|
''Bu madde Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hsiung-nu halkı hakkındadır. Avrupa Hunları için [[Avrupa Hun Devleti]] maddesine ve "Hunlar" kavramı için [[Hunlar]] maddesine bakabilirsiniz.''
'''Hiung-nu'''<ref>Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", ''Türkler'', Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.</ref> ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], '''Xiōngnú'''; [[Wade-Giles]]: '''Hsiung-nu''') [[MÖ 3. yüzyıl]] sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna verilen isim.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Xiongnu People | url = http://global.britannica.com/topic/Xiongnu | website = britannica.com | yayıncı = Encyclopædia Britannica | erişimtarihi = 25 JulyTemmuz 2015 | arşivengelli = evet}}</ref> Hiung-nu halkı hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin [[İrani diller|İrani]],<ref name="Harmatta 1999: 488">Harmatta 1999: 488</ref><ref name="Jankowski 2006: 27">Jankowski 2006: 27</ref><ref name="Bailey21">{{harvnb|Bailey|1985|pp=21–45}}</ref> [[Moğol dilleri|Moğol]], [[Türk dilleri|Türk]],<ref>[[Yusuf Gedikli|Gedikli, Yusuf]] (2009). [http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi]. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009</ref> [[Ural dilleri|Ural]]<ref>Di Cosmo, 2004, pg 166</ref> ve [[Yenisey dilleri|Yenisey]]<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.</ref> olduğuna dair görüşler bulunmaktadır.
Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan [[Yueshi]]'leri<ref>月氏 yuè shì</ref> yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren [[Teoman (lider)|Teoman]] ve [[Mete]] döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular.
Çin kaynakları [[Tiele]] ve Aşina kabilelerini Hsiungnu ile bağdaşlaştırmış, ancak diğer Türki kavimlerden bahsetmemiştir. ''[[Zhou'nun kitabı]]'' ve ''Kuzey Hanedanlıklarının Tarihi'' isimli Çin kaynakları Aşina kabilesinin Hsiungnuların bir parçası olduğunu belirtmiştir,<ref name="Zhou50">[[Linghu Defen]] et al., ''[[Book of Zhou]]'', [[:zh:s:周書/卷50|Vol. 50.]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Northern99">[[Li Yanshou]] ({{Dil|zh-hans|李延寿}}), ''[[History of the Northern Dynasties]]'', [[:zh:s:北史/卷099|Vol. 99.]] {{Zh icon}}</ref> fakat bu bağlantının tarihsel doğruluğu tartışmalı bir konudur.<ref name="Christian2">Christian, p. 249</ref>
''[[Sui'nin kitabı]]'' ve ''Tongdian'' kaynaklarına göre ise Hsiungnular [[Pingliang]] kökenli "karışık göçebelerdir" ({{zh|first=t|t={{linktext|雜|胡}}|p=zá hú}}).<ref name="Sui84">[[Wei Zheng]] et al., ''[[Book of Sui]]'', [[:zh:s:隋書/卷84|Vol. 84.]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Tong197">{{Kitap kaynağı |last1soyadı1=Du |first1ad1=You |authorlink=Du You |script-title=zh:《通典》 |trans-title=[[Tongdian]] |location=Beijing |publisheryayıncı=[[Zhonghua Book Company]] |volumecilt=197 |script-chapter=zh:辺防13 北狄4 突厥上 |yearyıl=1988 |isbn=978-7-101-00258-4 |pagesayfa=5401 |languagedil=zh-hans}}</ref> Aşina ve Tiele halkları ayrı etnik gruplara ait iken Hsiung-nu halkı ile karışmış olabileceklerine de inanılmaktadır.