Timbuktu: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
→Kaynakça: düzeltme AWB ile |
Mehmettorun (mesaj | katkılar) Maddenin kapsamlı revizyonu yapıldı, bilgi kutusu eklendi, yeni içerik, fotoğraf ve kaynaklar eklendi |
||
1. satır:
{{yerleşim bilgi kutusu
|adı = Timbuktu</br></br>''تمبكتو'' ''Tombouctou''
|yerleşim_türü = [[Mali]]'de bir şehir
|görüntü = Timbuktu_Mosque_Sankore.jpg
|görüntü_boyutu = 280px
|görüntü_açıklaması =
|görüntü_altyazısı = Sankore Camii
|marş =
|harita1_resmi = Niger saharan medieval trade routes.PNG
|harita1_boyutu = 250px
|harita1_açıklaması =
|harita1_altyazısı = 15. yüzyılda Tibuktu'dan geçen ticaret yolları
|işaretleme_haritası = Mali <!-- name of a location map as per Template:Location_map -->
|işaretleme_haritası_boyutu = 250
|işaretleme_haritası_açıklaması =
|işaretleme_haritası_altyazısı =
|işaretleme_haritası_kabartma =
|işaretleyici_metni =
|işaretleyici_metni_hizası =
|koordinatlar = {{koordinat|21.145833|N|4.020833|W|type:city|display=inline}}
|ülke_adı = [[Mali]]
|ülke_sıfatı = [[Ülkeler listesi|Ülke]]
|kuruluş_sıfatı = İlk yerleşim
|kuruluş_tarihi = [[MÖ]] [[5. yy]]
|alt_idari_birimler =
|idari_biçim =
|idare_organı =
|başlık =
|idareci1_unvanı =
|idareci1_adı =
|idareci1_partisi =
|km2_yüzölçümü =
|km2_kara_yüzölçümü =
|km2_su_yüzölçümü =
|km2_kent_yüzölçümü =
|km2_kırsal_yüzölçümü =
|km2_metropol_yüzölçümü =
|su_yüzdesi =
|yüzölçümü_sırası =
|birim_tercihi =
|yüzölçümü_dipnotu =
|kara_yüzölçümü_dipnotu =
|su_yüzölçümü_dipnotu =
|km_uzunluk =
|km_genişlik =
|boyutlar_dipnotu =
|m_rakım = 261
|rakım_maddesi =
|m_en_yüksek_nokta =
|m_en_alçak_nokta =
|en_yüksek_nokta_sırası =
|en_alçak_nokta_sırası =
|nüfus = 54453
|nüfus_yılı = 2009
|nüfus_sırası =
|nüfus_dipnotu =
|km2_nüfus_yoğunluğu =
|nüfus_yoğunluğu_sırası =
|demografi1_türü =
|demografi1_dipnotu =
|demografi1_başlığı1 =
|demografi1_bilgisi1 =
|UTC1 =
|zaman_dilimi1 =
|posta_kodu_türü =
|posta_kodu =
|alan_kodu_türü = [[Uluslararası Telefon Kodları|Telefon Kodu]]
|alan_kodu = +223
|coğrafi_kod =
|ISO_kodu =
|plaka_kodu_türü =
|plaka_kodu =
|kod1_adı =
|kod1_bilgisi =
|resmî_site =
{{Belirleme listesi bilgi kutusu | embed = yes
| belirleme1 = WHS
| belirleme1_tür = Kültürel
| belirleme1_kriter = ii, iv, v
| belirleme1_tarih = 1988
| belirleme1_sayı = [http://whc.unesco.org/en/list/119 119]
| belirleme1_boş1ad = Ülke
| belirleme1_boş1değer = {{MLI}}
| belirleme1_boş2ad = Bölge
| belirleme1_boş2değer = [[Afrika'daki Dünya Mirasları|Afrika]]
}}
}}
'''Timbuktu''' ([[Arapça]]: ''تمبكتو'', [[İngilizce]]: ''Timbuctoo'', [[Fransızca]]: ''Tombouctou'', Koyra Chiini dili: ''Tumbutu'') [[Batı Afrika]] ülkesi [[Mali]]'nin şehri. Mali'nin 8 idari bölgesinden biri olan [[Timbuktu Bölgesi]]'nin de başkentidir. Timbuktu, dünyanın yeni yedi harikasına aday gösterilmiştir.
Timbuktu, [[Nijer Nehri]]'nin ana kanalının 15 km [[kuzey]]inde [[Büyük Sahra]]'nın güney kenarında yer almaktadır. Şehir kum tepeleri ile çevrilidir.
