Vikipedi

Fiyort: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
→‎top: düzeltme AWB ile
Bustundag SAU20 (mesaj | katkılar)
16 değişiklik
Sakarya Üniversitesi Deniz ve Kıyı Coğrafyası dersi kapsamındadır.
Etiketler: tanım değiştirme Görsel Düzenleyici
1. satır:
[[Jeoloji|Jeolojide]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.turkcebilgi.com/jeoloji|başlık=jeoloji|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Jeoloji|başlık=jeoloji|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, bir [[fiyort]] veya fiord , Bir [[buzul]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wiktionary.org/wiki/buzul|başlık=Buzul|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Buzul|başlık=Buzul|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref> tarafından oluşturulan dik kenarları veya kayalıkları olan uzun, dar bir giriştir. [[Alaska]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Alaska|başlık=Alaska|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref> , [[Antarktika]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Antarktika|başlık=Antarktika|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Britanya Kolumbiyası]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Britanya_Kolumbiyas%C4%B1|başlık=Britanya Kolumbiyası|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=07.05.2020|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Şili]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eili|başlık=Şili|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Danimarka]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Danimarka|başlık=Danimarka|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Grönland]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6nland|başlık=Grönland|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Faroe Adaları]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Faroe_Adalar%C4%B1|başlık=Faroe Adaları|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[İzlanda]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zlanda|başlık=İzlanda|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[İrlanda]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0rlanda|başlık=İrlanda|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Kamçatka Yarımadası|Kamçatka]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Kam%C3%A7atka_Yar%C4%B1madas%C4%B1|başlık=Kamçatka Yarımadası|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Kerguelen Adaları]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Kerguelen_Adalar%C4%B1|başlık=Kerguelen Adaları|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Yeni Zelanda]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Yeni_Zelanda|başlık=Yeni Zelanda|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Norveç]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Norve%C3%A7|başlık=Norveç|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Novaya Zemlya]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Novaya_Zemlya|başlık=Novaya Zemlya|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Labrador Yarımadası|Labrador]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Newfoundland_ve_Labrador|başlık=Labrador|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Nunavut]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Nunavut|başlık=Nunavut|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[:en:Newfoundland_(island)|Newfoundland]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Newfoundland_ve_Labrador|başlık=Newfoundland|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Québec|Quebec]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A9bec|başlık=Quebec|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[İskoçya]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0sko%C3%A7ya|başlık=İskoçya|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Güney Georgia Adası]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCney_Georgia_ve_G%C3%BCney_Sandwich_Adalar%C4%B1|başlık=Güney Georgia Adası|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref>, [[Staten Island|Staten Adası]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Staten_Island|başlık=Staten Adası|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref> ve [[Washington (eyalet)|Washington Eyalet]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Washington_(eyalet)|başlık=Washington (eyalet)|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref> sahillerindeki birçok fiyortları vardır. [[:en:Coastline_of_Norway|Norveç'in kıyı şeridi]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.qwe.wiki/wiki/Norwegian_coastline|başlık=Norveç Kıyı Şeridi|erişimtarihi=07.05.2020|tarih=|çalışma=|yayıncı=}}</ref> yaklaşık 1.200 fiyortları ile 29.000 kilometre (18.000 mil) olarak tahmin edilmektedir, ancak fiyortlar hariç tutulduğunda sadece 2.500 kilometre (1.600 mil).
[[Dosya:Brkdalenglaciersseracs.jpg|thumb|Norveç]]
[[Dosya:Sognefjord,Geirangerfjord NorwayLC0188.jpg|thumb|sağsınır|200pxküçükresim|[[Sognefjorden]]Geirangerfjord, [[Norveç]]]]
[[Dosya:Trolltunga – Hordaland, Norveç.jpg|thumb|Trolltunga – Hordaland, Norveç]]
'''Fiyort'''<ref>{{DD|fiyort|25 Şubat 2015}}</ref><ref>{{TDK2|fiyort|Güncel Türkçe Sözlük|25 Şubat 2015}}</ref>, denizin [[buzul]] vadilerini basması sonucunda oluşan ve çoğunlukla iç kesimlere kadar sokulan; ince, uzun, genellikçe çok derin ve kenarları çok dik [[körfez]]. Fiyortlar; genellikle Norveç, Grönland, Alaska gibi kuzey ülkelerinde görülen ilginç bir kıyı tipidir. Norveç'teki Sognefjord' un derinliği 1.234m, Şili'deki Messier kanalının derinliği ise 1.270m'dir. Bu fiyortlardan özellikle Norveç'tekiler dünyanın en güzel görünümlerini oluştururlar. Suya gömülü bu vadiler bu kadar derin olması, buzul kökenli olmalarıyla açıklanır. Bu vadilerde oluşan çok iri, kalın ve ağır buzulların, okyanus sularına karışmadan önce vadi tabanını deniz düzeyinin altına inecek kadar aşındırdığı sanılmaktadır. Buzullar eridikten sonra bu vadileri deniz suyu kaplamıştır. Fiyortların orta ve üst kesimleri denize açılan kesimlerinden genellikle daha sarptır. Bu durum, buzulların kaynaklarına yakın bölgelerde daha hızlı hareket etmesinden ve bu nedenle aşındırma etkisinin daha fazla olmasından ileri gelir. Fiyortları eşik bölgeleri sığdır bu nedenle de çoğunun dibinde, durgun su ve hidrojen sülfür içeren siyah çamur bulunur.
 
