltı olarak ya da "perde" şeklinde doğu-batı doğrultusunda uzanmış bir halde görünür. Bazen, "durgun ark" (dinamik aurora) meydana gelir; aslında sürekli gelişir ve değişir. Her perde, her biri manyetik alan çizgilerinin doğrultusunda sıralanmış, paralel ışınlardan oluşur. Bu durum, yeryüzünün manyetik alanı tarafından auroranın biçimlendirildiği düşüncesini verir. Aslında, uydular elektronlara manyetik alan çizgileri ile yol çizerler. Yeryüzüne doğru yaklaştıkça elektronlar helezonik hareket eder. Perde yapısı biçimi "şeritli yapı" adı verilen dizilimle artırılır. Manyetik alan çizgileri ile yolu çizilen parlak aurora parçası dosdoğru gözlemcinin üstünde oluştuğunda, [[perspektif]] etki ile ve ışınların birbirinden uzaklaşmasıyla aurora bir "taç" olarak gözükebilir.

 

 

== Güneş Rüzgârı ve Manyetosfer ==

Yeryüzü sürekli güneş rüzgârının etkisi altındadır. [[Güneş rüzgarı|Güneş rüzgârı]] güneşin en son katmanındaki milyon dereceye ulaşan [[korona]] katmanından her yönde yayılan ve yoğun olmayan sıcak plazmadır. Plazma gaz haline serbest elektronlar ve pozitif iyonlardır. Güneş rüzgârı genellikle yeryüzüne 400 km/saniye hızında ulaşır, özgül kütlesi 5 iyon/cm³ ve manyetik alan yoğunluğu 2–5 nT (nanoteslas, yeryüzünün yüzey alanı kabaca 30,000–50,000 nT arasındadır). Bunlar dolaylı değerlerdir. Özellikle [[manyetik fırtına]] sırasında akımlar birkaç kat daha fazla olabilir; [[gezegenlerarası manyetik alan]] (literatürde kısaca IMF) ise çok daha kuvvetli olabilir.

 

 

== Kökeni ==

[[Dosya:Aurora Australis.gif|Animasyon]]]]

Auroranın esas enerji kaynağı yeryüzünden geçen güneş fırtınalarıdır.

Manyetosfer ve güneş rüzgârı elektriği ileten [[plazma]]dan (iyonlaşmış gaz) oluşmaktadır. Akım miktarı akımın yönüne göre hareketin doğrultusuna bağlı olarak a)bağıl hareketin derecesine b)manyetik alanın kuvvetine c)bir birine bağlı iletkenin sayısına ve d)manyetik alan ile iletkenin uzaklığına bağlıdır. Güneş rüzgârı ve manyetosfer bir tür bağıl hız ile elektrik ileten iki akışkandır, ve (kural olarak) ``dinamo etkisi`` tarafından elektrik akımı üretebilir, ayrıca da güneş rüzgârından enerji ortaya çıkar. Plazmalar kolayca manyetik alan boyunca temas kurabildiğinden bu yöntem işe yaramayabilir. Manyetik temas sonucu güneş rüzgârının alan çizgileri ile manyetosfer arasında geçici manyetik temas gerçekleşmesi çok önemlidir.

 

== Diğer gezegenlerde ==

[[Jüpiter]] ve [[Satürn]] her ikisi de Dünya’dakinden çok daha kuvvetli manyetik alanlara sahiptirler (Jüpiter’in ekvatoral alan kuvveti 4.3 gauss, Dünya’da ise 0.3 gauss) ve her ikisinde de büyük radyasyon kemerleri [[Hubble Uzay Teleskopu]] ile aurora iki gezegende de açık olarak gözlendi. Uranüs ve Neptün’de de gözlenen auroralar var.[20] Devasa gaz kütlesindeki auroralar, yeryüzündeki gibi, güneş rüzgârı tarafından güçlendirilmiş gibi gözüküyor. Ayrıca, Jüpiter'in ayları, özellikle Io, Jüpiter’deki auroranın çok güçlü kaynaklarıdır. Bunlar Io ile Jüpiter arasındaki bağıl hareket nedeniyle dinamo mekanizması tarafından meydana gelen elektrik alan çizgileri ("sıralanmış alan çizgileri") boyunca ortaya çıkar. Aktif volkanlara ve iyonesfere sahip Io güçlü bir kaynaktır, ayrıca akımları radyo dalgaları oluşturur. Io`da Europa`da ve Ganymede`de de Hubble Uzay Teleskopu ile aurora gözlendi. Bunlar Jüpiter‘in manyetik plazma patlaması sonucu uydularının çok ince atmosferinde gerçekleşir.

 

| başlık = Majestic Lights: The Aurora in Science, History, and The Arts

| yayıncı = American Geophysical Union

| yıl = 1980

| isbn = 0-87590-215-4

| başlık = Aurora: The Mysterious Northern Lights

| url = https://archive.org/details/aurora00cand

| yayıncı = Sierra Club Books / Firefly Books

| yıl = 1994 / 2001

| başlık = Handbook of the Solar-Terrestrial Environment

| kısım = The Aurora

| yayıncı = Springer-Verlag

| yıl = 2007

| editörler = Kamide, Y.; Chian, A

| isbn = 978-3-540-46314-6

* {{Kitap kaynağı

| ad = Even

| soyadı = Sandholt

| başlık = Dayside and Polar Cap Aurora

| url = https://archive.org/details/daysidepolarcapa00sand_779

| kısım = Optical Aurora

| yayıncı = Springer Netherlands

| yıl = 2002

| isbn = 978-0-306-47969-4

* {{Web kaynağı | url = http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast26oct_1.htm | başlık = 'tis the Season for Auroras | erişimtarihi = 15 Mayıs 2006 | yayımcı = NASA | tarih = 21 Ekim 2001 | ilk = Tony | son = Phillips | arşivurl = https://web.archive.org/web/20090814054342/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast26oct_1.htm | arşivtarihi = 14 Ağustos 2009 | ölüurl = hayır }}

{{Kaynakça}}