|
'''Zekâi Dede Efendi''' (1825 - 1897), Osmanlı [[klasik Türk müziği]] bestecisi.<ref>http://www.timeturk.com/tr/2013/05/17/kemalist-algi-tasavuf-muzigi-ve-kurtler.html</ref>
Sadece ''Dede Efendi'' olarak bilinen [[Hammâmîzâde İsmâil Dede Efendi]]'nin öğrencisidir. KlâsikKlasik Türk mûsıkîsininmusikisinin Osmanlı dönemindeki son büyük bestekârı kabul edilir. Pek çok öğrenci yetiştiren sanatçının klasik repertuarı günümüze aktarmadaki rolü nedeniyle müzik tarihinde önemli yeri vardır.
Besteci [[Ahmet Irsoy (Zekaizade)|Ahmet Irsoy]]’un babasıdır.
=== Mısır yılları ===
1845 ortalarında [[Mustafa Fazıl Paşa|Mısır Prensi Mustafa Fâzıl Paşa]] ile tanıştı. Sarayında mûsıkîmusiki muallimliği teklifini kabul etti ve onunla Mısır'a gitti. Bu ülkede Arapçasını ilerletti; dinîdini ve din dışı yerel müziği inceledi; Arapça güfteli "''Şugl''" denen ilahiler besteledi. Mustafa Fazıl Bey, paşa rütbesiyle İstanbul'a atanınca, onunla birlikte İstanbul'a döndü.
===Mevleviliği ===
Zekâi Efendi, 1868 yılında [[Mevlevîlik]] tarikatına girdi; İstanbul’da Mustafa Fazıl Paşa'nın dostu ve [[V. Murad]] taraftarı olan Yenikapı Dergahı şeyhi Osman Selahaddin Dede’ye kapılandı.<ref name=sevim/> Dergâhtaki mukabelelerde ayin okudu. 1883'te [[Darüşşafaka]]’da mûsıkîmusiki muallimi oldu ve ölümüne kadar 14 yıl bu kurumda öğretmenliği sürdürdü.<ref name=sarigul/> 1884 Aralığında Arif Dede'nin ölümüyle Eyüp Mevlevihanesi kudümzen başılığı boşalması üzerine kendisine teklif edilen bu görevi kabul etti ve “''Dede''” unvanını aldı.<ref name=sarigul/> Kudümzenbaşılığı ölümüne kadar devam ettirdi. O güne kadar “''Hafız Zekâi Efendi''” olarak anılırken ömrünün geri kalanında “''Zekâi Dede''” olarak anıldı ve tarihe bu şekilde geçti.<ref name=sevim/>
1897 yılında vefat etti. [[Kaşgari Murtaza Efendi Cami]] civarına defnedildi.<ref name=sevim/> Serlevhası Mevlevi Sikkesi formunda stilize edilmiş mezar taşı günümüze kadar ulaşmıştır. Bu tarihi mezar taşının önünde Latin harfleri ile düzenlenmiş yeni bir mermer tanıtım levhası daha bulunmaktadır.<ref>Sevim, Nidayi: Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları, Kitapdostu Yay. İst. 2007, s.75</ref> Eyüp, Nişanca Mahallesi, Zekai Dede Sokakta bulunan ve bir zamanlar Zekai Dede Efendi’nin ikamet ettiği ev aslına uygun olarak yenilenmiştir. Mekan günümüzde Siyer Vakfı tarafından kullanılmaktadır.
== Eserleri ==
Zekâi Dede'nin ilk büyük formlu eseri Sûz-i Dil'den olduğu gibi, ilk âyinayin'i de bu makamdandır.<ref name=sevim/> Mustafa Fâzıl Paşa'nın isteği üzerine bestelenmiş ve ona ithâfithaf edilmiştir. 1870'te birkaç günde bestelenen bu âyinayin, Zekâi Dede o tarihte Mevlevi olmadığı için ancak 1891'de Bahariye DergâhındaDergahında ilk mukabelesi resmen yapılmıştır. Oğlu Ahmed Irsoy, babasının 5 âyinayin, 100 kadar Kâr, Beste ve Semaî, 400 küsur İlâhiİlahi, Şugl, Şarkı ve Marş bestelediğini söylemiştir. 5 âyin ile 95 Kâr, Beste ve Semaî elimizde olmasına rağmen, küçük formla bestelediklerinin yalnız 163'ü günümüze gelebildi. Zira Zekâi Dede, pek çok ilâhiilahi ve şarkısını büyük eserleri gibi meşke değer bulmamış ve nota da bilmediği için unutulup gitmiştir.<ref name=sarigul/> İlk ayininden 15 yıl sonra, kudümzenbaşılığının ilk yılı olan 1884 Aralığından 1885 Aralığına kadar olan dönemde son dört ayinini besteledi. Hayatının son yıllarında talebesi Dr. Suphi Ezgi'den Hamparsum notasını öğrendi. O yıllarda batı notası da öğrendi. Ancak gerek batı notasını, gerekse Hamparsum'u hiç kullanmadı.<ref name=sevim/>
Zekâi Dede Efendi'nin her biri değerli pek çok öğrencisi olmuştur. Hüseyin Fahreddin Dede, Ahmed Avni Konuk, Leon Hanciyan, Ali Rıfat Çağatay, Raûf Yektâ Bey, Muallim İsmail Hakkı Bey, Dr. Suphi Ezgi, Şükrü Şenozan onun öğrencisi oldular. Zekai Dede’nin, klasik repertuvarı günümüze aktarmada büyük rolü olmuştur. 177 parça eserinin notası, 3 cilt halinde oğlu Ahmed Irsoy ile talebesi Dr. Suphi Ezgi tarafından İstanbul Konservatuvarı yayınları arasında basılmıştır. 5 Mevlevi âyiniayini ile bazı tasavvufi eserleri de Ahmet Irsoy, Suphi Ezgi ile Raûf Yektâ ve Ali Rıfat Çağatay tarafından yayınlanmıştır. Bayatî-Bûselik terkîbini kullanan ilk bestekardır.<ref name=sevim/> Önemli eserleri arasında “''Hisâr-Bûselik''”, “''Şehnâz-Bûselik''”, “''Hicazkâr''” fasılları, “''Ferahnâk Beste''”, “''Acem-Aşîrân Beste''”, “''Sûz-i Dil Semaî''”, Mevlevî Ayinleri yer alır. İrfan Karaduman tarafından Mehmet Zekai Dede Efendi’nin Makam Anlayışı ve Türk musikisine etkileri hakkında bir doktora tezi hazırlanmıştır.<ref>Karaduman, İrfan: [http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5928/400645_tez.pdf Mehmet Zekai Dede Efendi’nin Makam Anlayışı ve Türk musikisine etkileri.] acikarsiv.ankara.edu.tr. Erişim Tarihi: 24.10.2016</ref>
== Galeri ==
<gallery>
FileDosya: Zakai Dede Efendi'nin ikamet ettiği ev.jpg|Zekai Dede Efendi'nin EyüpEyüpsultan'teda bir zamanlar ikamet ettiği ev.
FileDosya: Zekai Dede Efendi Orjinal Mezar Taşı.jpg|Zekai Dede Efendi'nin EyüpEyüpsultan'tekida bulunan orijinal mezar taşı.
FileDosya: Zekai Dede Efendi Yeni Mezar Taşı.jpg|Zekai Dede Efendi'nin EyüpEyüpsultan'tekida bulunan son dönem mezar taşı.
</gallery>
| 