Samsun: Revizyonlar arasındaki fark

'''Samsun''', [[Türkiye]]'nin [[Türkiye'de büyükşehir belediyeleri|büyükşehir]] statüsündeki otuz [[Türkiye'nin illeri|ili]]nden biridir. [[Karadeniz Bölgesi]]'ndeki Orta Karadeniz Bölümü'nde yer alır ve 1.335.716 kişilik nüfusuyla bölgenin en yüksek, Türkiye'nin ise on altıncı en yüksek nüfuslu ilidir. On yedi ilçesi ve 1.247 mahallesi bulunan Samsun'un yönetimi büyükşehir belediyesi ve valilik tarafından müştereken sağlanmaktadır. [[Türkiye coğrafyası]]nın en kuzeyinde merkezî bir noktada yer almakta olup; doğusunda [[Ordu (il)|Ordu]], güneyinde [[Tokat (il)|Tokat]] ve [[Amasya (il)|Amasya]], batısında ise [[Çorum (il)|Çorum]] ve [[Sinop (il)|Sinop]] illeri ile çevrilidir ve kuzeyinde [[Karadeniz]] bulunur. Karadeniz Bölgesi'nin eğitim, sağlık, sanayi, ticaret, ulaşım ve ekonomi açılarından en gelişmiş şehri olan Samsun kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerden olup "Karadeniz'in Başkenti" ve "Atatürk'ün Şehri" olarak tanıtılmaktadır.

 

 

9.725 km² alanda kurulu olan Samsun'daki nüfus yoğunluğu 145 kişi olup coğrafyanın %45'ini dağlar, %37'sini platolar, %18'ini ise ovalar meydana getirmektedir. En yüksek noktasını zirvesi 2062 m'de bulunan [[Akdağ (Samsun)|Akdağ]]'ın oluşturduğu ildeki hava kalitesi [[partikül]] ölçümünde Türkiye'deki en kirli iller arasında bulunmakta ve son yıllarda ideal hava kirliliği değeri aşılmaktadır. Sahil şeridinde tipik [[Türkiye'de Karadeniz iklimi|Karadeniz iklimi]]nin görüldüğü ilin iç kısımlarına doğru [[karasal iklim]] ağırlık kazanmakta olup ortalama yıllık sıcaklık 14,5 [[Santigrat|°C]]'dir. Su varlığı açısındansa özellikle [[Kızılırmak]] ve [[Yeşilırmak]] önemli nehirler olup oluşturdukları deltalar ile yoğun tarımsal faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamaktadırlar.

Denizyolu, havayolu ve karayoluyla ulaşımın mümkün olduğu Samsun'un demiryolu altyapı iyileştirme çalışmalarının Eylül 2018 itibarıyla tamamlanarak seferlerin başlayacağı öngörülmektedir. Çalışmalar tamamlandığında [[Samsun-Kalın demiryolu hattı]] üzerinde yer alan yedi ilden ulaşım sağlanabilecektir. Genellikle ticari amaçlarla ve karayolu aktarması kullanılan denizyolunun haricinde gelişkin bir karayolu ağının bulunduğu Samsun [[D 010]], [[D 030]], [[D 200]] ve [[D 795]] yolları ve bu yollara bağlanan diğer hatlar ile tüm Türkiye'ye bağlanmakta olup [[Avrupa E-yolu E70|E70]] ve [[Avrupa E-yolu E95|E95]] ile de [[A Coruña]] ve [[Sankt-Peterburg]]'a dek uzanmaktadır. Havayolu taşımacılığında ise [[Ankara]], [[İstanbul]] ve [[İzmir]]'in yanı sıra [[Almanya]], [[Avusturya]] ve [[Kuveyt]]'in toplam sekiz şehrine direkt uçuş gerçekleştirilmektedir.

 

[[Dosya:Monnaie en bronze, Pont Amisos, 85-65 BCE, revers.jpg|250px|küçükresim|Üzerinde [[Grekçe]] AMİSOS ({{Dil|grc|ΑΜΙΣΟΥ}}) yazan ve yaklaşık MÖ 85-65 yıllarına tarihlenen [[Pontus Krallığı]] devri tunç sikkesi.]]