==Tarih==
Timbuktu'da [[antik]] kalıntılar, ilk yerleşimin [[MÖ 5. yüzyıl]]'da başladığını göstermektedir.<ref>[https://www.academia.edu/1201826/Prehistoric_Timbuktu_and_its_hinterland Pre-historic Tibuktu - Academia]</ref> [[11. yüzyıl]]a kadar dönemsel bir yerleşim yeri olarak kullanıldı ve [[12. yüzyıl]]da kalıcı bir şehir haline geldi. [[Büyük Sahra]]'nın ticaret yollarının Timbuktu üzerinden geçişiyle [[tuz]], [[altın]], [[fildişi]] ticareti bölgede gelişti. Şehir, 14. yüzyılın başlarında Mali İmparatorluğu'nun bir parçasıydı. [[15. yüzyıl]]'da ilk yarısında [[Tuaregler]] bir süre için şehrin kontrolünü ele geçirdi. Ardından [[Songhay İmparatorluğu]] şehri topraklarına kattı. [[16. yüzyıl]]da [[Fas]]'lı Saadi Hanedanlığı Timbuktu'yu alarak başkent yaptı. [[17. yüzyıl]]da Fas'tan bağımsız bir yönetim kuruldu. Daha sonra [[Fransız]]lar'ın hakimiyetiyle [[18. yüzyıl]]a kadar önemli bir [[akademik]] [[eğitim]] ve [[kültür]] merkezi olan Timbuktu'nun [[altın çağ]]ı sona erdi. [[1960]]'da şu anki [[Mali Cumhuriyeti]]'nin bir şehri olana kadar geçen süreçte Fransız egemenliğinde kaldı. Kum ve çamurdan geleneksel bir mimariyle inşa edilen tarihi yapılar bölgede süren kuraklık ve çöl fırtınaları sebebiyle günümüzde yıkılma riski altındadır.<ref>[http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=119 Timbuktu — World Heritage (Unesco.org)]</ref>
==Dil==
Mali'nin resmi dili [[Fransızca]] olmasına rağmen, bugün Timbuktu'da yaşayanların çoğunluğu Songhay dili Koyra Chiini konuşmaktadır. 11. yüzyılda [[İslam]]'ın yayılmasıyla bölgeye gelen [[Arapça]] akademisyenlerin ve dinin dili olmuştur. Bambara dili, Mali'deki en büyük etnik grup olan Bambara halkı tarafından konuşulsa da, esas olarak ülkenin güneyiyle sınırlıdır.<ref>[https://books.google.com.tr/books?id=93ar5YZt6SEC&redir_esc=y A Grammar of Koyra Chiini: The Songhay of Timbuktu - Google Books]</ref>
==Eğitim==
Timbuktu, özellikle Mali İmparatorluğu ve Askia Muhammed'in egemenliği altında, [[13. yüzyıl]]dan [[17. yüzyıl]]a kadar bir dünya merkeziydi. Timbuktu'nun 13. ve 14. yüzyıllardaki gelişmesi, [[Batı Afrika]]'dan birçok bilim insanını ve öğrenciyi buraya çekti. 15. ve 16. yüzyıllarda şehir, [[Kur'an]], [[islami]] bilimler, [[matematik]], [[astronomi]], [[hukuk]], [[farmakoloji]], [[felsefe]] ve [[sanat]] konusunda altın çağına ulaştı. Timbuktu halkı için [[okuryazarlık]] ve [[kitap]]lar zenginlik, güç ve bereket sembolleriydi.<ref>[https://www.dunyabizim.com/gezi-mekan/timbuktu-da-neden-bu-kadar-cok-yazma-eser-var-h26952.html Timbuktu'da neden bu kadar çok yazma eser var - Dünya Bizim]</ref> Güçlü bir medrese geleneği olan Timbuktu'da Djinguereber Camii, Sankore Camii ve Sidi Yahya Camii [[15. yüzyıl]]dan kalmadır. İslami eğitim Fransız'ların işgaliyle uzun yıllar baskı altına alınmış olsa da, [[İslami]] ilimler eğitimiyle öne çıkan Timbuktu Üniversitesi halen faaliyetine devam etmektedir.<ref>[https://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-1-4020-6639-9_13 The Timbuktu Astronomy Project - Springer]</ref><ref>[https://www.gzt.com/mecra/bir-zamanlar-timbuktuda-2911893 Bir zamanlar Timbuktu'da - Mecra]</ref>
==Yazmalar ve Kütüphaneleri==
Timbuktu'da asırlar boyunca yüzbinlerce [[el yazması]] eser toplanmıştır. Günümüzde 700.000 kadar el yazması [[kütüphane]]lerde muhafaza edilmektedir. Şehirde 60 tane özel ve halk kütüphanesi bulunmaktadır.<ref>[https://muse.jhu.edu/article/362773 Divine Learning:The Traditional Islamic Scholarship of Timbuktu, Mali - Project Muesum]</ref>
'''Başlıca kütüphaneler: '''Ahmed Baba Enstitüsü, Mamma Haidara Kütüphanesi, Fondo Kati, Al-Wangari Kütüphanesi, Mohamed Tahar Kütüphanesi, Maigala Kütüphanesi, Boularaf Koleksiyonu, Al Kounti Koleksiyonları.
