Fiyort: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Odda frå fly.jpg|küçükresim|Sandvinvatnet<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sandvinvatnet</ref> ve Odda vadisine sahip Sørfjorden (Hardanger)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/S%C3%B8rfjorden_(Hardanger)</ref>, fiyortun devamı olarak açıkça görülebilir. Odda<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Odda</ref> isthmus<ref name="en.wikipedia.org">https://en.wikipedia.org/wiki/Isthmus</ref> üzerinde oturuyor. Sağ tarafta Folgefonna<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Folgefonna</ref>.]]

Bir [[buzul]]<ref name=":0">[[Buzul]]</ref>, [[U şekilli vadi|U-şeklinde vadi]]<ref name=":1">[[U şekilli vadi]]</ref> yi buz ayrımı ve çevredeki anakayanın [[aşınma]]<ref>[[Aşınma]]</ref> sı ile kestiğinde gerçek bir [[fiyort]] oluşur. Standart modele göre, buzullar nazikçe eğimli bir vadi tabanına sahip [[Buzul Çağı|buzul öncesi]]<ref>[[Buzul Çağı]]</ref> vadilerde oluşmuştur. Buzulun çalışması daha sonra bir vadide veya çukur ucunda aniden sona eren [[:en:Overdeepening|aşırı derinleştirilmiş]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Overdeepening</ref> U şeklinde bir vadi bırakmıştır.Bu vadiler okyanus tarafından sular altında kalan fiyortlardır. Deniz seviyesinin üzerindeki eşikler tatlı su gölleri oluşturur. Buzul erimesine, buz yükü ve aşınmış tortu giderildiğinde (izostasy (izostazi)) <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Isostasy</ref> veya buzul ribaund olarak da adlandırılır) yerkabuğunun geri tepmesi eşlik eder. Bazı durumlarda bu ribaund deniz seviyesinin yükselmesinden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise</ref> daha hızlıdır.Çoğu fiyort bitişik denizden daha derindir; [[Sogne Fiyordu|Sognefjord]]<ref>https name=":9"//en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref>, [[Norveç]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Norway</ref>, [[deniz seviyesi]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level</ref> nin altında 1,300 m (4,265 &nbsp;ft) kadar ulaşır. Fiyortların genellikle bir önceki buzulun azaltılmış erozyon oranı ve terminal buzultaşından (moraine)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Terminal_moraine</ref> kaynaklanan ağızlarında bir eşik veya sürgü (ana kaya) vardır. Birçok durumda bu eşik aşırı akımlara ve büyük tuzlu su akıntılarına neden olur (bkz. skookumchuck<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tidal_race</ref>). [[Norveç]]'teki Saltstraumen<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Saltstraumen</ref> genellikle dünyanın en güçlü [[gelgit]] <ref name=":2">https://en.wikipedia.org/wiki/Tide#Current</ref> akımı olarak tanımlanmaktadır.Bu özellikler fiyortları yükselen denizin sular altında bıraktığı vadiler olan riya<ref name="https://en.wikipedia.org/wiki/Ria">https://en.wikipedia.org/wiki/Ria</ref> lardan (örn. Kotor Körfezi<ref name="ReferenceA">https://en.wikipedia.org/wiki/Bay_of_Kotor</ref>) ayırır. Drammensfjorden<ref name="ReferenceB">https://en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref>, buz örtüsü sırasında deniz seviyesinin altında ancak buzul sonrası ribaund fiyortun 60 &nbsp;m (200 &nbsp;ft) üstüne ulaştığında kumlu bir buzultaş olan Svelvik<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Svelvik</ref> "sırt" tarafından neredeyse ikiye kesilir.

19. yüzyılda [[Jens Esmark]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Jens_Esmark</ref>, fiyortların buzullar tarafından yaratıldığı veya yaratıldığı ve [[Kuzey Avrupa]]'nın büyük bölümlerinin [[tarih öncesi]] kalın buzlarla kaplı olduğu teorisini tanıttı. Ağızlardaki eşikler ve okyanusa kıyasla [[Fiyort|'''fiyortların]]''' aşırı derinleşmesi buzul kökenli en güçlü delillerdir ve bu eşikler çoğunlukla kayalıktır. Eşikler, buzun yayılabileceği sesler ve alçak arazi ile ilgilidir ve bu nedenle daha az aşındırıcı kuvvete sahiptir. [[:en:John_Walter_GregoryJohn Walter Gregory|John Walter Gregory]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/John_Walter_Gregory</ref> fiyortların [[tektonik]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tectonics</ref> kökenli olduğunu ve buzulların oluşumlarında ihmal edilebilir bir rolü olduğunu savundu. Gregory'nin görüşleri daha sonraki araştırmalar ve yayınlar tarafından reddedildi. Hardangerfjord durumunda, [[:en:Caledonian_orogenyCaledonian orogeny|Kaledonya kıvrımı]]<nowiki/>nın<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Caledonian_orogeny</ref> kırıkları buzulların erozyonunu yönlendirirken, Sognefjord'un yönü ile kıvrım paterni arasında net bir ilişki yoktur. Kırıklar ve fiyortların yönü arasındaki bu ilişki [[:en:Lyngen|Lyngen]]'de<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lyngen</ref> de görülür.Buzul, üçüncül<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tertiary</ref> nehirler muhtemelen yüzeyi aşındırdı ve daha sonra anakayanın buzul akışını ve erozyonunu yönlendiren [[Vadi|vadilervadi]]ler yarattı.Bu durum özellikle, kara kütlelerinin üçüncül yükselişinin nehirlerin aşınma kuvvetlerini artırdığı [[Batı Norveç]]'te geçerli olabilir.

