|
[[Dosya:Apoptosis-blank.png|Apoptoz geçiren bir hücre şeması.|thumb|230px]]
'''Apoptozis''' veya '''Apoptoz''', ([[Yunanca]]: ''apoptōsis'' yani "(ayrılarak) düşmek"{{ref|1}}, ''apo''="-den/-dan" ve ''ptosis''="düşmek") [[programlanmış hücre ölümü]]nün ana tiplerinden biridir.; Bugenetik tip,sistemde vücuttakodlanmış ihtiyaçkendi duyulmayankendini veyayok anormalleşmişetme hücrelerden(özkıyım; kurtulmanınintihar; normalsuicide) yoludur.programını [[Akut]]içeren hücreselmekanizmanın zararaktifleşmesiyle sonucutetiklenir. olanÇoğu hücrehücrede ölümübulunan tipi“intihar” [[nekroz]]danprogramının farklıen olarakönemli apoptozamacı, belirlistreslerden bironarılması molekülerolanaksız işlemlerzararlar serisiningören, (sırasının)vücutta sonundaihtiyaç hücreninduyulmayan ölümünüveya sağlaranormalleşmiş vehücrelerden aynıkurtulmanın zamandanormal organizmanınyoludur. yaşam döngüsü için gerekli ve yararlıdır.Böylece Örneğinileride gelişenortaya birçıkabilecek [[embriyokomplikasyon]]da<nowiki/>lar [[parmak|insanönlenir.<ref parmaklarının]]name=":0">Kumar farklılaşmasıV, parmaklarAbbas arasındakiAK, hücrelerinAster JC. apoptozRobbins başlatmasıand gerekirCotran kiPathologic parmaklarBasis birbirindenof ayrılabilsinDisease. [[Nekroz]]<nowiki/>dan9th farklı olarakedt., apoptozaElsevier uğrayanSaunders, birPhiladelphia, hücre2015</ref><ref küçülerek ölürname=":1">https://www.maksillofasiyalsendromlar.org/apoptozis</ref>
Evrimsel açıdan insandan nematoda kadar tüm canlılar arasında korunmuş bir programlanmış hücre ölüm mekanizmasından, yani apoptozdan söz etmek mümkündür.<ref>Vaux, D.L., Haecker, G. and Strasser, A., An evolutionary perspective on apoptosis. Cell 76: 777-779, 1994.</ref>
Bu tip, [[Akut]] hücresel zarar sonucu olan hücre ölümü tipi [[nekroz]]dan farklı olarak apoptoz belirli bir moleküler işlemler serisinin (sırasının) sonunda hücrenin ölümünü sağlar ve aynı zamanda organizmanın yaşam döngüsü için gerekli ve yararlıdır. Örneğin gelişen bir [[embriyo]]da [[parmak|insan parmaklarının]] farklılaşması parmaklar arasındaki hücrelerin apoptoz başlatması gerekir ki parmaklar birbirinden ayrılabilsin. [[Nekroz]]<nowiki/>dan farklı olarak, apoptoza uğrayan bir hücre küçülerek ölür. Evrimsel açıdan insandan nematoda kadar tüm canlılar arasında korunmuş bir programlanmış hücre ölüm mekanizmasından, yani apoptozdan söz etmek mümkündür.<ref>Vaux, D.L., Haecker, G. and Strasser, A., An evolutionary perspective on apoptosis. Cell 76: 777-779, 1994.</ref>
Apoptoz sinyali alan bir hücrenin kromatini yoğunlaşmaya başlar. Benzer bir şekilde sitoplazma da yoğunlaşır ve hücrenin boyutları küçülmeye başlar. Bir süre sonra hücre apoptotik cisimcik olarak adlandırılan daha küçük parçalara bölünür. Bu parçalara apoptotik cisimcikler de denilir. Apoptotik cisimcikler; yüzeylerinde yeni sinyal verici yapıları ortaya çıkarır ve bu sinyalin uyarısı ile yakınlarındaki hücre tarafından (bunlar genelde histiyositlerdir) fagosite edilerek ortadan kaldırılır.<ref>Lipponen P, Aaltomaa S, Kosma VM, Syrjänen K. Apoptosis in breast cancer as related to histopathological characteristics and prognosis. Eur J Cancer. 1994; 30A(14): 2068-73.</ref><ref>Wyllie AH, Kerr JF, Currie AR. Cell death: the significance of apoptosis. Int Rev Cytol. 1980;68:251-306.</ref> ▼