=== OLUŞUM ===
Buzul aşındırması U biçiminde vadileri oluşturduğundan fiyortlar çoğunlukla bu biçimdedir. U'nun alt kesimi su altında kaldığından, fiyortların duvarları su kıyısından dikey olarak yüzlerce metre yükseğe çıkabilir ve kıyı yakınlarında da su derinliği birkaç yüz metreyi bulabilir. Dünyanın en büyük çavlanlarından bazıları, bu tür fiyortların üstünden dökülen küçük akarsularca oluşturulur. Fiyortların genellikle kıvrımlı kanalları ve bazen de keskin köşeleri vardır. Tabanı buzul döküntüleriyle kaplı olan vadi çoğu durumda içerilerdeki dağlara kadar uzanır. Vadinin tepesinde bazen küçük bir buzul kalıntısı bulunur. Özgün vadiyi oluşturmuş olan akarsu, buzun ortadan kalmasından sonra çoğunlukla üst vadinin tabanında yeniden ortaya çıkar ve fiyordun ağzında bir delta yaratmaya başlar. Ancak asıl fiyordun sarp kıyılarında, pek eğimli yamaçlarında, tarım yapılamaz. Topraklar verimli olmadığı gibi iklim de elverişli değildir; vejetasyon dönemi kısa sürer.Ayrıca gemiler için doğal barınak işlevine sahip fiyordlar genellikle gemiciliğin, balıkçılığın gelişmesi açısından da önemlidir. Norveç ekonomisinde deniz teciminin, balıkçılığın bir numara yer tutmasında fiyordların birinci derecede önemi bulunmaktadır.<ref name="FİYORT">Güney, E, 2011, Yerbilim 2 jeomorfoloji, Literatür Yayınları, Yay.No.618, İstanbul.</ref>
[[Dosya:Glacier in eastern Greenland.jpg|küçükresim|Doğu Grönland buz hareketi tarafından oyulmuş bir fiyort akan bir buzul]]
Bir [[buzul]]<ref>[[Buzul]]</ref>, [[U şekilli vadi|U-şeklinde vadi]]<ref>[[U şekilli vadi]]</ref>yi buz ayrımı ve çevredeki anakayanın [[aşınma]]<ref>[[Aşınma]]</ref>sı ile kestiğinde gerçek bir fiyort oluşur. Standart modele göre, buzullar nazikçe eğimli bir vadi tabanına sahip [[Buzul Çağı|buzul öncesi]]<ref>[[Buzul Çağı]]</ref> vadilerde oluşmuştur. Buzulun çalışması daha sonra bir vadide veya çukur ucunda aniden sona eren [[:en:Overdeepening|aşırı derinleştirilmiş]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Overdeepening</ref> U şeklinde bir vadi bırakmıştır.Bu vadiler okyanus tarafından sular altında kalan fiyortlardır. Deniz seviyesinin üzerindeki eşikler tatlı su gölleri oluşturur. Buzul erimesine, buz yükü ve aşınmış tortu giderildiğinde (izostasy (izostazi)) <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Isostasy</ref>veya buzul ribaund olarak da adlandırılır) yerkabuğunun geri tepmesi eşlik eder. Bazı durumlarda bu ribaund deniz seviyesinin yükselmesinden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level_rise</ref> daha hızlıdır.Çoğu fiyort bitişik denizden daha derindir; [[Sogne Fiyordu|Sognefjord]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sognefjord</ref>, [[Norveç]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Norway</ref>, [[deniz seviyesi]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Sea_level</ref>nin altında 1,300 m (4,265 ft) kadar ulaşır. Fiyortların genellikle bir önceki buzulun azaltılmış erozyon oranı ve terminal buzultaşından (moraine)<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Terminal_moraine</ref> kaynaklanan ağızlarında bir eşik veya sürgü (ana kaya) vardır. Birçok durumda bu eşik aşırı akımlara ve büyük tuzlu su akıntılarına neden olur (bkz. skookumchuck<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tidal_race</ref>). [[Norveç]]'teki Saltstraumen<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Saltstraumen</ref> genellikle dünyanın en güçlü [[gelgit]] <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Tide#Current</ref>akımı olarak tanımlanmaktadır.Bu özellikler fiyortları yükselen denizin sular altında bıraktığı vadiler olan riya<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Ria</ref>lardan (örn. Kotor Körfezi<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Bay_of_Kotor</ref>) ayırır. Drammensfjorden<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Drammensfjord</ref>, buz örtüsü sırasında deniz seviyesinin altında ancak buzul sonrası ribaund fiyortun 60 m (200 ft) üstüne ulaştığında kumlu bir buzultaş olan Svelvik<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Svelvik</ref> "sırt" tarafından neredeyse ikiye kesilir.
<br />
 
 
[[Dosya:Fjord no text.jpg|küçükresim|Bir fiyortun nasıl oluşturulduğunu gösteren örnek]]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
<br />
<references />
{{Panorama
|image = Dosya:PanoHardangerfjorden1.jpg
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Fiyort" sayfasından alınmıştır