|
| meslek = Müzisyen, besteci
}}
'''Cemal Reşit Rey''' ([[25 Ekim]] [[1904]], [[Kudüs]] – [[7 Ekim]] [[1985]], [[İstanbul]]), besteci, piyanist, orkestra yöneticisi.
Türkiye'de klasik müziğin kuruluşuna öncülük etmiş müzisyenlerindendir. Cumhuriyet tarihinin ilk kuşak bestecilerinden biri olarak [[Türk Beşleri]] arasında yer alır. Konçertoları, senfonik şiirleri ve başka orkestra yapıtları da olan Rey, [[Onuncu Yıl Marşı]], [[Lüküs Hayat]] operetioperetinin gibide ünlüyaratıcısıdır. eserlerinSonradan yaratıcısıdır[[İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası]]'na dönüşen [[İstanbul Şehir Orkestrası]]'nın kurucusudur.
== Yaşamı ==
25 Eylül 1904'te [[Kudüs]]'te doğdu. Sarayla yakın ilişkileri olan bir Osmanlı ailesine mensuptur. Babası, o doğduğu sırada Kudüs mutasarrıfı olan [[Ahmet Reşit Rey]], annesi ise ünlü Osmanlı devlet adamı [[Ahmet Fethi Paşa]]'nın kızı Fethiye Hanım'dır. Müziğe yeteneği Kudüs'teki çocukluk döneminde ortaya çıktı.<ref name=uyar>{{web kaynağı |soyadı1=Uyar |ad1=Tülay |başlık=Cemal Reşit Rey ve eserlerinin incelenmesi |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=NtBAevXNhYaNqJFoAcdBdjn5AZNan8z4dpQSlI8H-8UY6EOz4QAFvXEdqTXz_M6R |yayıncı=Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans tezi, 2010 |erişimtarihi=5 Mart 2020}}</ref> İlk müzik derslerini annesinden aldı ve sekiz yaşındayken bir vals besteledi.<ref name="evin">{{kitap kaynağı |soyadı1=İlyasoğlu |ad1=Evin |başlık=Zaman İçinde Müzik |tarih=Kasım 1994 |yer=İstanbul |isbn=975-363-292-4 |sayfalar=2820-282}}</ref> Babasının [[Kâmil Paşa]] kabinesinde dahiliye nazırlığına atanması üzerine Cemal Reşit beş yaşındayken ailece İstanbul'a geldiler.
Cemal Reşit, ilkokul yıllarında piyano çalışmaya başladı. Öğrenimine [[Galatasaray Lisesi]]'nde devam ederken Kamil Paşa hükûmetinin düşmesinden sonra aile 1913 yılında zorunlu olarak Paris'e taşındı. Babası [[Mahmud Şevket Paşa]] suikastından dolayı gıyabında mahkûm edildiği için bir süre Fransa'da, ardından Cenevre'de yaşadılar.
Fransa'da özellikle Fransa Cumhurbaşkanı [[Raymond Poincaré]] aileye sahip çıktı.<ref name=uyar/> Paris'te yaşadıkları yıllarda konservatuvar müdürü ve ünlü besteci [[Gabriel Fauré]] onu dinleyip müzik dehasını keşfetmiş; kendisini piyanist ve pedagog [[Marguerite Long]]'a yönlendirmiştir.<ref name=uyar/> Marguerite Long 19 yaşına kadar hiç para almadan Cemal Reşit'in eğitimi ile yakından ilgilendi.
[[I. Dünya Savaşı]] başlayınca Cemal Reşit ailesi ile birlikte Paris'ten ayrılıp [[Cenevre]]'ye yerleşti. Eğitimine [[Cenevre Konservatuvarı]]'nda devam ederken, normal lise eğitimini de sürdürdü. Konservatuvarın ustalık sınıfına kadar yükseldiyse de 1919'da babası dahiliye nazırlığına atanınca ailesiyle [[İstanbul]]'a geldi. İstanbul'da müzik eğitiminden uzak kalan Cemal Reşit, piyano eğitimine devam etmek üzere 1920'de tek başına Paris'e gönderildi ve tekrar [[Marguerite Long]]'la çalışmaya başladı. Raoul Laparra ile kompozisyon, enstrümantasyon ve orkestra çalıştı. <ref name="yuruk">{{web kaynağı |soyadı1=Yürük |ad1=Fakı Can |başlık=Cemal Reşit Rey: Türk müzik eğitimine ve çağdaş Türk müziğine katkısı |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=-L8ilcwn9ZRRc_YMKxXW1rFTnX6BWO-5rEE3RbCMLHSkKHtzp8sELd6MKCDzUEGu |yayıncı=Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2006 |erişimtarihi=5 Mart 2020}}</ref> Gabriel Faure'den müzik estetiği, derslerişef aldı.Henri Besteci, piyanist veDefosse'den orkestra şefliği üzerinde eğitimdersleri gördüaldı. Daha okul yıllarında besteleriyle ilgi çekti. 1921'de mezun oldu.