Kol fiyortlarının birleşmesi en derin fiyort havzalarının kazılmasına neden olmuştur. Kıyıya yakın yerlerde, tipik Batı Norveç buzulu yayıldı (muhtemelen sesler ve alçak vadiler yoluyla) ve konsantrasyonlarını kaybetti ve buzulların ana kayalık eşiklerini bırakarak erozyona uğratma gücünü azalttı.Kol fiyortlarının birleşmesi en derin fiyort havzalarının kazılmasına neden olmuştur. Kıyıya yakın yerlerde, tipik Batı Norveç buzulu yayıldı (muhtemelen sesler ve alçak vadiler yoluyla) ve konsantrasyonlarını kaybetti ve buzulların ana kayalık eşiklerini bırakarak erozyona uğratma gücünü azalttı. Bolstadfjorden<ref name=":3">https://en.wikipedia.org/wiki/Bolstadfjorden</ref> 160 &nbsp;m (520 &nbsp;ft) derinlikte ve sadece 1.5 m (4 &nbsp;ft 11 içinde) eşikte, 1.300 &nbsp;m (4.300 &nbsp;ft) derinlikte Sognefjorden<ref>https name=":9"//en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref> 100 ila 200 m (330 ila 660 &nbsp;ft) derinlikte bir eşik değerine sahiptir. Hardangerfjord<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hardangerfjord</ref>, eşiklerle ayrılmış birkaç havzadan oluşur: Jonaneset (Jondal)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Jondal</ref> og Ålvik<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%85lvik</ref> arasındaki en derin havza Samlafjorden, Kvam<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kvam</ref>'daki Vikingneset'te farklı bir eşiktir.

Asılı vadiler <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Valley#Hanging_valleys</ref> buzlu fiyortlar ve U şeklindeki vadiler<ref name=":1" /> boyunca yaygındır. Asılı bir vadi, ana vadiden daha yüksek olan ve daha büyük hacimli bir buzulun<ref name="ReferenceC">https://en.wikipedia.org/wiki/Glacier</ref> içine akan [[buzul]] <ref name=":0" />[[akış]]<nowiki/>ları tarafından yaratılan bir vadidir. Sığ vadinin ana vadinin veya fiyortun üzerinde 'asılı' olduğu görülmektedir. Genellikle, üst vadinin çıkışında veya yakınında [[Şelale|şelalelerşelale]]ler <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Waterfall</ref> oluşur. Bu fiyortlar içindeki küçük şelaleler tatlı su kaynakları olarak da kullanılmaktadır. Asma vadileri fiyort sistemlerinde su altında da meydana gelir. Sognefjord'un<ref name=":49">https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref> dalları, örneğin ana fiyorttan çok daha sığdır. Fjærlandsfjord'un<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fj%C3%A6rlandsfjorden</ref> ağzı yaklaşık 400 &nbsp;m (1300 &nbsp;ft) derinliğinde, ana fiyort ise 1.200 m'dir (3.900 &nbsp;ft). Ikjefjord'un ağzı sadece 50 metre derinliğinde, ana fiyort aynı noktada 1.300 &nbsp;m (4.300 &nbsp;ft) civarındadır.

Kış mevsiminde genellikle tatlı su girişi azdır. Yüzey suyu ve daha derin su (100 m veya 330 &nbsp;ft veya daha fazla) kışın yüzey ve rüzgarın sürekli soğuması nedeniyle karıştırılır. Derin fiyortlarda, yaz boyunca kıyı boyunca tuzlu sudan daha az yoğunlukta hala tatlı [[Tatlı su|su]] vardır. Kış aylarında fiyort bölgelerinde yaygın olan açık deniz rüzgarı, yüzeyden iç kısımlara ve dış parçalara bir akım oluşturur. Yüzeydeki bu akım sırayla kıyıdan [[fiyort]] eşiğine ve fiyortun en derin kısımlarına yoğun tuzlu su çeker. Bolstadfjorden<ref name=":3" /> sadece 1,5 m (4 &nbsp;ft 11 inç) eşiğine sahiptir ve Vosso<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Vosso</ref> nehrinden güçlü tatlı su girişi, derin fiyortun dolaşımını engelleyen acı bir yüzey oluşturur. Bolstadfjorden'in daha derin, tuz tabakaları [[Oksijen|oksijendenoksijen]]den yoksun ve [[deniz yatağı]] organik malzeme ile kaplıdır. Sığ eşik de güçlü bir gelgit <ref name=":2" /> akımı oluşturur.

Yaz mevsiminde, iç alanlarda genellikle büyük bir nehir suyu girişi vardır. Bu tatlı su, tuzlu su ile karıştırılarak okyanustan biraz daha yüksek bir yüzeye sahip acı su tabakası oluşturur ve bu da nehir ağızlarından okyanusa doğru bir akım oluşturur.Bu akım kıyıya doğru giderek daha tuzludur ve yüzey akımının hemen altında kıyıdan tuzlu suyun ters akımı vardır.Fiyortun daha derin kısımlarında kıştan kalan soğuk su hareketsizdir ve acı üst tabaka tarafından atmosferden ayrılır.Sığ eşikli fiyortlarda bu derin su her yıl değiştirilmez ve düşük oksijen konsantrasyonu derin suyu balıklar ve hayvanlar için uygun hale getirir.En uç durumlarda, yüzeyde sürekli bir tatlı su bariyeri vardır ve [[fiyort]], yüzeyin altında oksijen olmayacak şekilde donar. Drammensfjorden<ref>https: name="ReferenceB"//en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref> buna bir örnektir.

