Vikipedi

Orojenez: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
→‎Dağ Oluşumu: düzeltme, yazış şekli: yada → ya da AWB ile
Justinianus (mesaj | katkılar)
Devriyeler
23.336 değişiklik
k dz. + bakım
1. satır:
{{telif|adres=https://on5yirmi5.com/egitim/egitim-guncel/turkiyede-daglarin-olusum-sureci-ve-baslica-daglar/}}
{{düzenle|Mayıs 2020}}
[[Dosya:World geologic provinces.jpg|thumb|sağ|300px|Dünya'nın jeolojik bölgeleri]]'''Orojenez''', İç kuvvetlerin ortaya çıkma şekillerinden birini ifade eden orojenez terimi dağ oluşumu anlamına gelir. (Oros = dağ; genese = oluşum)<ref>Erinç S. (2002) ''Jeomorfoloji 1." (6.B), İstanbul : Der Yayınevi</ref>
 
Orojenez, dağların kıtalara inşa edildiği başlıca mekanizmadır.Bir orojen veya orojenik kemer, bir kıta plakasını buruştuğunda ve bir veya daha fazla dağ sıraları oluşturmak için yukarı doğru itildiğinde gelişir; bu, topluca orojenez adı verilen bir dizi jeolojik süreci içerir. Plaka kenarlarında Dünya'nın [[litosfer]]<nowiki/>inin (kabuk ve en üst manto) hem yapısal deformasyonuna hem de bileşimsel farklılaşmasına yol açan bir olaydır.
 
==='''Fiziki Coğrafya'''===
[[Dosya:Oceanic-oceanic convergence Fig21oceanocean.gif|küçükresim|233x233pik|Bir biriktirici orojen oluşturmak için kıtasal bir levhanın altına bir okyanus levhası eklenmesi.]]
Bir orojen oluşumu, okyanusun çökmesi (bir kıtanın toplanma orojeni için bir okyanus plakası üzerinde kuvvetli bir şekilde sürdüğü) veya çarpışma orojeni için iki veya daha fazla kıtanın kıta çökmesi yakınsaması gibi [[tektonik]] süreçlerle gerçekleştirilebilir. [6] Orojenez genellikle orojenik kuşaklar olarak bilinen uzun kavisli (Latin kavisli, "bir yay gibi bükmek") yapılar üretir. Genellikle, orojenik kayışlar, kayışın uzunluğu boyunca benzer özellikler sergileyen uzun paralel kaya şeritlerinden oluşur. Her ne kadar orojenik kuşaklar batma bölgeleri ile ilişkili olsa da, batma tektonizmi devam eden ya da geçmiş süreçler olabilir. Yavaşlayan tektonizm kabuğu tüketecek, litosferi kalınlaştıracak, deprem ve volkanlar üretecek ve birçok durumda ada yayları inşa edecektir. Bu ada yayları, bir biriktirme orojeni sırasında kıta kenarına eklenebilir. Öte yandan, dalma bölgeleri, lifosferik riftleme nedeniyle daha sonra yeniden işlenebilir ve bu da inceltilmiş orojenik kabuğun [[amfibolit]] ila granülit fasiyes metamorfizmasına yol açar.
Satır 11 ⟶ 13:
Orojenik olay şu şekilde incelenebilir:
 
(a)* tektonik yapısal bir olay olarak,
(b)* coğrafi bir olay olarak▼
(c)* [[kronoloji]]k bir olay olarak.▼
 
''';Orojenik olaylar:'''▼
▲(b) coğrafi bir olay olarak
 
-# tektonik aktiviteye bağlı belirgin yapısal olaylara neden olur.▼
▲(c) [[kronoloji]]k bir olay olarak.
-# belirli bölgelerdeki kayaları ve kabuğu etkiler.▼
-# belirli bir süre içinde olmak.▼
 
==='''Orojen (veya "orojenik sistem")'''===▼
▲'''Orojenik olaylar:'''
Genel olarak, yakınsak plaka kenarlarında iki ana tip orojen vardır.▼
 
# kıtasal yay magmatizmi veya ada yay terranlarının kıtasal kenar boşluklarına toplanması ile sonuçlanan bir kıta plakasının altındaki bir okyanus plakasının yitim ile üretilen toplama orojenleri;
▲- tektonik aktiviteye bağlı belirgin yapısal olaylara neden olur.
 