Şehrin [[Hititler]] döneminde Eneti adını taşıdığı düşünülmekteyse de buna dair kesin bir kanıt yoktur.<ref>{{kitap kaynağı|yazar=Homeros|yazarbağı=Homeros|diğerleri=A. Kadir, Azra Erhat, çev.|başlık=İlyada|basım=24|yıl=2008|yayıncı=Can Yayınları|yer=İstanbul|isbn=9789755103778|sayfa=116|alıntı=Erkek yürekli Pylaimenes komuta eder Paphlagonialılara, gelmişler yabankatırlarıyla ünlü Enetlerin yurdundan...}}</ref><ref>{{web kaynağı|başlık=Strabo, Geography, Book 12, chapter 3|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0198:book=12:chapter=3&highlight=eneti|yayıncı=tufts.edu|erişimtarihi=10 Ocak 2014|dil=İngilizce|arşivurl=http://www.webcitation.org/6NLGjQQzG|arşivtarihi=13 Şubat 2014}}</ref>{{kdş|Strabon|2000|s=34}}{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=4}} Yaklaşık MÖ 670 yılında [[Yunanlar|Greklerin]] kolonize ettiği bölgeye [[Perikles]]'in onuruna Peiraieus ({{Dil|grc|Πειραιεύς|dil_adı=e}}) adı verilmiş,{{kdş|Jones|1971|s=148}}<ref>{{dergi kaynağı|soyadı=Emir|ad=Osman|başlık=M.Ö. VI. Yüzyılda Samsun ve Çevresinde Kolonizasyon Faaliyetleri|dergi=Samsun Sempozyumu: 13-16 Ekim 2011|yıl=2012|cilt=3|sayfalar=670|yayıncı=Samsun Valiliği|yer=Samsun|isbn=9786056334900}}</ref> yapılan arkeolojik kazılarda bu döneme ait bir tarafında [[puhu]] bir tarafında da Peiraieus yazısı bulunan [[sikke]]ler bulunmuştur.{{kdş|Sarısakal|2002|s=12}} Daha sonraları şehir [[Luvice]] "Ana tanrıçanın şehri" anlamına gelen Amissa (ya da Amissavana) adını almış,{{Kdş|Kolağasıoğlu|Şirin|2016|s=4}} Grekler tarafından Amisene olarak telaffuz edilen<ref>{{kitap kaynağı|soyadı=Umar|ad=Bilge|yazarbağı=Bilge Umar|başlık=Türkiye'deki Tarihsel Adlar|yıl=1993|yayıncı=İnkılâp Kitabevi|yer=İstanbul|sayfalar=60|bölüm=Amazon'lar}}</ref> bu ad zamanla Amisou ({{Dil|grc|Αμισού|dil_adı=e}}) ve Amisos ({{Dil|grc|Αμισός|dil_adı=e}}) biçimlerine dönüşmüştür.{{kdş|Sarısakal|2002|s=12}} Buna karşın Amisos kelimesinin aslının Luvice değil [[Palaca]] olduğu ve Hamis kökenine dayandığına yönelik iddialar da bulunmaktadır.{{kdş|Darkot|1973|s=173}}{{kdş|Yolalıcı|1998|s=9}} Pontus Krallığı döneminde Amisos adını koruyan şehir [[Roma İmparatorluğu|Romalılar]] tarafından Missos olarak anılmış<ref>{{kitap kaynağı|soyadı=Miller|ad=Konrad|başlık=Itineraria Romana|yıl=1916|yayıncı=Strecker und Schröder|yer=Stuttgart|sayfalar=645|yazarbağı=Konrad Miller|dil=Almanca}}</ref> (kimi kaynaklarda Gnaeus Pompeius Magnus tarafından [[Pompeiopolis]] adı verildiği de savunulmaktadır{{kdş|Öz|2009|s=83}}), [[Bizans İmparatorluğu]] döneminde özellikle 10. yüzyıldan sonra Aminsos ({{Dil|grc|Αμινσος|dil_adı=e}}) biçimine dönüşmüştür.{{kdş|Yolalıcı|1998|s=10}}<ref>{{web kaynağı|başlık=Amisos (Byzantium)|url=http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=7207|yayıncı=ehw.gr|erişimtarihi=10 Haziran 2018|arşivURL=https://archive.is/DpAK5|arşivtarihi=10 Haziran 2018|dil=Yunanca}}</ref>{{kdş|Darkot|1973|s=173}} Grekçede [[omega]] yerine [[omikron]] ile yazılan şehrin adı iki harf arasındaki benzerlik nedeniyle [[Latin alfabesi]]ne çeviride hatalı biçimde Amisus olarak yazılabildiğinden Batılı kaynaklarda hem Amisos hem de Amisus şeklinde kullanımlara rastlanmaktadır.{{kdş|Sarısakal|2002|s=12}}