Bir buzul nehri akarken Sognefjorden'in<ref name=":49" /> Gaupnefjorden şubesi tatlı sudan güçlü bir şekilde etkilenmektedir. Velfjorden'in<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Velfjorden</ref> tatlı su girişi azdır.

2000 yılına kadar Norveç fiyortlarının dibinde bazı [[Mercan resifi|mercan kayalıkları]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Coral_reef</ref> keşfedildi. Bu resifler Norveç'in kuzeyinden güneye [[Fiyort|fiyortlarda]] bulundu. Resiflerdeki deniz yaşamının, [[Norveç]] kıyı şeridinin böylesine cömert bir balıkçılık alanı olmasının en önemli nedenlerinden biri olduğuna inanılmaktadır.Bu keşif oldukça yeni olduğu için çok az araştırma yapılmıştır. [[Resif|Resifler]]ler, [[plankton]], [[Mercanlar|mercan]], anemon<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_anemone</ref>, [[balık]], birkaç [[köpekbalığı]] türü ve daha fazlası gibi binlerce yaşam biçimine ev sahipliği yapıyor. Çoğu, üzerindeki su sütununun<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Water_column</ref> daha büyük baskısı ve derin denizin toplam karanlığı altında hayata özel olarak uyarlanmıştır.

Yeni Zelanda'nın fiyortları da derin su mercanlarına <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Deep-water_coral</ref> ev sahipliği yapıyor, ancak koyu tatlı sudan oluşan bir yüzey tabakası, bu mercanların normalden çok daha sığ suda büyümesine izin veriyor. Milford Sound'daki<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Milford_Sound</ref> bir sualtı gözlemevi, turistlerin [[dalış]] yapmadan görmelerini sağlar.

Fiyortları olan alanların deniz kenarlarına yakın bazı yerlerde, buzlu kanallar o kadar çok ve çeşitlidir ki, kayalık <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Reef</ref> sahil binlerce ada bloğuna bölünmüştür, bazıları büyük ve dağlık, diğerleri sadece kayalık noktalar veya kaya [[Resif|resifleriresif]]leri, tehditkar navigasyondur. Bunlara skerri denir. Skerry<ref name=":5">https://en.wikipedia.org/wiki/Skerry</ref> terimi, denizdeki bir kaya anlamına gelen Eski İskandinav <ref name="ReferenceD">https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Norse</ref> sker'den türetilmiştir.

En yaygın batık buzul oluşan vadiler sahil dik fiyortlarını çıkışında oluşan Skerries<ref name=":5" /> karmaşık bir dizi diğer çapraz vadileri ile birleştirir. Norveç adası saçak böyle bir grup skerries (skjærgård denir); çapraz fiyortların çoğu, sahile paralel olacak ve dağlık adalar ve skerries'in neredeyse kesintisiz bir dizisinin arkasında korumalı bir kanal sağlayacak şekilde düzenlenmiştir.Bu kanalla, Stavanger'dan<ref name="ReferenceE">https://en.wikipedia.org/wiki/Stavanger</ref> Kuzey Cape<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/North_Cape_(Norway)</ref>, Norveç'e kadar neredeyse 1.601 &nbsp;km (995 &nbsp;mi) güzergahın tamamı korunan bir geçitten geçebilir. Blindleia<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Blindleia</ref>, Norveç'in güneyindeki Kristiansand <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kristiansand</ref> yakınında başlayan ve Lillesand'ı<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lillesand</ref> geçmeye devam eden, kerry korumalı bir su yoludur. Bohuslän'daki<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Bohusl%C3%A4n</ref> İsveç <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sweden</ref> kıyısı da aynı şekilde skerry korumalıdır. Inside Passage<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Inside_Passage</ref>, Seattle<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Seattle</ref>, Washington<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Washington_(state)</ref> ve Vancouver<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Vancouver</ref>, British Columbia'dan <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/British_Columbia</ref> Skagway<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Skagway,_Alaska</ref>, Alaska'<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Alaska</ref> ya benzer bir rota sunmaktadır. Yine bu tür bir kerry korumalı geçit, Magellan Boğazı'ndan <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Strait_of_Magellan</ref> 800 &nbsp;km (500 &nbsp;mi) uzanır.

Fiyort kelimesi, daha genel bir anlama sahip olabileceği Norveççe'den<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Norwegian_language</ref> ([ˈfjuːr]<ref name="ReferenceF">https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Norwegian</ref>, [ˈfjøːr<ref>https: name="ReferenceF"//en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Norwegian</ref>], [ˈfjuːɽ<ref>https: name="ReferenceF"//en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Norwegian</ref>] veya [ˈfjøːɽ<ref>https: name="ReferenceF"//en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Norwegian</ref>] telaffuz edilir<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Norwegian_dialects</ref>), daha genel bir anlama sahip olabileceği, birçok durumda uzun bir su kütlesine atıfta bulunabileceği, giriş<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Inlet</ref> veya [[kanal]] (örneğin, bkz. Oslofjord<ref name="ReferenceG">https://en.wikipedia.org/wiki/Oslofjord</ref>).