▲- belirli bölgelerdeki kayaları ve kabuğu etkiler.
 
▲- belirli bir süre içinde olmak.
 
▲==='''Orojen (veya "orojenik sistem")'''===
▲Genel olarak, yakınsak plaka kenarlarında iki ana tip orojen vardır.
 
(1) kıtasal yay magmatizmi veya ada yay terranlarının kıtasal kenar boşluklarına toplanması ile sonuçlanan bir kıta plakasının altındaki bir okyanus plakasının yitim ile üretilen toplama orojenleri; (2)# bir kıta bloğunun diğer kıta bloğunun altına düşmesi ile iki kıta bloğu arasında çarpışma ile üretilen çarpışma orojenleri.
 
Bir orojen bir orojen üretir, ancak (dağ) menzilli bir ön-alan [[havza]] sistemi sadece pasif plaka kenarlarında üretilir. Ön havza, gelişmekte olan dağ kuşağı tarafından litosferin yüklenmesi ve ortaya çıkması nedeniyle, orojenin önünde oluşur. Havza, orojenik cephe ile göç eder ve erken çökelmiş ön havza çökeltileri, katlama ve itme işlemlerine kademeli olarak dahil olur. Ön toprak havzasında biriken çökeltiler esas olarak dağ silsilesinin aktif olarak yükselen kayalarının erozyonundan kaynaklanır, ancak bazı çökeltiler ön bölgeden türetilir. Bu havzaların çoğunun doldurulması derin deniz denizinden (fliş-tarzı) sığ sulara ve karasal (molas-tarzı) tortulara kadar zaman içinde bir değişim göstermektedir.
 
==='''Orojenik döngü'''===
Orojeni levha tektoniklerini içermesine rağmen, tektonik  &nbsp;kuvvetler yer kabuğu deformasyonu ,yer kabuğu kalınlaşması, yer kabuğu incelmesi ve yer kabuğu erimesi, magmatizma, metamorfizma ve mineralizasyon gibi çeşitli ilişkili olaylarla sonuçlanır. Spesifik bir orojeninin tam olarak nasıl olduğu, kıta litosferinin gücüne , reolojisine ve bu özelliklerin orojenez sırasında nasıl değiştiğine bağlıdır.
 
Orojeniye ek olarak, orojeni (bir kez oluştuğunda) [[Tortulanma|sedimentasyon]] ve [[erozyon]] gibi diğer işlemlere bağlıdır. Tekrarlanan sedimantasyon, birikme ve erozyon döngüleri, ardından gömülme ve metamorfizma ve daha sonra granit batolitler oluşturmak için kabuklu [[Anatoksin|anateks]] ve dağ zincirleri oluşturmak için tektonik yükselme , orojenik döngü olarak adlandırılır. Örneğin, ,Kaledonya Orojenisi &nbsp; Laurentia’nın Doğu Avalonia ve erken Paleozoik'teki diğer eski [[Gondvana|Gondwana]] parçalarıyla kıtasal çarpışması nedeniyle bir dizi tektonik olayla ilgilidir. Kaledonya Orojeni bu olaylardan ve kendine özgü orojenik döngüsünün bir parçası olan çeşitli diğer olaylardan kaynaklanmıştır.
 
Özet olarak , bir orojeni,  &nbsp;birçok jeolojik işlem sırasında çakışan levha kenarlarında rol oynayan çakışan levha kenarlarındaki deformasyon, metamorfizma ve magmatizmanın bir bölümüdür. Her orojenin kendi orojenik döngüsü vardır, ancak  &nbsp;[[Kompozit malzemeler|kompozit]] orojenez çakışan levha kenarlarında yaygındır.
 
==='''Erozyon'''===
[[Erozyon]], orojenik döngünün sonraki bir aşamasını temsil eder. Erozyon kaçınılmaz olarak çekirdek veya ''dağ köklerini'' ( yüzeye birkaç kilometre derinlikten getirilen [[Başkalaşım kayaçları|metamorfik kayalar]] )  &nbsp;ortaya çıkararak  &nbsp;dağların çoğunu yerinden taşır. Eş basınçlı hareketler, gelişen orojenin kaldırma kuvvetini dengeleyerek bazı toprağa gömülmüş şeylerin çıkarılmasına yardımcı olabilir. Akademisyenler, erozyonun tektonik deformasyon kalıplarını ne ölçüde değiştirdiğini tartışırlar (bakınız erozyon ve tektonik ). Bu nedenle, eski orojenik kuşakların çoğunun son şekli, üst üste itilen ve orojenik çekirdekten uzaklaşan genç çökeltilerin altında sırayla kristalimsi metamorfik kayaçların uzun bir kavisli şerididir.
 