Samsun'daki yerleşim geçmişi [[Eski Taş Çağı]]'na dek uzanmaktadır. [[Tekkeköy Mağaraları Arkeoloji Vadisi|Tekkeköy Mağaraları]]'nda keşfedilen ve MÖ 60.000 yılına dek uzandığı düşünülen katman, şimdiye dek Karadeniz Bölgesi'nde keşfedilen en eski yerleşimdir.<ref name=kiiytk/><ref>{{web kaynağı |başlık=Prof. Dr. Gocha:Karadeniz'de İlk Yerleşim Yeri Tekkeköy Mağaraları'dır |url=http://www.milliyet.com.tr/pof-dr-gocha-karadeniz-de-ilk-yerlesim-samsun-yerelhaber-2365490/ |yayıncı=milliyet.com.tr |erişimtarihi=15 Ağustos 2018 |arşivURL=https://archive.is/uw6aV |arşivtarihi=15 Ağustos 2018|tarih=27 Ekim 2017}}</ref><ref>{{web kaynağı |başlık=ARKEOLOJİ VADİSİ MÜZE EV |url=https://www.samsun.bel.tr/turizm/arkeoloji-vadisi-muze-ev |yayıncı=samsun.bel.tr |erişimtarihi=27 Şubat 2019 |arşivURL=https://archive.is/xTX1G |arşivtarihi=27 Şubat 2019 |tarih=27 Aralık 2018}}</ref> Aynı zamanda Türkiye'deki en eski üçüncü, dünyada ise sekizinci yerleşim olduğu tahmin edilmektedir.<ref>{{web kaynağı |soyadı1=Akgün |ad1=Hakan |soyadı2=Koçer |ad2=Yaprak |başlık=Nuh Tufanı'ndan sonra insanoğlunun yaşadığı 3 yerden biri |url=http://www.hurriyet.com.tr/nuh-tufanindan-sonra-insanoglunun-yasadigi-3-y-40609116 |yayıncı=hurriyet.com.tr |erişimtarihi=27 Şubat 2019 |arşivURL=https://archive.is/6jNoz |arşivtarihi=27 Şubat 2019 |tarih=13 Ekim 2017}}</ref> Mağara yerleşiminde yaşayan bu insanlar topluluk bilinci gelişmemiş ve henüz üretici pozisyonuna geçmemişlerdi.{{kdş|Geçmişten Günümüze Kültür Değerleriyle Samsun|1997|s=17}}

 

 

 

Ahameniş İmparatorluğu'nu yeniden örgütlemeye girişen [[I. Darius]] döneminde kent, [[Kapadokya (satraplık)|Kapadokya satraplığı]]nın hâkimiyet bölgesi içine alınmış ve tiran unvanı taşıyan askerî valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.{{kdş|Sarısakal|2002|s=16}} MÖ 331 yılında [[İskender]]'in Persleri [[Gaugamela Muharebesi]]'nde yenilgiye uğratıp Ahameniş İmparatorluğunu [[Makedonya (antik krallık)|Makedonya]] topraklarına katmasıyla birlikte Samsun da Makedon hâkimiyetine girmiş, böylece kentte askerî temelli bir yönetim anlayışından tekrar demokratik yönetime dönülmüştür.{{kdş|Avram|Hind|Tsetskhladze|2005|s=954}} İskender'in ölümüyle birlikte zayıflayan ve parçalanan Makedonya'dan bağımsızlığını ilân eden bölgelerden biri de [[I. Antiohos]] liderliğindeki [[Seleukos İmparatorluğu]] olmuş, Samsun MÖ 315'te bu devletin idaresi altına altına girmişse de kısa süre sonra [[Ariobarzanis (Pontus kralı)|Ariobarzanis]] ya da [[II. Mithridatis]] döneminde [[Pontus Krallığı]] toprakları içerisine sokulmuştur.{{kdş|Jones|1971|s=152}}{{kdş|Dilcimen|1940|s=13}}{{kdş|Avram|Hind|Tsetskhladze|2005|s=954}} [[VI. Mithridatis]]'in döneminde kraliyet ikâmetgâhı olarak kullanılan Samsun'da geniş bir imar hareketi başlatılarak şehir önemli bir gelişme kaydetmiştir.{{kdş|Strabon|2000|s=26}}<ref>{{kitap kaynağı|soyadı=Foy-Vaillant|ad=Jean|başlık=Achæmenidarum Imperium|yıl=1725|sayfalar=126|yazarbağı=Jean Foy-Vaillant|dil=Latince|cilt=2|yer=Paris|yayıncı=Caroli Moette}}</ref> MÖ 63 yılında Romalı general [[Lucius Licinius Lucullus]] lejyonlarıyla Amisos, Sinopi ve Trebizond'u ele geçirmiştir.{{kdş|Dilcimen|1940|s=13}} Lucullus tarafından ele geçirilen şehir bir gün boyunca yağma edilse de bütünüyle yıkılmaktan kurtarılarak kısmen de olsa tamirat görmüş, [[Bitinya ve Pontus]] eyaletine bağlanmıştır.{{kdş|Ramsay|1960|s=212}}