İskandinav [[fiil]] ferd ([[seyahat]] / [[feribot]]), İskandinav isim asli ''''fjǫrðr'''' geçit ve feribot için kullanılan Hint-Avrupa kökenli (başına gelen*''prtús'' * ''per''- veya * ''por-'' * dan ) kullanılan "göl <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lake</ref> benzeri" bir su kütlesi<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Body_of_water</ref> anlamına gelir.

[[İskandinavya|İskandinav]] fiyortu, Proto-İskandinav<ref>https: name="ReferenceD"//en.wikipedia.org/wiki/Old_Norse</ref> *''''ferþuz'''', benzer [[Cermenler|Cermen]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Germanic_languages</ref> kelimelerinin kökenidir: [[İzlanda]]<nowiki/>ca<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Icelandic_language</ref> ''''fjörður'''', [[İsveç]] <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Swedish_language</ref>''''fjärd'''' (Baltık su kemiği için), [[İskoçya|İskoç]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Scots_language</ref> ''''firth''''. İskandinav [[isim]] ''''fjǫrðr'''' Schleswig-Holstein<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Schleswig-Holstein</ref> ve İngilizce olarak ''firth''<ref name="ReferenceH">https://en.wikipedia.org/wiki/Firth</ref> "fiyort, nehir ağzı" olarak kullanılır. ''''Förde'''' <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Ford_(crossing)</ref> kelimesinin ([[Almanca]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/German_language</ref> ''''Furt'''', Low German<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Low_German</ref> ''''Ford'''' veya ''''Vörde'''', Vilvoorde, [[Antik Yunanistan|Antik Yunan]]<ref name="ReferenceI">https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Greek</ref> πόρος, ''''poros'''' ve Latin<ref>https: name="ReferenceI"//en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Greek</ref> ''''portus'''' gibi Hollandaca isimlerdeki voorde'lerle karşılaştır) Almanca ''*''ferþu-'''' ve Hint-Avrupa kökü *''pertu-'' anlamı "geçiş noktasıdır". Fiyort / firth / Förde ve ford / Furt / Vörde / voorde bir ''travel;''seyahat için Cermen ismine atıfta bulunur: [[Kuzey Cermen dilleri|Kuzey Cermen]]<ref name="ReferenceJ">https://en.wikipedia.org/wiki/North_Germanic_languages</ref> ''''ferd'''' veya ''''färd'''' ve seyahat [[fiil]], [[Hollanda]]<nowiki/>lı ''''varen'''', Alman ''''fahren''''; [[İngilizce]] ''fare.''

[[Norveççe]] bir kredi kelimesi<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/North_Germanic_languages< name="ReferenceJ"/ref> olarak, fj dizisi ile başlamak için [[İngilizce]] dilinde birkaç kelimeden biridir. Kelime uzun zamandır normalde [[fiyort]] haline getirildi, Grise Fiord<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Grise_Fiord</ref> gibi yer adlarında korunan bir yazım, ancak şimdi sadece [[Yeni Zelanda]] İngilizcesinde geçerlidir.

Norveç, Danimarka ve İsveççe fiyort kelimesinin kullanımı İngilizce ve uluslararası bilimsel terminolojide olduğundan daha geneldir. İskandinavya'da, [[fiyort]] Norveç, Danimarka ve batı İsveç'teki dar bir deniz girişi için kullanılır, ancak bu tek uygulama değildir. Norveç ve İzlanda'da, kullanım hem eski hem de uzun, dar bir giriş için kullanılan fiyort ile Eski İskandinav'a en yakındır.Doğu Norveç'te bu terim uzun dar tatlı su göllerine (Randsfjorden<ref>Förden and East Jutland Fjorde</ref> ve Tyrifjorden<ref name="ReferenceK">https://en.wikipedia.org/wiki/Tyrifjorden</ref>) ve hatta bazen nehirlere (örneğin Hallingdal<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hallingdal</ref>'daki Flå<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Fl%C3%A5</ref>'da, Hallingdal nehri<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hallingdalselva</ref> ''''fjorden'''' olarak adlandırılır) uygulanır.Güneydoğu İsveç'te, fjard<ref name="ReferenceL">https://en.wikipedia.org/wiki/Fjard</ref> ''''fjärd'''' adı, İsveç [[Baltık Denizi]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Baltic_Sea</ref> kıyısında ve çoğu İsveç gölünde koylar, körfezler <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Bight_(geography)</ref> ve dar girişler için kullanılan 'fiyort' teriminin bir alt bölümüdür. Bu ikinci terim ayrıca, İsveççe'nin konuşulduğu Finlandiya kıyılarındaki su kütleleri için de kullanılır. Danca'da, kelime sığ [[Lagün|lagünlerlagün]]ler için bile geçerli olabilir. Modern İzlandacada, ''''fjörður'''' hala daha geniş bir yangın veya giriş anlamı ile kullanılmaktadır. Faroese<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Faroese_language</ref> ''''fjørður'''' 'da hem girişler hem de daha geniş sesler hakkında kullanılırken, daha dar bir ses '<nowiki/>''''sund''''' olarak adlandırılır. Finlandiya<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Finnish_language</ref> dilinde, Finlandiya'da sadece bir fiyort olmasına rağmen ''''vuono'''' kelimesi kullanılır.