MezuniyetindenTürkiye'de Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul'a dönerek o yıllarda İstanbul vilayet makamına bağlı bir müzik okulu haline gelmiş olan [[Darülelhan]]'ın (sonradan İstanbul Belediye Konservatuvarı) batı müziği bölümüne öğretmen olarak atandı. Nişantaşı Şair Nigâr Sokak'taki konakta annesi, babası, ağabeyi [[Ekrem Reşit Rey|Ekrem Reşit]], kız kardeşi Semine ve eşi [[Semih Argeşo]] ile birlikte yaşadı. [[Muhittin Sadak]], [[Sezai Asal|Sezai]] ve [[Seyfettin Asal]], Ali Sezin, [[Ekrem Tektaş]] ve [[Mesut Cemil]] gibi arkadaşları ile ikili, üçlü, dörtlü ve daha çok sayıda oda müziği grupları oluşturdu ve konserler verdi.<ref name=yururyuruk/>. Ekrem Reşit'le birlikte müzikaller üzerine çalıştı.
Cemal Reşit Rey, 1926'da konservatuvarda bir çok sesli koro; 1934 yılında ise "''Yaylı Sazlar Grubu''"nu kurdu. [[İstanbul Şehir Orkestrası]]’nın ilk çekirdeği olan topluluk, sonraki yıllarda konservatuvarın ileri sınıflarından üfleme çalgı öğrencilerinin de katılmasıyla bir senfonik orkestra özelliğine kavuşmuştur. Orkestra, kurucusu Cemal Reşit Rey yönetiminde her hafta düzenli konser vermeyi 1968'e kadar sürdürdü.
== Onuncu Yıl Marşı ==
[[Cumhuriyet]]'in 10. yıl kutlamaları için 1933'te bir marş yarışması düzenlenir. Cemal Reşit Rey, güftesi [[Behçet Kemal Çağlar]] ve [[Faruk Nafiz Çamlıbel]]'e ait olan şiir üzerine bir beste yapmaya karar verir. Uzun süre uğraşıp, herkesin coşku ile birlikte söyleyeceği bir marş oluşturmaya çalışır. Ancak ağabeyi Ekrem Reşit'e yaptığı çalışmayı bir türlü beğendiremez. Sonunda Cemal Bey'in aklına mehter ritmi gelir ve besteyi yapar. Herkesin rahatlıkla söyleyebileceği bir eser çıkar ortaya.
Cemal Reşit Rey, Fransız şarkıları bestelediği ilk bestecilik döneminden sonra 1926'dan itibaren Türk halk ezgilerini kullanarak besteler yaptı. ''12 Anadolu Türküsü, Türk Manzaraları, Bebek Efsanesi, Anadolu İzlenimleri'' ve ''Karagöz'' gibi eserleri, Türk halk şarkılarını armonize ettiği eserlerindendi. 1931-1950 arasında ise kontrpuan uygulamaya yöneldi ve Türk Klasik müziğinden esinlendi. Halkı çok sesliliğe alıştırmak için 1932-1942 yılları arasında librettosunu ağabeyi [[Ekrem Reşit Rey]]'in yazdığı pek çok operet ve uvertür besteledi. Tamamı [[Darülbedayi]]'de sahnelenen oyunlar büyük ilgi gördü. Rey Kardeşler'in ilk operet çalışması dönemin Şehir Tiyatroları Genel Sanat Yönetmeni [[Muhsin Ertuğrul]] ve İstanbul Valisi [[Muhittin Üstündağ]] talebiyle yazılmış ''Üç Saat'' opereti idi. Halkın gösteriği ilgi üzerine cumhuriyetin onuncu yılında sahnelenmek üzere yazdıkları [[Lüküs Hayat]], en tanınmış operetleridir.
Ankara'da eseri piyanoda çalarak kendi seslendirir. Marşı değerlendirecek olan heyet, Cemal beyin "Cumhuriyet" sözcüğünde majörden minöre geçildiğini, bunu da cumhuriyeti küçük düşürmek için yaptığını iddia eder. Cemal Reşit şöyle cevap verir:
"Minör küçük anlamına gelir ama müzikte bu anlamda kullanılmaz. [[Beethoven]]'in Napoleon'un kahramanlıkları için yazdığı Eroica'nın ikinci bölümü de do minör tonundadır."
