Türkçe: Revizyonlar arasındaki fark

'''Türkçe''' ya da '''Türk dili''', [[Güneydoğu Avrupa]] ve [[Batı Asya]]'da konuşulan, [[Türkî diller]] dil ailesine ait [[Eklemeli dil|sondan eklemeli]] bir [[Dil (filoloji)|dil]].<ref name=":2">{{Web kaynağı | title = Turkish language | url = https://www.omniglot.com/writing/turkish.htm | website = www.omniglot.com | access-date = 2019-10-29 | date = | last = | first = | archive-url = | archive-date = | arşivurl = http://web.archive.org/web/20191120062928/https://www.omniglot.com/writing/turkish.htm | arşivtarihi = 20 Kasım 2019}}</ref> [[Türki diller]] ailesinin [[Oğuz dil grubu|Oğuz dilleri]] grubundan [[Osmanlı Türkçesi]]nin devamını oluşturur. Dil, başta [[Türkiye]] olmak üzere [[Balkanlar]], [[Ege Adaları]], [[Kıbrıs]] ve [[Orta Doğu]]'yu kapsayan eski [[Osmanlı İmparatorluğu]] coğrafyasında konuşulur.<ref name=":2" /> Türkçe, yaklaşık 80 milyon konuşan insan ile dünyada en çok konuşulan 22. dildir.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_languages_by_total_number_of_speakers</ref> Dil, Türkiye, [[Kıbrıs Cumhuriyeti]] ve [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti|Kuzey Kıbrıs]]'ta ulusal resmi dil statüsüne sahiptir.<ref name=":2" />

 

 

 

== Sınıflandırma ==

{{ana|Türki diller}}

Türkiye Türkçesi, dil ailesi sınıflandırmasında, [[Doğu Avrupa]], [[Orta Asya]] ve [[Sibirya]]’da konuşulan 30 kadar yaşayan dili kapsayan<ref>[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90009 Raymond G. Jr. Gordon, Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic] Ethnologue.com {{İng}}</ref> [[Türki diller]] ailesine mensuptur ve bu dil ailesinin [[Şaz Türkçesi]] koluna bağlı [[Oğuz dil grubu]]nda yer alır. Oğuz grubu içinde ise Azerice ve Gagavuzca ile beraber grubun Batı kolunu oluşturur. Türki dillerin konuşurlarının %40 civarında bir kesimi Türkiye Türkçesi konuşmaktadır.<ref>Kenneth Katzner, Languages of the World, [https://web.archive.org/web/20160209002804/http://pbi.fkip.untad.ac.id/wp-content/uploads/2014/09/Languages-of-the-World-by-Kenneth-Katzner.pdf Third Edition], Routledge, An imprint of Taylor & Francis Books Ltd., 2002, p. 18. ISBN 978-0-415-25004-7 {{İng}}{{Ksöz|The Turkic languages are a homogeneous group of about 20 languages, which are for the most part mutually intelligible. The most important, of course, is Turkish, which accounts for about 40 percent of all Turkic speakers.}}

 

Eskiden [[Ural-Altay dil ailesi]]nin ve daha sonra [[Altay dilleri]]nin bir üyesi olarak sınıflandırılmış [[Türki diller]]in, günümüzde bu dil ailelerinden bağımsız olduğu kanısı dil bilimciler tarafından kabul görmektedir.<ref>"While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.</ref><ref>"When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.</ref><ref>"Careful examination indicates that the established families, Turkic, Mongolian, and Tungusic, form a linguistic area (called Altaic)...Sufficient criteria have not been given that would justify talking of a genetic relationship here." R.M.W. Dixon, The Rise and Fall of Languages (1997, Cambridge), pg. 32.</ref><ref>"...[T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" and "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages--a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent", Asya Pereltsvaig, Languages of the World, An Introduction (2012, Cambridge) has a good discussion of the Altaic hypothesis (pp. 211-216).</ref><ref>Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s. LXVII. ISBN 975-16-1643-3</ref>

{{Lejant|#dddeff|25.000 - 100.000 arası konuşan}} [[Yunanistan]], [[Avustralya]], [[Kanada]], [[Meksika]], [[Rusya]], [[İsveç]], [[Danimarka]], [[İsviçre]], [[Romanya]]

{{Lejant|#b9b9b9|25.000 az konuşan/ hiç konuşmayan}} Kalan ülkeler]]

 

 

 

=== Resmî kullanım ===

{{quote|''Türkiye Devleti, ülkesi ve ulusuyla bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir.''- [[T.C. Anayasası]]<ref name="anayasa"/>}}

 

[[Dosya:Prizren (3DilliTabela).jpg|thumb|sol|250px|[[Kosova]] Prizren’de Türkçenin resmî olarak tabelalarda [[Arnavutça]] ve [[Sırpça]] ile beraber kullanımı]]