Baltık Denizi kıyılarında uzun dar koylar için ''''Föhrde'''' kelimesinin Almanca kullanımı, kelimenin ortak bir [[Cermen dilleri|Cermen]] kökenini gösterir. Manzara esas olarak moren yığınlarından oluşmaktadır.Danimarka, Jutland'ın doğusunda ''''Föhrden'''' ve bazı "fiyortlar" da buzul kökenlidir. Ancak "gerçek" fiyortları kazıyan buzullar dağlardan denize taşırken, Danimarka ve Almanya'da, havzayı kaplayan büyük bir buzulun dilleriydi ve şu anda Baltık Denizi'dir. Bkz. Förden ve East Jutland Fjorde.<ref name=":6" />

Fiyort adları çoğunlukla koyları tanımlarken (her zaman jeolojik fiyortlar olmasa da), aynı bölgelerdeki [[Boğaz|boğazlarboğaz]]lar genellikle İskandinav dillerinde ve Almanca'da ''Sund'' olarak adlandırılır. Kelime "ayırmak" anlamında "koparmak" ile ilgilidir. Kuzey Amerika ve Yeni Zelanda'daki fiyortları adlandırmak için ''Sound'' <ref name="ReferenceM">https://en.wikipedia.org/wiki/Sound_(geography)</ref> kullanımı, bu kelimenin Avrupa anlamından farklıdır.

Wexford'un<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wexford</ref> [[İrlanda]]'daki adı aslen [[Vikingler|Viking]] yerleşimcileri tarafından kullanılan Eski İskandinav'daki ''''Veisafjǫrðr'''' 'den ("çamur dairelerinin girişi") türetilmiştir - modern anlamda bu yerdeki giriş bir fiyort değil, bir [[Haliç|haliçtirhaliç]]tir.

Önce veya Eski İskandinav<ref>https: name="ReferenceD"//en.wikipedia.org/wiki/Old_Norse</ref> ''''angr'''' erken aşamasında fiyortları ve okyanusun diğer girişleri için başka bir ortak isim oldu. Bu kelime sadece bazı İskandinav fiyortlarının isimlerinde bir sonek olarak hayatta kaldı ve aynı durumlarda aynı zamanda Hardanger<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hardanger</ref>, Stavanger <ref>https: name="ReferenceE"//en.wikipedia.org/wiki/Stavanger</ref> ve Geiranger<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Geiranger</ref> gibi komşu yerleşimlere veya çevredeki bölgelere aktarıldı.

[[Dosya:Limski Istria 1.jpg|sol|küçükresim|[[Hırvatistan]]'daki Lim<ref name="ReferenceN">https://en.wikipedia.org/wiki/Lim_(Croatia)</ref> koyuna genellikle fiyort denir, ancak bilimsel olarak bir [[ria]]<ref> name="https://en.wikipedia.org/wiki/Ria<"/ref>'dır.]]

[[Karadağ]]'daki Kotor Körfezi<ref>https: name="ReferenceA"//en.wikipedia.org/wiki/Bay_of_Kotor</ref>, bazıları tarafından fiyort olarak önerildi, ancak aslında boğulan bir nehir kanyonu veya [[ria]]. Benzer şekilde, [[Hırvatistan]]'ın [[Istria]] kentindeki Lim<ref>https: name="ReferenceN"//en.wikipedia.org/wiki/Lim_(Croatia)</ref> koyuna, buzul erozyonu ile oyulmamasına rağmen Pazinčica nehri tarafından kazılan ria olmasına rağmen bazen "Lim fiyort" denir. Hırvatlar buna Limski kanalı diyorlar, bu da İngilizceye tam olarak eşdeğer değil.

[[Danimarka]] dilinde bazı girişlere [[fiyort]] denir, ancak teknik olarak fiyort değildir. Örneğin, Roskilde Fiyordu. İngilizce terminolojideki Limfjord<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Limfjord</ref> bir ses<ref>https: name="ReferenceM"//en.wikipedia.org/wiki/Sound_(geography)</ref>(coğrafya), çünkü Kuzey Jutlandic Adası'<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/North_Jutlandic_Island</ref> nı (Vendsyssel-Thy) [[Yutland|Jutland]]'ın geri kalanından ayırıyor. Bununla birlikte, Limfjord bir zamanlar deniz batıdan kırılana kadar bir fiyorttu. [[Yutland|Jutland]]'ın batı kıyısındaki Ringkøbing Fiyordu<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Ringk%C3%B8bing_Fjord</ref> bir [[Lagün|lagündür.]] [[Danimarka]]'nın [[Baltık Denizi]] kıyılarının Alman Förden<ref>https name=":6"//en.wikipedia.org/wiki/F%C3%B6rden_and_East_Jutland_Fjorde</ref> gibi uzun dar fiyortları, denizden karaya hareket eden buz tarafından kazılırken, jeolojik anlamda fiyortlar dağlardan denize doğru hareket eden buz tarafından kazılmıştır. Bununla birlikte, bir fiyortun bazı tanımları şöyledir: "Buzul aktivitesi tarafından oluşturulan tek bir girişten oluşan uzun dar bir giriş". Danimarka fiyortlarına örnekler: Kolding Fiyordu<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kolding_Fjord</ref>, Vejle Fiyordu<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Vejle_Fjord</ref> ve Mariager Fiyordu<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mariager_Fjord</ref>.