Bir orojeni neredeyse tamamen aşınabilir ve sadece orojenez izleri taşıyan (eski) kayalar üzerinde çalışarak tanınabilir. Orojenler, genellikle kenet kuşağı veya daldırma kayma fayları tarafından ayrılan, deforme olmuş kayaların arazileri veya blokları ile sonuçlanan belirgin bir doğrusal yapıya sahip uzun, ince, kavisli kaya parçalarıdır. Bu kayma fayları, kısaltılmış orojenin çekirdeğinden kenar boşluklarına doğru nispeten ince kaya dilimlerini ( nap  &nbsp;veya yanal itme bloğu olarak adlandırılır ve tektonik levhalardan farklıdır.) taşır ve &nbsp; kıvrımlar ve metamorfizmanın gelişimi ile yakından ilişkilidir.
 
===Biyoloji===
1950’lerde ve 1960’larda biyocoğrafya ('''insan dışında var olan canlı biyolojik zenginlikleri''' dağılımı ve dönüşümü çalışması) coğrafya ve okyanus sırtları, plaka tektoniği teorisine büyük katkıda bulundu. Çok erken aşamada bile, atmosferin bileşimini etkileyerek okyanuslardaki yaşamın varlığında etkili oldu. Deniz tabanlarının dağılımı ve ortadan kalması için okyanusların varlığı büyük öneme sahiptir.
 
===Dağ Oluşumuoluşumu===
[[Dosya:SunRiver.JPG|thumb|250px|Bir örneği, ince cidarlı deformasyon ( itme fay arasında) Sevier orojenezini içinde Montana . Tekrarlanan beyaz Madison Kireçtaşı'nı ön planda bir örnekle (mesafeyle sıkışır) ve diğeri de resmin sağ üst köşesine ve tepesine dikkat edin.]]
[[Dosya:Sierra Nevada Mountains.JPG|thumb|250px|Uluslararası Uzay İstasyonu'ndan görüldüğü gibi Sierra Nevada Dağları ( delaminasyon sonucu ) .]]
61. satır:
Okyanus ortası sırtları ve Doğu Afrika’daki rift alanları gibi, altındaki sıcak manto ile ilgili termal yukarı çekme nedeniyle dağlara sahiptir; bu termal yukarı çekme ya da diğer adıyla yüzdürme dinamik topoğrafya olarak bilinir. San Andreas Fayı benzeri yer edinen kaymalı orojenlerde, sınırlayıcı eğimler, lokalize kabuk kısalması ve plaka sınırı genişliğinde bir orojeni olmayan dağ oluşumu bölgelerini oşuşturur. Sıcak noktalar; volkanizma, mevcut tektonik plaka sınırları üzerinde görünmeyen dağların ve dağ zincirlerinin oluşumunu sağlar, ancak tektonizmanın ürünüdür.
 
Bölgeler ayrıca, astenosferik mantoya damlayan bir kısım soğuk litosferik kök, litosferin yoğunluğunu azaltan ve yüzen orojenik litosferin yükselimi ve litosferin delaminasyonunun sonucunda yükselme yaşayabilir.  &nbsp;Bunun bir örneği Kaliforniya’daki Sierra Nevada’dır. Dağ fayındaki blok aralığa neden olan altlarında orojenik kök delaminasyonu sonra da bol mağmatizmadaki yükselmedir.
 
Son olarak, epirojenez ile ilgili aşırı sık katlanma, metamorfizma veya deformasyon olmadan kıtaların bölümlerinin büyük ölçekli bölümlerinin dikey yönde hareketleri yerel topografik yükseltiler oluşturabilir.
67. satır:
Mound Rundle daldırma katmanlı kayalarda bir dağ kesimine Trans-Kanada karayolu üzerinde Banff ve Canmore arasında klasik bir örnek sağlar. Milyonlarca yıl önce gerçekleşen çarpışma, okyanus kabuğunun yatay katmanlarını 50 ile 60 derecelik bir açıyla itme gösteren eski bir orojene neden oldu.
 