▲Apoptoz sinyali alan bir hücrenin kromatini[[kromatin]]<nowiki/>i yoğunlaşmaya başlar. Benzer bir şekilde [[sitoplazma ]] da yoğunlaşır ve hücrenin boyutları küçülmeye başlar , [[Hücre zarı|hücre membranı]] bozulmaz. Bir süre sonra hücre apoptotik cisimcik olarak adlandırılan daha küçük parçalara bölünür. Bu parçalara apoptotik cisimcikler de denilir. Apoptotik cisimcikler; yüzeylerinde yeni sinyal verici yapıları ortaya çıkarır ve bu sinyalin uyarısı ile yakınlarındaki hücre tarafından (bunlar genelde histiyositlerdir[[Histiosit|histiyosit]]<nowiki/>lerdir) fagosite[[Fagositoz|fagosit]]<nowiki/>e edilerek ortadan kaldırılır. Küçük parçalara ayrılan ve hızla fagosite edilen ölü hücre çevre dokularda yangısal tepkiye neden olmaz (nekrozdan fark). Nekrozda hücre membranı bozulur, hücre dışına çıkan maddeler yangısal tepki uyandırır ve nekrotik hücreler fagositlerin ürettiği enzimlerle eritilirler.<ref name=":1" /><ref>Lipponen P, Aaltomaa S, Kosma VM, Syrjänen K. Apoptosis in breast cancer as related to histopathological characteristics and prognosis. Eur J Cancer. 1994; 30A(14): 2068-73.</ref><ref>Wyllie AH, Kerr JF, Currie AR. Cell death: the significance of apoptosis. Int Rev Cytol. 1980;68:251-306.</ref>
Apoptozun organizmadaki temel işlevleri şunlardır:
* Embriyonal gelişim, örneğin insanlarda parmak aralarının şekillenmesi ya da göz kapakları arasındaki boşluğun şekillenmesi. ▼* Kadınlarda menstruel siklusta endometriyal hücrelerinin (uterusun iç katmanındaki epiteller) yıkımı.
* DNA hasarı alan hücrelerin yıkımı. ▼* Tümör hücrelerinin ortadan kaldırılması. ▼* Virüs ile infekte olmuş hücrelerin ortadan kaldırılması. ▼
== Apoptoz türleri<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref>Goljan EF. Rapid Review Pathology. 5th edt., Elsevier, Philadelphia, 2019</ref> ==
Organizmadaki temel işlevlerine göre 2 tür apoptoz vardır:
Kaspazlar apoptoz esnasında önemli rol oynayan sistein-proteaz grubu enzimlerdir. Açılımı; "Cysteine Aspartate Specific ProteASEs-CASPASE" şeklindedir. Öncelikli olarak inaktif proteinler olarak sentezlenen bu enzimler çeşitli yollarla aktive edilirler. Daha sonra hücresel hedeflerdeki tetrapeptit motifleri tanır ve mevcut substratı bir karboksil tarafından ayırır. Hücre ölümü sırasında meydana gelen pek çok hücresel ve şekilsel değişimler, bu enzimlerin rol oynadığı birtakım süreçler neticesinde gelişir.<ref>Nicholson DW. Caspase structure, proteolytic substrates, and function during apoptotic cell death. Cell Death Differ 1999; 6:1028-1042.</ref> ▼
Memelilerde yaklaşık 14 kaspaz tanımlanmıştır.<ref>Alnemri ES, Livingston DJ, Nicholson DW, Salvesen G, Thornberry NA,Wong WWand et al. Human ICE/CED-3 protease nomenclature. Cell 1996; 87 (2): 171</ref> Filogenetik analiz sonucunda gen ailesinin ICE (kaspaz-1) ile ilişkili ve CED-3 benzeri olmak üzere iki altgrubu vardır. Alternatif olarak bu proteazlar, substrat özelliklerine göre de gruplandırılabilirler.<ref>Thornberry NA, Rano TA, Peterson EP, Rasper DM, Timkey T, Garcia-CalvoM, et al. A combinatorial approach defines specificities of members of the caspase family and granzyme B. Functional relationships established for key mediators of apoptosis. J. Biol. Chem. 1997; 272: 17907 - 17911.</ref>
'''''1. Fizyolojik apoptoz'''''
▲* Embriyonal[[Embriyogenezis]] gelişim, örneğin( insanlarda parmak aralarının şekillenmesi ya da göz kapakları arasındaki boşluğun şekillenmesi .)