Terim [[İskandinavya|İskandinav]] anlamında fiyort olan [[Finnmark]] (Norveç) fiyortları, evrensel olarak bilim topluluğu tarafından fiyort olarak kabul edilmez. Buzul şeklinde oluşmasına rağmen, çoğu Finnmark fiyortu daha güney Norveç fiyortlarının dik kenarlı vadilerinden yoksundur, çünkü buzul yığını oluşturulduğunda yüksek zeminleri bile kaplayacak kadar derindir. Öte yandan Oslofjord<ref>https: name="ReferenceG"//en.wikipedia.org/wiki/Oslofjord</ref> bir [[Rift Vadisi|rift vadisidir]] ve [[buzul]] olarak oluşmamıştır.

[[Dosya:Eidfjord in eine fantastische Landschaft eingebettet.jpg|küçükresim|Yüksek terasın altındaki Eidfjord <ref name="ReferenceO">https://en.wikipedia.org/wiki/Eidfjord</ref> köyü, orijinal buzul çağı deltası. Nehir terastan bir geçit oymuştur.]]

Eşik eşikleri, buz ön deltaları veya çıkışı engelleyen terminal [[Moren|morenlerimoren]]leri ile uzun buzullarla oyulmuş vadilerde oluşan bazı [[Norveç]] tatlı su gölleri, Norveç adlandırma kuralını takip eder; bunlara sıklıkla fiyortlar denir. Buz cephesi deltaları, buz cephesinin erimesi sırasında buz cephesi uzun süre nispeten stabil olduğunda gelişti.Ortaya çıkan yeryüzü, Norveç ile Eidfjord<ref>https: name="ReferenceO"//en.wikipedia.org/wiki/Eidfjord</ref> veya Nordfjordeid <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Nordfjordeid</ref> yerlerinde olduğu gibi "eid" adı verilen göl ile tuzlu su fiyortu arasında bir [[berzah]]<ref>https:// name="en.wikipedia.org"/wiki/Isthmus</ref> olarak adlandırılır.Buzul sonrası toparlanma bu deltaları orijinal [[Denizdeniz seviyesi|deniz seviyesine]]ne kadar teraslara dönüştürdü. Eidfjord bölgesinde, Eio<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Eio_(river)</ref> orijinal deltanın içinden kazılmış ve 110 &nbsp;m (360 &nbsp;ft) teras bırakmışken göl deniz seviyesinden sadece 19 &nbsp;m (62 &nbsp;ft) yüksektedir.Bu tür yataklar, evler ve altyapı için değerli yüksek kaliteli yapı malzemeleri (kum ve çakıl) kaynaklarıdır. Eidfjord köyü, Eidfjordvatnet <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Eidfjordvatnet</ref> gölü ile Hardangerfjord'un Eidfjorden şubesi arasındaki ''eid'' veya berzah üzerinde yer alır. Nordfjordeid Hornindalsvatnet göl arasında bir köy kıstak olan Nordfjord'da <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Nordfjord</ref>.Bu göller, jeologlar tarafından ''fiyort vadisi gölleri'' olarak da belirtilmektedir.

Norveç'in en büyüklerinden biri deniz seviyesinden 63 &nbsp;m (207 &nbsp;ft) yükseklikte Tyrifjorden'dir<ref>https: name="ReferenceK"//en.wikipedia.org/wiki/Tyrifjorden</ref> ve gölün çoğu 97 &nbsp;m (318 &nbsp;ft) ortalama derinlikte deniz seviyesinin altındadır. Norveç'in en büyük gölü Mjøsa<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mj%C3%B8sa</ref>, yerli halk tarafından "[[fiyort]]" olarak da anılıyor. Başka bir örnek, 1743 yılına kadar Romarheimsfjorden'den<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Romarheimsfjorden</ref> bir berzah tarafından ayrılan ve kısa bir nehirle birbirine bağlanan tatlı su fiyortu Movatnet<ref name=":7">https://en.wikipedia.org/wiki/Movatnet</ref> (Mo gölü). Kasım 1743'teki bir sel sırasında nehir yatağı aşındı ve deniz suyu gelgitte göle akabilirdi. Sonunda Movatnet<ref name=":7" /> bir tuzlu su fiyortu haline geldi ve Mofjorden (Mofjorden [no]) olarak yeniden adlandırıldı. Fiyortlar gibi, tatlı su gölleri genellikle derindir. Örneğin Hornindalsvatnet <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hornindalsvatnet</ref> en az 500 m (1,600 &nbsp;ft) derinliğindedir ve suyun gölden akması ortalama 16 yıl alır. Buzul eylemiyle oluşturulan bu göllere fiyort gölleri veya buzultaşlı göller<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Moraine-dammed_lake</ref> de denir.

Bu göllerden bazıları buzul çağından sonra tuzdur, ancak daha sonra buzul sonrası geri tepme<ref name=":8">https://en.wikipedia.org/wiki/Post-glacial_rebound</ref> sırasında okyanustan kesilir. Buzul çağı<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Weichselian_glaciation</ref> sonunda Doğu Norveç yaklaşık 200 &nbsp;m (660 &nbsp;ft) daha düşüktü (deniz sınırı). [[Buz örtüsü]] geri çekilip okyanusun vadileri ve ovaları doldurmasına izin verdiğinde ve Mjøsa ve Tyrifjorden gibi göller okyanusun bir parçasıyken Drammen vadisi dar bir fiyorttu.[[Vikingler]] zamanında Drammensfjord <ref>https: name="ReferenceB"//en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref> hala dört ya da beş m (13 ya da 16 &nbsp;ft) daha yüksekti ve Hokksund<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hokksund</ref> kasabasına ulaşırken, şimdi Drammen<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Drammen</ref> şehrinin bazı kısımları su altındaydı.Buzul çağından sonra Notodden'de<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Notodden</ref> okyanus yaklaşık 150 &nbsp;m (490 &nbsp;ft) idi.Okyanus, Heddalsvatnet<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Heddalsvatnet</ref> boyunca bir fiyort gibi Hjartdal'a<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hjartdal</ref> kadar uzanıyordu. Buzul sonrası geri tepme<ref name=":8" /> sonunda Heddalsvatnet'i okyanustan ayırdı ve bir tatlı su gölüne dönüştürdü.[[Neolitik]] zamanlarda Heddalsvatnet hala okyanusa bağlı bir tuzlu su fiyortuydu ve MÖ 1500 civarında okyanustan kesildi.

