Dilbilim: Revizyonlar arasındaki fark

Chomsky, bunu yaklaşık yirmi yıl sonra 1965’te oluşturduğu bir modelle değiştirmiştir. Dilde bulunan hatalardan dolayı konuşulan dil biyolojik olan dilsel yapıların incelenmesine uygun değildir. Bu duruma bağlı olarak Chomsky dil yetisini sırf zihinsel ve büyük ölçüde bilinçsizce oluşturulan yapı olarak görür ve iç dilden ([[:en:wikt:I-language|I-language]]) söz eder. Bu da iç dil sınırlarına girmeyen durumları içeren biçimsel dili ([[:en:wikt:E-language|e-language]]) oluşturur. Bir başka deyişle, sadece bir anda gerçekleşen konuşma değil, bir konuşucu topluluğu içinde üzerinde uzlaşı olan bir dilin ayrıntılı özellikleri söz konusudur. Bundan dolayı bir dilin bir lehçesi, dil yetisinin ya da dilin bir bölümü olarak değil de biçimsel dilin üst başlığının bir bölümü olarak görülür. [[Doğal dil|Doğal bir dilin]] sadece biyolojik olan nedenlerle gelişen alt sistemiyle ilgili değildir. Aksine doğuştan olan dil özelliklerine bağlı olmayan değişken dil alışkanlıklarını gösteren bir sistemdir. Genel dilbilimde, dil sistemi ve dil kullanımının ayrılmış modelini aşacak az sayıda araştırma vardır. Bütünce dilbilim bu konuyu ele alır. Bütünce dilbilim, kullanılan dilin temsili malzeme bütünü yardımıyla bir dil sisteminin ([[Almanca]], İngilizce gibi) yapısal özelliklerini (sözdizim gibi) ve alt sistemlerini (Almanca söz konusu ise, [[Avusturya Almancası]] ve [[İsviçre Almancası]] gibi) araştırır. Aynı zamanda bütünce dilbilim, belli gruplara ait metinlerin (belli bir sosyal gruba özgü dil, siyasi metinler ve gazete metinleri gibi) özelliklerini, kullanımdaki dilin özellikleri ve dil kullanımı nedenleri gibi dil materyallerini saptar (doğuştan olan dilbilgisine ilişkin araştırmalara da önemli katkılar sağlayan, çocukların erken yaşlardaki dil edinimine ilişkin gözlemler, kaydedilen çocuk dili materyalleri ve veri tabanları aracılığı ile yapılır).

Yapı yönünden, bugüne kadar yapılmış dil incelemelerinde, dil öğelerine ayrılarak analiz edilir. Birbirinden ayrılan bu öğelerin türleri ve işlevleri tespit edilir. Dilin varsayılan durumu olarak ses dili kabul edilir. Ayrı seslerden oluşan her ses sırası, sesbilim düzleminde işlevsel öğeler olan ses ve hece öğelerini oluşturur. Bunun üst düzleminde (biçim bilgisinde) bu parçalar, [[biçimbirim|biçimbirimleri]]leri ve kelimeleri oluştururlar. Bunun da üstündeki düzlemde, dilsel bir ifadenin temel birimi olan ve belli sözdizimsel kurallara göre oluşturulan cümle vardır.

Bir cümlenin (tümcenin) öğeleri farklı açılardan belirlenebilir. Parçaların (temel cümle, yancümle) yanı sıra cümle içerisinde az ya da çok sayıda olabilen kapsamlı kelime bileşimleri de cümle kurucu birimler olarak belirlenebilir. Dönüşümlük dilbilgisiyle birlikte "cümle" kavramı yeniden tanımlanmıştır. Böylece kökleri bir isim ya da bir fiil gibi belirli kelime türlerinden oluşan ve diğer öğelere (bağlı kelimelere) bağlı olan, birbirini tamamlayan cümle öğeleri tanımlanır. Bu tür cümleler genelde bir cümle içinde bütünüyle değiştirilerek görülebilir. Bu yaklaşım, olumsuz cümleleer gibi soyut yapıdaki cümlelerin tanımlanmasına da izin verir. Cümlelerin biçimlenişinin, çok sayıda cümlelerin karşılıklı etkileşimine bağlı olduğu yönündeki görüş benimsenene kadar, cümle uzun yıllar en üst dilbilimsel analiz düzlemi olarak görülmekteydi. Cümle üstündeki analiz düzleminde, metin vardır. Metinler belirli biçimde yapılandırılabilir. Metinler tipolojik olarak sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, metin işlevlerine veya belirli metin türlerine (yapısalcı sınıflandırma) aittir. Analiz yapılan en üst düzlemde, bir süredir, birden fazla metinden oluşan bir topluluğun topluluktaki metinleri etkileyişi ve şekillendirişi dikkate alınarak yapılan analiz vardır. Dilbilimle ilişki içindeki diğer bilimlerde de kullanılan "söylem" kavramı bu analiz düzleminde ele alınmaktadır. "Söylem" kavramı ile bir konuşmadan başlayıp bir konuşmacı topluluğundaki herkesin yaptığı konuşmaların tamamının bir bütün içinde incelenmesine kadar geniş bir kapsama ulaşılabilir.