1933'te Türkiye'nin onuncu yılı kutlamaları için yapılan yarışmaya katıldı. [[Faruk Nafiz Çamlıbel]] ve [[Behçet Kemal Çağlar]]'ın yazdığı güfte için yaptığı beste, [[Onuncu Yıl Marşı]] olarak kabul edildi.
Jüride bulunan bir başka kişinin, bir kahramanlık öyküsü olan Marseillaise'in de minör tonundan olduğunu söylemesiyle durum tatlıya bağlanır. Türkiye Cumhuriyeti'nin 10. Yıl Marşı böylece ortaya çıkmış olur.
1938 yılında Ankara'ya çağrılarak [[Ankara Radyosu]]'nda Batı Müziği Bölümü şefliği yaptı.<ref name=crr/> 1940’da İstanbul’a dönerek öğretmenliğini, piyanistliğini ve orkestra şefliğini sürdürdü.
== Operetleri ==
Cemal Reşit Rey, operet yazmaktan ve ağabeyi ile sahne sanatçıları ile birlikte yaşanan anılardan her zaman en sıcak biçimde söz etmişti:
1945 yılında İstanbul'da Filarmoni Derneği'nin kuruluşuna ön ayak oldu. Bu dernek aracılığıyla dünyaca ünlü şef ve solistlerin Türkiye'ye gelip konserler vermesi mümkün oldu. <ref name="crr">{{web kaynağı |başlık=Cemal Reşit Rey |url=https://crrkonsersalonu.ibb.istanbul/home/sitepage/17?CRRLang=tr-TR |website=Cemal Reşit Rey Konser Salonu web sitesi |erişimtarihi=6 Mart 2020}}</ref>
"Zarafet, incelik, nükte, hoşgörü... Bir sırada elli kişi oturmuş ve elli kişi de gülüyorsa bu bir sosyal hadisedir. Operet bestelediğim yıllar hayatımın en zevkli, en neşeli yıllarıdır. Sahne sanatçıları ile kısa sürede kaynaşmıştık. Onlarla konakta buluşur, şarkılar söyler çalışırdık. rahmetli biraderimin ölümü ile operet devri benim için kapanmış oldu."
1950-1955 yılları arsında [[İstanbul Radyosu]]'nda temsil kolu şefi olarak çalıştı. Ayrıca "''Piyano Dünyasında Gezintiler''" programını hazırlayıp sundu. 1968'de emekli olana kadar İstanbul Şehir Orkestrası'nı yönetmeyi sürdürdü.
Cemal Reşit Rey, 1932-1942 yılları arasında ağabeyi [[Ekrem Reşit Rey]]'le birlikte operet ve revü müzikleri besteler. Cemal Reşit Bey, bir yandan ciddi klasik eserlerini yazarken, ağabeyi ile birlikte Viyana, Paris havasını İstanbul'da yaşatmaya çalışmakta, sahneye konulan her oyun İstanbul'da büyük sükse yapmaktadır. Cemal Reşit Rey'in bu popüler çalışmaları kimi klasik müzik sanatçısı tarafından onun zamanını boşa harcaması olarak görülmesine rağmen, Cemal Bey bu çalışmaları hiçbir zaman küçümsememiş, sanat ve eğlenceyi düzeyli biçimde bir araya getiren operet ve revülerinden hep sevgi ile söz etmiştir.
Aile bireylerinin ölümü ve maddi sıkıntılar sonucunda konak yaşamı sona erip Serencebey'deki küçük apartman dairesinde yalnız yaşayan Cemal Reşit Rey, yaşlılık dönemindeki sanat dünyasından uzaklaştı. 1960'ların sounda [[Haldun Dormen]]'in önerisi ile yeni bir oyun üzerinde çalıştı. ''Yaygara 70'' isimli oyunun başarısının ardından aynı ekiple ''Uy Balon Dünya'' isimli yeni bir çalışma daha yapıldı ancak çok başarılı olmadı. 1971 yılında son opereti olan ''Bir İstanbul Masalı''{{'}}nı besteledi.