Bazı tuzlu su balıkları, başlangıçta tuz fiyortunun bir parçası olan göllere hapsolmuş ve yavaş yavaş kutup kömürü gibi tatlı su balığı haline gelmiştir. Slidrefjord <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Slidrefjord</ref> gibi bazı tatlı su fiyortları deniz sınırının üzerindedir.

Norveç dışında, [[Yeni Zelanda|Yeni Zelanda'nın]] [[Te Anau Gölü]]'nün üç batı kolu Kuzey Fiord, Orta Fiord ve Güney Fiord olarak adlandırılmaktadır. Daha büyük bir gölde yer alan bir başka tatlı su fiyortu ise [[Newfoundland|Newfoundland'daki]] [[Gros Morne Millî Parkı|Gros Morne Milli Parkı]]'ndaki Western Brook Pond<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Western_Brook_Pond.</ref>; aynı zamanda fiyort olarak da tanımlanır, ancak aslında denizden kesilmiş bir tatlı su gölüdür, bu nedenle terimin İngilizce anlamında bir fiyort değildir.Yerel olarak buna "kara ile çevrili bir fiyort" derler. Bu göllere bazen "fiyort gölleri" denir. Okanagan Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Okanagan_Lake</ref>, 1962'de tarif edilen ilk Kuzey Amerika gölüdür.Oradaki ana kaya, deniz seviyesinden 650 m'ye (2,133 &nbsp;ft) kadar aşınmış, bu da çevredeki bölgesel topografyanın 2.000 &nbsp;m (6.562 &nbsp;ft) altındadır.Fiyort gölleri, Sahil Dağları<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Coast_Mountains</ref> ve [[Cascade Sıradağları]]<nowiki/>nın iç kesimlerinde yaygındır; önemli olanlar Chelan Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lake_Chelan</ref>, Seton Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Seton_Lake</ref>, Chilko Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Chilko_Lake</ref> ve Atlin Gölü'<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Atlin_Lake</ref> dür. Kootenay Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kootenay_Lake</ref>, Slocan Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Slocan_Lake</ref> ve [[Kolumbiya Nehri|Columbia Nehri]] havzasındaki diğerleri de doğada fiyort benzeri ve aynı şekilde buzullaşma ile yaratılmıştır. British Columbia Sahili <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/British_Columbia_Coast</ref> boyunca, kayda değer bir fiyort gölü, Rivers Inlet'<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Rivers_Inlet</ref> in tatlı su uzantısı olan Owikeno Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Owikeno_Lake</ref>'dür. Britanya Kolumbiyası'nın merkezinde bulunan Quesnel Gölü<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Quesnel_Lake</ref>'nün dünyadaki en derin fiyort oluşturduğu göl olduğu iddia ediliyor.

Fiyortların oluştuğu başlıca dağlık bölgeler, daha yüksek orta enlemler<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Middle_latitudes</ref> de ve yüksek enlemlerde, buzul döneminde, birçok vadi buzulunun o zamandan daha düşük deniz seviyesine indiği 80 ° N'ye (Svalbard, Grönland) ulaşmaktadır.Fiyortlar en iyi gelişmekte olan batı deniz rüzgarlarının dağlık bölgeler üzerinde orografik olarak kaldırıldığı<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Orographic_lift</ref>, buzulları beslemek için bol kar yağışı ile sonuçlanan dağ sıralarında gelişir.Bu nedenle en belirgin fiyortlara sahip olan kıyıları arasında Norveç'in batı kıyısı, Puget Sound<ref name="ReferenceP">https://en.wikipedia.org/wiki/Puget_Sound</ref>'dan Alaska'ya Kuzey Amerika'nın batı kıyısı, Yeni Zelanda'nın güneybatı kıyısı ve [[Güney Amerika]]'nın batı ve güneybatı kıyıları bulunmaktadır.

** [https://en.wikipedia.org/wiki/Westfjords] İzlanda [[Batı Fiyortlar|Westfjords]]

** [[Dosya:Stetind 2009 2.JPG|küçükresim|Kuzey Kutup Dairesi'nin kuzeyinde bulunan Tysfjord, boreal bölgede yer almaktadır.]][https://en.wikipedia.org/wiki/Eastern_Region_(Iceland)] İzlanda Doğu Bölgesi<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Eastern_Region_(Iceland)</ref>

** [https://en.wikipedia.org/wiki/West_Highlands] İskoçya'nın West Highlands<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Scottish_Highlands</ref>

** Norveç , [[Svalbard]] dahil tüm sahil [https://en.wikipedia.org/wiki/Svalbard]

** British Columbia Kıyısı, Kanada: boyunca Alaska sınırından Portland Canal <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Portland_Canal</ref> için Hint Kol<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Indian_Arm</ref> ; Kingcome Inlet<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Kingcome_Inlet</ref> , tipik bir West Coast fiyortudur .