Türkçe aynı zamanda çeşitli ülkelerde resmi açıdan bölgesel veya [[azınlık dili]] statüsüne sahiptir. [[Irak]]’ın [[Kerkük ili|Kerkük İli]]<nowiki/>nde Türkçe, Kürtçe ve Arapça ile birlikte resmî dildir.<ref>[http://haber5.com/dunya/kerkukte-turkce-artik-resmi-dil “Kerkük’te Türkçe artık resmî dil!”] Haber5 (22.12.2008)</ref> [[Kuzey Makedonya]]’nın batısında yer alan [[Gostivar Belediyesi|Gostivar]],<ref>[http://www.milliyet.com.tr/2005/06/12/dunya/dun07.html “Makedonya Gostivar’da Türkçe resmî dil”] Milliyet (12.06.2005)</ref> [[Merkez Jupa Belediyesi|Merkez Jupa]],<ref>[http://www.haber3.com/keipa-heyetinin-makedonya-ziyareti-istanbul-esenler-belediyesi-ile-makedonyanin--1502886h.htm “KEİPA heyetinin Makedonya ziyareti…”] Haber3 (09.09.2012)</ref> [[Plasniça Belediyesi|Plasniça]]<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/66%20plasnica_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Plasnica] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> ve [[Mavrova ve Rostuşa Belediyesi]]<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/55%20mavrovorostuse_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Mavrovo and Rostushe] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> sınırları içinde Türkçe, [[Makedonca]] ve [[Arnavutça]] ile beraber resmî kullanımdadır.<ref>[http://arhiva.zels.org.mk/adresar2006/en/pdf/24%20vranestica_eng.pdf Directory of Municipalities in the Republic of Macedonia: Municipality of Vraneshtica] Makedonya Uluslararası İş Birliği Merkezi {{İng}}</ref> [[Kosova]]’da [[Prizren Belediyesi|Prizren]], [[Mamuşa Belediyesi|Mamuşa]], [[Gilan Belediyesi|Gilan]], [[Mitroviça Belediyesi|Mitroviça]], [[Priştine Belediyesi|Priştine]] ve [[Vıçıtırın Belediyesi]] kapsamında Arnavutça, Sırpça ve Türkçe resmî dil statüsüne sahiptir.<ref name="AgitBel">[http://www.osce.org/kosovo/32762 Implementation of the Law on the Use of Languages by Kosovo Municipalities] AGİT {{İng.}}</ref><ref name="GilanHaberi">[http://www.haberler.com/kosova-nin-gilan-sehrinde-turkce-resmi-dil-oldu-haberi/ Gilan şehrinde Türkçe resmî dil oldu] İHA</ref> Prizren Belediyesi sınırları içinde Türkçenin resmiyeti ise ayrıca herhangi bir ölçütün dışında, Kosova Cumhuriyeti “Dillerin Kullanımı İçin Yasa” kapsamında yasa koruması altındadır.<ref>[http://www.gazetazyrtare.com/e-gov/index.php?option=com_content&task=view&id=56&Itemid=28&lang=tr Yasa No. 02/L-37: Dillerin Kullanımı İçin Yasa] Kosova Cumhuriyeti Resmî Gazetesi</ref> [[Romanya]]’da Türkçe, devletin ilgili bölge veya bölgeler için resmî olarak kabul ettiği 14 azınlık dilinden biridir.<ref>[http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=&DF=&CL=ENG&VL=1 Romania: “The provisions of the Charter shall apply to the following minority languages used on the territory of Romania”] Avrupa Konseyi {{İng}}</ref><ref>{{Web kaynağı | author = | url = http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=RO | title = Romania : Languages of Romania | website = Ethnologue.com | date = 1999-02-19 | accessdate = 2016-01-28 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130131170434/http://www.ethnologue.com:80/show_country.asp?name=RO | arşivtarihi = 31 Ocak 2013}}</ref>

 

== Tarih ==

 

 

=== Ön Türkçe ===

{{Ana madde|Osmanlı Türkçesi}}

[[Dosya:Osmanlıca resimli dergi-1.JPG|küçükresim|1924 yılında Osmanlı Türkçesinde basılmış, "[[İki Çocuğun Devriâlemi|İki Çocuğun Devrialemi]]" adlı Fransız çocuk kitabından sayfalar.]]

 

 

=== Dil Devrimi ===

{{Ana madde|Türk dil alfabesi}}

 

 

Buna ek olarak, Türkçe konuşulan devletlerde yaşayan, [[Ermeni alfabesi|Ermeni]], [[Yunan alfabesi|Rum]], [[Süryani alfabesi|Süryani]], [[İbrani alfabesi|Musevi]] ve [[Gürcü alfabesi|Gürcüler]] gibi azınlıklar da kendi milletlerinin alfabelerini kullanarak Türkçe eserler üretmişlerdir.