* Hormon kökenli involüsyon (kadınlarda menstrüel siklusta uterusun iç katmanındaki endometriyal hücrelerin yıkımı)
* Hücre yenilenmeleri (intestinal epitel)
* Saldırgan lenfositlerin eliminasyonu
* İnvolüsyon (fizyolojik atrofidir: ''ductus thyroglossus'' involüsyonu, [[Timüs|timus]] involüsyonu)
'''''2. Patolojik apoptoz'''''
▲* [[DNA ]] hasarı alan hücrelerin yıkımı . ([[hipoksi]], [[radyasyon]], [[sitotoksik]] ilaçlar)
* Bozuk yapıdaki (misfolded) proteinlerin birikmesi ([[nörodejeneratif hastalıklar]])'''*'''
▲* Virüs ile infekte olmuş hücrelerin ortadan kaldırılması . ([[hepatit]])
▲* Tümör hücrelerinin ortadan kaldırılması .
* Doku/organ reddi
* Basınç atrofisi (pankreas, tükürük bezi, böbrek taşları)
'''''*''' Bozuk yapıdaki (misfolded) proteinlerin birikmesi için seçilmiş örnekler:''
* ''[[AAT|α-1-antitripsin]] eksikliği:'' işlevsiz proteinlerin hepatositlerde birikerek apoptoza neden olmaları,
* ''[[Creutzfeld-Jacobs hastalığı]]:'' anormal PrPsc proteinlerinin nöronlarda apoptoza neden olması,
* ''[[Alzheimer hastalığı]]:'' anormal Abeta peptidlerin nöronlarda apoptoza neden olması.
=== '''Kontrolsüz apoptozun sonuçları (örnekler)''' ===
* '''''Yetersiz apoptozis'''''
(1) Kanserler: [[p53]] mutasyonları, hormon-kökenli tümörler (meme, prostat, ovaryum)
(2) [[Otoimmun hastalıklar]]: [[otoreaktif lenfositler]]<nowiki/>de apoptoz gerçekleşmediğinde
(3) Dudak ve damak yarıkları
(4) [[Yapışık parmaklılık|Sindaktili]]: yapışık parmaklar
* '''''Aşırı apoptozis'''''
(1) Nörodejeneratif hastalıklar: nöronlardaki gereksiz apoptozis
(2) İskemik zararlar: [[Kalp krizi|miyokard infarktı]], serebrovasküler atak ([[felç]]; stroke)
(3) Virüsle infekte hücrelerin ölümü: hepatit, [[AIDS]]
▲== Kaspaz ''(caspase)'' sistemi ==
▲Kaspazlar apoptoz esnasında önemli rol oynayan [[sistein ]]- [[proteaz ]] grubu enzimlerdir. Açılımı ; "Cysteine Aspartate Specific ProteASEs-CASPASE" şeklindedir. Öncelikli olarak inaktif proteinler olarak sentezlenen bu enzimler çeşitli yollarla aktive edilirler. Daha sonra hücresel hedeflerdeki tetrapeptit motifleri tanır ve mevcut substratı bir karboksil tarafından ayırır. Hücre ölümü sırasında meydana gelen pek çok hücresel ve şekilsel değişimler, bu enzimlerin rol oynadığı birtakım süreçler neticesinde gelişir.<ref>Nicholson DW. Caspase structure, proteolytic substrates, and function during apoptotic cell death. Cell Death Differ 1999; 6:1028-1042 .</ref> Memelilerde yaklaşık 14 kaspaz tanımlanmıştır.<ref>Alnemri ES, Livingston DJ, Nicholson DW, Salvesen G, Thornberry NA,Wong WWand et al. Human ICE/CED-3 protease nomenclature. Cell 1996; 87 (2): 171</ref> Filogenetik analiz sonucunda gen ailesinin ICE (kaspaz-1) ile ilişkili ve CED-3 benzeri olmak üzere iki altgrubu vardır. Alternatif olarak bu proteazlar, substrat özelliklerine göre de gruplandırılabilirler.<ref>Thornberry NA, Rano TA, Peterson EP, Rasper DM, Timkey T, Garcia-CalvoM, et al. A combinatorial approach defines specificities of members of the caspase family and granzyme B. Functional relationships established for key mediators of apoptosis. J. Biol. Chem. 1997; 272: 17907 - 17911.</ref>
== Notlar ==
| 