** Ortaya çıkan yeryüzü, Norveç ile [[:en:Eidfjord|Eidfjord]] veya [[:en:Nordfjordeid|Nordfjordeid]] yerlerinde olduğu gibi "eid" adı verilen göl ile tuzlu su fiyortu arasında bir Ungava Körfezi'<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Ungava_Bay</ref> nin doğu kıyısı .

** [[Grönland]] : [[Kangerlussuaq Havalimanı|Kangerlussuaq]]<ref name="ReferenceQ">https://en.wikipedia.org/wiki/Kangerlussuaq</ref> , Ilulissat Icefjord<ref name="ReferenceR">https://en.wikipedia.org/wiki/Ilulissat_Icefjord</ref> , Scoresby Sund<ref name="ReferenceS">https://en.wikipedia.org/wiki/Scoresby_Sound</ref>

*** Loch Fyne <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Loch_Fyne</ref>, İskoçya'nın en uzun fiyortu 65 &nbsp;km

*** Loch Etive<ref name="ReferenceT">https://en.wikipedia.org/wiki/Loch_Etive</ref>

**** Facheux Koyu<ref>https: name="ReferenceT"//en.wikipedia.org/wiki/Loch_Etive</ref>

**** [https://en.wikipedia.org/wiki/Bonne_Bay] Gros Morne Ulusal Parkı'nda Bonne Bay<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Bonne_Bay</ref>

*** Scoresby Sund<ref>https: name="ReferenceS"//en.wikipedia.org/wiki/Scoresby_Sound</ref> , dünyanın en büyük fiyortu

*** Søndre Strømfjord veya Kangerlussuaq<ref>https: name="ReferenceQ"//en.wikipedia.org/wiki/Kangerlussuaq</ref>

*** Ilulissat Icefjord<ref>https: name="ReferenceR"//en.wikipedia.org/wiki/Ilulissat_Icefjord</ref> , dünyanın en verimli buz fiyortu.

*** Puget Sound<ref>https: name="ReferenceP"//en.wikipedia.org/wiki/Puget_Sound</ref>

** Arktik adalar<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_islands_in_the_Arctic_Ocean</ref> ı

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Scoresby_Sund] Grönland'daki Scoresby Sund<ref>https: name="ReferenceS"//en.wikipedia.org/wiki/Scoresby_Sound</ref> — 350 &nbsp;km (217 &nbsp;mi)

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Greely_Fiord] Kanada'daki Greely Fiord / Tanquary Fiord<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tanquary_Fiord</ref> — 230 &nbsp;km (143 &nbsp;mi) ^{[ ''alıntı gerekli'' ]} Tanquary Sound'un başından Greely Fjord'a kadar Nansen Sound'un ağzına kadar toplam fiyort sisteminin uzunluğu yaklaşık 400 &nbsp;km'dir ve tartışmasız hale getirir. dünyanın en uzun fiyortu.

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord] Norveç'te Sognefjord<ref name=":9">https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref><ref name=":9" /> - 204 &nbsp;km (127 &nbsp;mi)

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Independence_Fjord] Grönland'daki İndependence Fiyordu<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Independence_Fjord</ref> - 200 &nbsp;km (124 &nbsp;mi)

# Matochkin Shar <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Matochkin_Strait</ref>, Novaya Zemlya, Rusya - 125 &nbsp;km (78 &nbsp;mi) (fiyort yapılı bir boğaz)

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Skelton_Inlet] Antarktika'daki Skelton Girişi <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Skelton_Inlet</ref>- 1.933 &nbsp;m (6.342 &nbsp;ft)

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord] Norveç'te Sognefjord<ref>https name=":9"//en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref> — 1,308 m (4,291 &nbsp;ft)  (dağlar daha sonra 1,500 m ( 4,921 &nbsp;ft) ve daha fazlasına yükselir , Hurrungane<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Hurrungane</ref> 2.400 &nbsp;m (7.874 &nbsp;ft) ' ye ulaşır)

# Messier Kanalı<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Messier_Channel</ref> , Tortel, Şili - 1,358 m (4,455 &nbsp;ft)

# [https://en.wikipedia.org/wiki/Baker_Channel] Tortel, Şili'deki Baker Kanalı<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Baker_Channel</ref> - 1,251 m (4,104 &nbsp;ft)

[[Haliç]]<ref>https: name="ReferenceH"//en.wikipedia.org/wiki/Firth</ref> Förden ve Doğu Jutland Fjorde<ref>https name=":6"//en.wikipedia.org/wiki/F%C3%B6rden_and_East_Jutland_Fjorde</ref>

Buzullar<ref>https: name="ReferenceC"//en.wikipedia.org/wiki/Glacier</ref> - Kıyı Coğrafyası<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Coastal_geography</ref> - Kıyı ve okyanusal yeryüzü şekilleri<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Coastal_and_oceanic_landforms</ref> - Buzul yer şekilleri<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Glacial_landforms</ref> - Buzulbilim<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Glaciology</ref> - Göller<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Lakes</ref> - Su kütleleri<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Bodies_of_water</ref> - Yerşekilleri<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Landforms</ref> - Norveççe kelimeler ve deyimler<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Norwegian_words_and_phrases</ref>