Rey Kardeşler'in ilk operet çalışmasını dönemin Şehir Tiyatroları Genel Sanat Yönetmeni [[Muhsin Ertuğrul]] ve İstanbul Valisi [[Muhittin Üstündağ]] talep eder. ''Üç Saat Opereti'' bu istek üzerine yazılır. Beş ay süreyle kapalı gişe oynayınca, Muhsin Ertuğrul gelecek sezon için onlardan yeni bir müzikal talebinde bulunur. İkinci operet [[Lüküs Hayat]] olur. Rey Kardeşler'in yazdıkları operetler içinde en beğenileni her zaman ''Lüküs Hayat'' olmuştur. Üçüncü yıl için yazılan operet ''Deli Dolu'' olur. Deli Dolu'da ana fikir iki yüzlülüktür. Eserde orkestrayı dönüşümlü olarak [[Hasan Ferit Alnar]] ve Cemal Reşit Rey yönetirler. sahnede kullanılan karikatürler [[Cemal Nadir]] tarafından çizilir. Deli Dolu'nun ilk orkestrası mali sıkıntılar dolayısıyla 10 kişiliktir. 1979'da İstanbul Devlet Opera ve Balesi tarafından sahnelenirken Cemal Bey, orkestrayı yetmiş kişiye çıkartır. 1937'de ''Hava Civa'' yazılır. Eserin ilk temsili 1943 yılında [[Avni Dilligil]] yönetiminde Ses Operet ve Tiyatrosu'nda yapılır. Ancak savaş yılları ekonomik krizi de beraberinde getirmiş ve eser daha küçük bütçeli olarak sahneye konulmuştur. Eserin baş kadın oyuncusu [[Semiha Berksoy]]'dur.
1981'de [[devlet sanatçısı]] ünvanına layık görüldü. 1982'den ölümüne kadar [[Mimar Sinan Üniversitesi]] Devlet Konservatuvarı'nda kompozisyon öğretmenliği yaptı. 1985'te ''Lüküs Hayat'' operetinin 51 yıl aradan sonra yine aynı sahnede [[İstanbul Şehir Tiyatrosu]]'nda sahnelenmesi nedeniyle gala gecesi için [[Harbiye]]'deki Muhsin Ertuğrul Sahnesi'ne getirilen Cemal Reşit Rey, burada son defa sahneye çıktı. 7 Ekim 1985'te hayatını kaybetti ve [[Edirnekapı]]'daki aile mezarlığına defnedildi.
Rey Kardeşler'in bu operetlerin dışında revü çalışmalarında vardır. ''Adalar'', ''Alabanda'' ve ''Aldırma''. Bunlardan Alabanda'da [[Safiye Ayla]] oynamıştır.
Cemal Reşit Rey'in ağabeyinin ölümünden sonra operet çalışmaları biter. Ailede birbirinin arkasına gelen ölümler ve maddi sıkıntılar sonucu satılan konaktan kalan para ile taşındığı Serencebey'deki küçük apartman dairesindeki yalnız yaşam, yaşlılık dönemindeki Cemal Reşit Rey'i sanat dünyasından da uzaklaştırmıştır. 60'lı yılların sonlarında [[Haldun Dormen]] onu ziyarete gider ve birlikte yeni bir operet çalışması yapmalarını önerir. Ağabeyinin ölümünden sonra operetlere veda eden Cemal Bey, şarkı sözleri için [[Erol Günaydın]]'la çalışmaya razı olur. ''Yaygara 70'' isimli oyun büyük bir başarı kazanır. Ardından aynı ekiple ''Uy Balon Dünya'' isimli yeni bir çalışma daha yapılır ancak çok başarılı olmaz. 1971 yılında son opereti olan ''Bir İstanbul Masalı''{{'}}nı besteler.
== Son yılları ==
1985'te ''Lüküs Hayat'' 51 yıl aradan sonra yine aynı sahnede [[İstanbul Şehir Tiyatrosu]]'nda sahnelenecektir. Cemal Bey, gala gecesi için özel olarak hastaneden çıkarılır ve [[Harbiye]] [[Muhsin Ertuğrul Tiyatrosu]]'na getirilir. Eser yıllar sonra yine büyük bir başarı kazanmıştır. [[Haldun Dormen]] ve [[Gencay Gürün]] onu alkışlar arasında sahneye çıkarırlar. Seyirci onu dakikalarca ayakta alkışlar. Bu onun son sahneye çıkışı olacaktır. Ertesi gün tekrar hastaneye yatırılır ve buradan ikinci çıkışında [[Edirnekapı]]'daki aile mezarlığına defnedilecektir.
== Eserleri ==
== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}
*{{Web kaynağı | url = http://www.crrks.org/cemal-resit-rey.php | başlık = Cemal Reşit Rey Biyografi | erişimtarihi =15 Eylül 2011| yayımcı = ''Cemal Reşit Rey Konser Salonu'' resmi websitesi | dil = tr | arşivurl = http://web.archive.org/web/20111017222225/http://www.crrks.org:80/cemal-resit-rey.php | arşivtarihi = 17 Ekim 2011}}
* {{Kitap kaynağı|yazar=Evin İlyasoğlu|başlık=Yirmibeş Türk bestecisi|url=https://books.google.com/books?id=fe0iAAAAMAAJ|yıl=1989|yayıncı=Pan|isbn=975-7652-05-9|sayfa=14}}
| 