=== Orhun ve Eski Uygur alfabeleri ===

{{double image|right|Old Uyghur alphabet.jpg|120|Uighur native name.svg|60|'''Sol''': Eski Uygur alfabesi ve tekabül ettiği Latin ve Arap harfleri<br/>'''Sağ''': [[Eski Uygur alfabesi|Eski Uygurca]] "Uygur" yazımı. }}

[[Dosya:Tunga tigin.JPG|alt=|orta|küçükresim|900px|[[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin yazıtında]] yer alan ve "''Toŋra tegin yoγïnta egirip ölürtümüz"'' (Türkçe: Tongategin'in cenazesinde) olarak [[Transliterasyon|translitere]] edilen [[Eski Türkçe]] yazıt.]]

 

=== Arap asıllı Türk alfabesi ===

[[Dosya:First Page of Siyer-i Nebi (1832), Ottoman Turkish Sira.jpg|küçükresim|193x193pik|Arap asıllı alfabe ile [[Siyer-i Nebi]] örneği]]

{{Ana madde|Osmanlı alfabesi}}

 

 

=== Diğer Türk alfabeleri ===

1 Kasım 1928 tarihinde, eski Arap asıllı Türk alfabesinin yerine, Latin yazısından Türkçe için uyarlanan bu 29 harfli alfabe kabul edilmiştir. [[Harf Devrimi]], Türkiye'de bu kanunun kabul edilmesi ve yeni alfabenin yerleştirilmesi sürecine genel olarak verilen isimdir. Türkiye, Kıbrıs Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Balkanlar’da Türkçe için bu alfabe kullanılır.

 

 

{|class=wikitable style=text-align:center

|-

|-

| width=15|[[A]] || width=15|[[B]] || width=15|[[C]] || width=15|[[Ç]] || width=15|[[D]] || width=15|[[E]] || width=15|[[F]] || width=15|[[G]]

| width=15|[[U]] || width=15|[[Ü]] || width=15|[[V]] || width=15|[[Y]] || width=15|[[Z]]

|-

|-

|a ||b ||c ||ç ||d ||e ||f ||g

[[Anadolu ağızları|Anadolu ağız bölgesi]], [[Türkiye]]’nin [[Anadolu]] topraklarını içerir.<ref name="Karahan1" /> Türkçe konuşan en büyük ve nüfusça en yoğun bölge olan Anadolu, içinde yer alan ana ağız grupları bakımından Doğu Grubu, Kuzeydoğu Grubu ve Batı Grubu olarak üçe ayrılır.<ref name="Karahan1">Leylâ Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s. 1-2.</ref> Prof. Dr. Leylâ Karahan'ın ''Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması'' adlı çalışması [[Anadolu]] ağızları üzerine yapılmış en geniş akademik çalışmadır. Anadolu'da özellikle [[Karadeniz Bölgesi]], [[Güneydoğu Anadolu Bölgesi|Güneydoğu Bölgesi]] ve [[Ege Bölgesi]]'nde ağız farklılıkları belirgindir, ancak bu ağızlar, küçük yaşlardan itibaren eğitimde yazı dilinin kullanımı, basın-yayın gibi bazı sebeplerle yavaş yavaş kaybolmaktadır.

 

 

=== Rumeli ağızları ===

 

=== Kıbrıs ağızları ===

 

Kıbrıs ağızlarıyla ilgili ilk bilimsel çalışma [[Hasan Eren]]’in 1963 yılındaki bildirisidir.<ref>Hasan Eren (1963), "Kıbrıs'ta Türkler ve Türk Dili", Onuncu Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara, s. 37-50.</ref> Eren 1959 yılında adada yapmış olduğu üç aylık bir araştırma gezisi sırasında bazı köylerden derlediği malzeme yardımıyla Kıbrıs ağzının kökeni meselesini ele almıştır. Eren’in görüşüne göre Kıbrıs ağzının oluşumunda önce Konya ve yöresi, sonra da Antalya, İçel, Alanya gibi yerlerden yapılan göçler rol oynamıştır. Bu durum, [[Osmanlı-Venedik Savaşı (1570-1573)|adanın Osmanlı egemenliğine geçmesinden]] sonra Kıbrıs’a gönderilen Türk nüfus hakkındaki tarihi belgelerle de örtüşür.<ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/nurettin_demir_kibris_imis.pdf Nurettin Demir (2002), Kıbrıs Ağızlarında ''imiş'' Hakkında, Bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 23, 129-139]</ref>

[[Suriye ağızları|Suriye sahası]], Türkiye Türkçesinin Batı Grubu ve çoklukla Doğu Grubu ağızlarına benzeyen bir ağız bölgesidir. Bu bölge, Suriye Türklerinin ağızlarının konuşulduğu alt ağız bölgesidir. Standart dil olarak Türkiye Türkçesi yazı dili kullanımdadır. Suriye bölgesi konusunda ağız çalışmaları beklenen düzeyin altındadır.