==Kavram Tarihitarihi==
Jeolojik kavramların gelişmesinden önce 19. Yüzyılda, dağlardaki deniz fosillerinin varlığı İncil’de tufanın bir sonucu olarak açıklanmıştır. Bu durum Hıristiyan yazarları neoplatonik düşünceyle etkiledi.
 
13. yüzyıl Dominik bilgini Büyük Albert, erozyonun meydana geldiği bilindiği için, yeni dağların ve diğer kara kütlelerinin itildiği veya toprağın sonunda olmadığı bir sürecin gerektiğini; dağlardaki deniz fosillerinin belli bir zaman deniz tabanında olduğunu savundu. Orojenez, Amanz Gressly (1840) ve Jules Thurmann (1854) tarafından dağ yüksekliklerinin oluşumu tabiri olarak kullanıldı. Çünkü dağ oluşumu o zamana kadar süreçleri tanımlamak için kullanıldı. Elie de Beaumont (1852) orojenezi tanımlamak için “mengene çeneleri” teorisini kullandı, ancak orojenik kayışlar tarafından oluşturulan ve içerdiği gizli yapılardan ziyade yükseklik ile daha fazla ilgiliydi. Esasen onun teorisi dağların belirli kayaların sıkılmasıyla oluştuğunu öne sürüyordu. Eduard Suess (1875) kayaların yatay hareketinin önemini kabul etti. Öncü bir jeosenklin kavramı veya katı toprağın aşağı doğru ilk eğilimi, James Dwight Dana’yı sıkıştırma kavramını öne atmaya zorladı. Dağ binasını içeren teoriler de. Öne sürülen, Dana’nın bu daralmanın Dünya’nın soğumasından kaynaklandığına dair varsayımına indirgeyebiliriz. Dünya’nın soğuma teorisi, 1960’lara kadar çoğu jeolog için kabul gören bir fikirdi.  &nbsp;Orojenez bağlamında, astenosfer veya manto içindeki konveksiyon kabuktaki dikey hareketin savunucuları tarafından tartışıldı.
 
Gustav Steinmann (1906), çökeltilere bir flysch ve molasse geometrisi ile tanımlanan Alp tipi orojenik kuşak de dahil olmak üzere ofiyolit dizileri, tholeiitik bazaltlar ve nappe tarzı katlama yapısı gibi farklı orojenik kuşak sınıflarını tanıdı.
103. satır:
Not: Volkanik sahalar mineralce zengindir. O yüzden tarım arazileri de çok verimlidir. Ayrıca maden bakımından da zengin alanlardır.
 
==Dağların Ekonomiyeekonomiye Etkilerietkileri==
 
===Olumlu etkileri===
123. satır:
== Ayrıca bakınız ==
 
* Biyocoğrafya  &nbsp;- Türlerin ve ekosistemlerin coğrafi alanda ve jeolojik zaman içindeki dağılımının incelenmesi.
* Fay mekaniği  &nbsp;- Jeolojik hataların davranışını araştıran bir çalışma alanı.
* Fold Dağları  &nbsp;- Kaya katmanlarının sıkıştırılmış buruşmasıyla oluşan dağlar.
* Guyot  &nbsp;- İzole, düz tepesinde bir sualtı yanardağ dağı.
* Orogenies listesi  &nbsp;- Dünya tarihinin bilinen dağ inşası olayları.
* Manto konveksiyonu  &nbsp;- İçeriden gezegenin yüzeyine ısı taşıyan konveksiyon akımlarının neden olduğu Dünya'nın katı silikat örtüsünün yavaş sürünen hareketi.
* Tektonik yükselme  &nbsp;- Ortalama toprak yüzeyinin toplam jeolojik yükselişinin, boşaltmaya izostatik bir tepkiye atfedilemeyen kısmı.
* Epeirojenik hareket  &nbsp;- Uzun dalga boyları ve az katlanma gösteren arazi üstü veya çöküntüleri
 
== Edebiyat ==
136. satır:
 
== Kaynakça ==
{{kaynakları düzenle}}
 
# Tony Waltham (2009) Mühendislik Jeolojisinin Temelleri
# Philip Kearey; Keith A. Klepeis; Frederick J. Vine (2009) "Bölüm 10 : Jeolojik Kuşaklar"
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Orojenez" sayfasından alınmıştır