==Tarım==
Şehirde [[yağmur]]la beslenen ekinler için yeterli yağış yoktur. [[Tarım]] arazileri Nijer Nehri'nden sulanmaktadır. Ana tarımsal ürün [[pirinç]]tir ve nehir kıyısında yılın belli zamanlarında oluşan [[sel]] havzalarında yetiştirilmektedir. Alınan mahsülün neredeyse tamamı [[çiftçi]] ailelerin kendileri tarafından tüketilmektedir.<ref>[https://www.jstor.org/stable/214124?origin=crossref&seq=1 Farming Systems in the Niger Inland Delta, Mali - JSTOR]</ref>
==UNESCO Dünya Mirası==
Aralık 1988'de [[UNESCO]] Dünya Mirası Komitesi (WHC) Timbuktu'nun tarihi merkezinin bazı bölümlerini [[Dünya Mirası Listesi]]ne aldı.<ref>[https://whc.unesco.org/en/list/119/documents/%23ABevaluation WHC - UNESCO]</ref>
'''Listeye giriş kriterleri şöyle belirlendi:'''
* Kriter II: Timbuktu'nun kutsal yerleri Afrika'daki erken İslamlaşma için hayati öneme sahipti.
* Kriter IV: Timbuktu'nun camileri Songhay İmparatorluğu döneminde kültürel ve akademik bir altın çağ gösterir.
* Kriter V: Halen çoğunlukla orijinal olan camilerin inşası geleneksel yapı tekniklerinin kullanımını göstermektedir.<ref>[http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=119 Timbuktu — World Heritage - UNESCO]</ref>
===Yeni Yedi Harika adaylığı===
[[Dünyanın Yeni Yedi Harikası]], [[İsviçre]]'de bir organizasyon tarafından [[Dünyanın Yedi Harikası]]'na alternatif olarak başlatılmış ve dünya genelinde insanların oylamaları sonucu [[2007]] yılında belirlenmiştir. Timbuktu şehri, harikalara aday gösterilmiş ve son 28 finalistinden birisi olmuştur.<ref>[https://www.milliyet.com.tr/galeri/dunyanin-yeni-7-harikasi-adaylari-32434 Dünyanın Yeni 7 Harikası - Milliyet]</ref>
==Galeri==
<Gallery>
Dosya:Timbuktu-manuscripts-astronomy-mathematics.jpg|thumb|Astronomi ve matematik yazmaları
Dosya:Barth 1858 Timbuktu from terrace.jpg|thumb|1858'de Timbuktu
Dosya:Bilma-Salzkarawane1.jpg|thumb|Çölde ticaret kervanı
Dosya:Timbuktu-139085.jpg|thumb|El yazmaları
Dosya:Djingareiber cour.jpg|thumb|Djinguereber Camisi
Dosya:Timbuktu-139086.jpg|thumb|Ben Essayouti Kütüphanesi, Timbuktu
Dosya:Caillie 1830 Timbuktu view.jpg|thumb|1830'da Timbuktu tasviri
Dosya:Habitant Touareg de Tombouctou.jpg|thumb|Bir Touareg evi
Dosya:Turban seller at Festival au Desert near Timbuktu, Mali 2012 cropped.jpg|thumb|Çarşıda seyyar satıcı
</Gallery>
==Kardeş şehirler==
Timbuktu'nun kardeş şehirleri:
* Chemnitz, [[Almanya]]
* Hay-on-Wye, Wales, [[Birleşik Krallık]]
* Kairuan, [[Tunus]]
* Marrakech, [[Fas]]
* Saintes, [[Fransa]]
* Tempe, Arizona, [[Amerika Birleşik Devletleri]]
== Kaynakça ==
| |||