 

 

{| class="wikitable mw-collapsible prettytable"

Dil bilgisi ya da gramer, bir [[Dil (filoloji)|dilin]] [[ses]], biçim ve [[cümle]] yapısını inceleyip, kurallarını saptayan bir [[bilim]] dalıdır. Türkçe bu hususta [[Eklemeli dil|sondan eklemeli bir dildir]] ve dilde pek çok [[son ek]] kullanılmaktadır. Bir kelimede birden fazla [[Ek (dilbilgisi)|ek]] yer alabilir ve bu ekler [[Yapım eki|yapım ekleri]] ve [[çekim ekleri]] olmak üzere iki kategoriye ayrılır. [[Yapım ekleri]], isimlerden ve sıfatlardan fiil, fiillerden de isim ve sıfat üretmek için kullanılır.<ref name="aygün">{{Dergi kaynağı|son=Aygün|ilk=Mehmet|başlık=Türkçedeki -lık Eki ve Bu Ekin Almancadaki Karşılık ve Veriliş Şekilleri|dergi=Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi|sayfalar=51-64|cilt=10|basım=2|tarih=2000|url=http://web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt10/sayi2/051-064.pdf|erişimtarihi=29 Nisan 2010}}</ref> [[Çekim ekleri]] ise kelimenin anlamında değişikliğe yol açmadan kelimenin [[İsmin hâlleri|hali]], [[Çoğul eki|sayısı]], [[İyelik eki|kişisi]] gibi özelliklerini belirtir. Dilin eklemeli olma özelliği, ''Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmışsınızcasına'' gibi pek çok uzun kelimenin yaratılmasına olanak sağlamaktadır. Bu kadar uzun kelimeler bir istisna olsa da, günlük hayatta ve medya da uzun kelimelere sıklıkla rastalanılmaktadır. Dilde bulunan tek yerli [[ön ek]] ise, [[aliterasyon]] ile oluşturulan, '''''sım'''sıcak'' ve '''''mas'''mavi'' gibi bir özelliği kuvvetlendirici eklerden oluşur.

 

 

Türkçede kişi adılları altı tanedir. Örneğin [[Türkiye Türkçesi]]nde, ''ben'', ''sen'', ''o'', ''biz'', ''siz'', ''onlar'' biçimindedir. Türkçedeki önemli bir başka özellik, "siz" adılının kibar olarak 2. tekil kişiyi (sen) belirtmesidir.

Bir Türki dilin dilbilgisi hakkında tarihteki ilk kaynağın [[Kâşgarlı Mahmud|Kaşgarlı Mahmud]]'un 11. yüzyılda yazdığı düşünülen “[[Kitâbu Cevâhirü'n-Nahv fi Lugati't-Türk|Kitâbu Cevâhirü’n-nahv]]” adlı kitabı olduğu varsayılmaktadır, ancak günümüzde yapıt hala bulunmamıştır.<ref>{{web kaynağı|başlık=Kayıp kitaba bin altın|url=http://www.turkiyegazetesi.com.tr/Genel/a358536.aspx|yayıncı=turkiyegazetesi.com.tr|erişimtarihi=10 Mart 2014|arşivurl=http://www.webcitation.org/6Ny31RmPs|arşivtarihi=10 Mart 2014|tarih=17 Aralık 2007}}</ref>

 

 

=== Sözcük türeme farkı ===

Türkiye Türkçesindeki geçmiş zaman işlevi iki ayrı ek ile yapılır. Bunlardan birisi öğrenilen geçmiş zaman olarak belirtilen yapıdır ve -mIş ekinin ''-mış, -miş, -muş, -müş'' şekilleriyle yapılır. Diğer yapı, görülen geçmiş zaman olarak belirtilir ve -DI ekinin ''-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü'' şekilleriyle yapılır. Bu şekil çokluğunun nedeni Türkiye Türkçesinde ileri düzeydeki ünlü ve ünsüz uyumudur. (Örneğin, gel- eylemine -di eklenip ''geldi'' oluşturulurken, aynı eylemin geliş- şekline -ti eklenip ''gelişti'' kurulur. Bu örneklerin ilkindeki “l” ünsüzü “d”yi kabul ederken, “e” ünlüsü de “i”yi kabul etmiştir. İkinci örnekteki “ş” ünsüzü ise d yerine “t”yi kabul etmekte ve o şekilde eklenmektedir.)

 

 

=== Şimdiki zaman ===