Dil, insanların kullandığı en önemli ve en etkili iletişim aracı olarak görülmektedir. Buna bağlı olarak dilin her bir işlevini esas alan birçok model vardır. Bu en köklü modellerden biri Karl Bühler'e ait olan Organon Modeli’dir. Diğer taraftan dili, yeteneğe yatkın biçimde bir biyolojik nesne olarak gören Noam Chomsky Okulu için dilin iletişimsel işlevi ikinci plandadır ve araştırmalarının öncelikli içeriği değildir.<ref> [http://w3.balikesir.edu.tr/~mozsari/dilbilim.htm#_Toc121731683 Dilbilim]</ref> Dil sisteminin parçalarının (sesler, kelimeler, farklı işlevsel birimler) tanımlanması, işlevleri ve anlamları, ayrıca onların bir araya gelme örnekleri ve [[olasılık]]ları ([[ses]] birleşimleri, [[ifade]]ler, [[cümle]]ler, [[metin]]ler) genel dilbilimin görev alanıdır. Farklı dil bilgisi modellerinin ifade edilmesi de genel dilbilimin görevlerindendir. Bu bakımdan istenilen evrensel dilbilgisi araştırmaları; yani bütün dillerde ortak olan biyolojik, belirlenmiş, temel dilbilgisel bir yapı büyük önem kazanmıştır. Genel dilbilim ve diğerleri genel dil teorilerinin ifade edilmesiyle de ilgilenir.

Genel dilbilim (ya da kurumsal dilbilgisi), dilbilimin temel alanlarından biridir. Uygulamalı dilbilim ve tarihi dilbilim, genel dilbilimi sınırlandırır. Bu iki alan ile genel dilbilim arasındaki sınır sıkça farklı şekilde çizilmektedir. Bu yüzden, bazen uygulamalı dilbilim ve tarihi dilbilimin parçası sayılan hususlar, bazı görüşlerde genel dilbilimin içinde kabul edilebilir. Genel dilbilim öncelikle doğal bir sistem olarak insan diliyle ilgilenir, temel olarak da tek tek dillerle değil de, dilin genel özellikleri ve işleviyle uğraşır. Genel dilbilim, dilbilimin teorik temelleriyle, mesela dil ve dil kullanımı için bütün bireylerde aynı olan biyolojik ve psikolojik, yani bilişsel koşullarla (dil edinimi, dilsel açıdan olası sorunlu durumlar, dil üretiminde sinirlerle ilgili süreç, dilin biyolojik kökeni gibi) ilgilenen bir alan olarak tanımlanabilir. İnsan dilinin yapısı bakımından soyut modelinin çıkarılması, genel dil dışı ortak yönlerin tanımlanması ve açıklanması ile dil kullanımının genel özellikleri de genel dilbilimin inceleme alanı içerisindedir. Genel dilbilim ayrıca konuşulan dilin sosyal, sosyodemografik ve kültürel nedenlere (siyasi ve toplumsal kurumlarda kullanılan dil, cinsiyete özgü dil kullanımı, gençlere özgü dil, yaşlılıktaki dil kullanımı, kültürel koşul ve durumlara bağlı dil kullanımı gibi) bağlı ortak nitelikleriyle ilgilinen bir bilim dalı olarak da görülebilir. Dilin biyolojik kökeni ve dil ile dil kullanımının biyolojik esaslarının araştırılması da genel dilbilime dâhil edilebilir. Zaman zaman genel dilbilimin alt alanı olarak teorik dilbilim (teori linguistik) de sayılmaktadır.

Uygulamalı dilbilim, genel dilbilimin bir alanıdır, dil öğrenimi araştırmaları, dil betimlemesi (sözlük bilgisi), ayrıca dilbilimsel görüş altında doğa bilimleri, kültür bilimi, bilgi bilimi, hukuk ve ruhbilimdeki sorunlarla disiplinlerarası olarak ilgilenmektedir. Diğer alanlardaki dille ilgili problemlerin çözümlenmesinde dilbilimsel teori, metot ve bilgilerin kullanımı da bu alanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırma nesnesi olarak dille ilgili çok farklı görüşler ile farklı yaklaşımlar ve dilbilimin başka bilimlerden yararlanma özelliğinden dolayı genel dilbilim ve uygulamalı dilbilim arasında genel belirlenmiş bir sınırlama yoktur. "Uygulamalı dilbilim" kavramı altında ne anlaşıldığı tam olarak net değildir. Bir taraftan (dilsel sistemin teorik yapısının, gramer modelinin ve benzeri şeylerin tersine) gerçek uygulamalı dilleri araştıran bir alt alan olarak anlaşılırken, diğer taraftan uygulama sonunda elde edilen araştırma sonuçlarının kullanılmasıyla ilgili bir alt alan olarak anlaşılmaktadır. Genel/teorik ve uygulamalı dilbilim arasındaki bu özel durum sorun yaratmaktadır.

* [[Sesbilim]] (fonoloji): Ses birleşmesi ve hece bilgisi gibi her dilde bulunan ses sistemlerini inceler.

* Ayrımsal karşılaştırmalı dilbilim: Genel olarak iki dil arasındaki farklılıkları belirlemek amacıyla, bu iki dili eş zamanlı olarak karşılaştırır. . Dilleri eş zamanlı olarak karşılaştıran, Doğu Avrupa'da "karşılaştırmalı dilbilgisi" de denen ayrımsal karşılaştırmalı dilbilim, yabancı bir dil öğrenirken anadilin olası etkileri ile bu süreçte karşılaşılan sorunları araştırma gibi konular ve dil tipolojisine yönelik her şeye yoğunlaşır. Araştırılan diller birbiri ile ilişki halinde ise o zaman [[dil etkileşimi|dil etkileşiminden]]nden de söz edilebilir.

* Sosyal dilbilim (Sosyolinguistik): Toplum ve dil arasındaki karşılıklı etkiyi inceleyen bilim dalıdır. Farklı lehçe, belirli bir sosyal gruba özgü dil ve uzmanlık alanı dilleri gibi farklı dilsel biçimleri ve bu dillerde bulunan farklılıkları açıkça göstermek amacıyla tek tek dilleri eş zamanlı olarak karşılaştırır. Bu farklılıklar büyük oranda sosyal etmenlerden kaynaklanır.