<ref name="ethnic">{{Web kaynağı | url = http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html | başlık = Об эт нической принадлежности Хунну | website = rudocs.exdat.com | arşivurl = http://web.archive.org/web/20180914203456/http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html | arşivtarihi = 14 Eylül 2018}}</ref> Buna ilaven Çin kaynakları kuzey sınırlarındaki pek çok farklı göçebe halkı Hsiungnu adı altında sınıflandırmıştır. Bu Greko-Roman kaynaklarında da çok sık karşılaşılan bir durumdur. Örneğin [[Bizans İmparatoru]] [[VII. Konstantin]], ''[[De Administrando Imperio]]'' kitabında<ref>{{Kitap kaynağı|editionbaskı=New, revised|publisheryayıncı=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies|isbn=978-0-88402-021-9|lastsoyadı=Jenkins|firstad=Romilly James Heald|titlebaşlık=De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus|location=Washington, D.C.|seriesseri=Corpus fontium historiae Byzantinae|yearyıl=1967|pagesayfa=65|url=https://books.google.com/?id=3al15wpFWiMC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Constantine+VII+Porphyrogenitus+(Emperor+of+the+East)%22#v=onepage&q&f=false|accessdateerişimtarihi=28 AugustAğustos 2013}} According to Constantine Porphyrogenitus, writing in his ''[[De Administrando Imperio]]'' (ca. 950 AD) ''"Patzinakia, the [[Pechenegs|Pecheneg realm]], stretches west as far as the [[Siret River]] (or even the [[Carpathian Mountains|Eastern Carpathian Mountains]]), and is four days distant from Tourkia (i.e. Hungary)."''</ref><ref name="PrinzingSalamon1999">{{Kitap kaynağı|author1=Günter Prinzing|author2yazar2=Maciej Salamon|titlebaşlık=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996|url=https://books.google.com/books?id=uZDgivj7_RAC&pg=PA46|accessdateerişimtarihi=9 FebruaryŞubat 2013|yearyıl=1999|publisheryayıncı=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-04146-1|pagesayfa=46}}</ref> ''Tourkia'' ({{Dil|el|Τουρκία|dil_adı=e}}) kelimesini Türkleri tanımlamak yerine [[Macar]] halklarını tanımlamak için kullanmıştır.<ref name="Howorth2008">{{Kitap kaynağı|authoryazar=Henry Hoyle Howorth|titlebaşlık=History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia|url=https://books.google.com/books?id=hFc4mwsHZ7IC&pg=PA3|accessdateerişimtarihi=15 JuneHaziran 2013|yearyıl=2008|publisheryayıncı=Cosimo, Inc.|isbn=978-1-60520-134-4|pagesayfa=3}}</ref> Yunan kaynakları [[Hunlar]] ve [[Avarlar]]ı da [[İskitler|İskitli]] olarak sınıflandırmıştır. Bu tarz basitleştirme ve genellemeler eski tarihi ve edebi kaynaklarda sık görülmüş ve genellikle aynı coğrafyada yaşamış fakat farklı etnik grup ve kökenlere mensup göçebeleri tanımlarken kullanılmıştır.<ref>{{harvtxt|Sinor|1990}}</ref>
===Hunlar===
{{See also|Hunca}}
Hiung-nu halkını tabir etmek için Çin kaynaklarında '''匈奴''' karakterleri kullanılır. Bu karakterler Çincede ''berbat köle'' manasına gelmiş ve aşağılama amacıyla kullanılmıştır.<ref name=yuuu86-384>{{Kitap kaynağı | lastsoyadı=Yü | firstad=Ying-shih | chapterbölüm=Han Foreign Relations | titlebaşlık=The Cambridge History of China, Volume 1: The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 | yearyıl=1986 | publisheryayıncı=Cambridge University Press | location=Cambridge | isbn=978-0-521-24327-8 | pagesayfa=384}}</ref> Modern Çince ve Eski Çince arasında zaman içinde çeşitli ses evrimleri yaşandığından ötürü Modern Çincede ''xiōngnú'' olarak telaffuz edilen karakterlerin Eski Çincede daha farklı bir telaffuz edildiği düşünülmektedir. Eski Çince telaffuz yeniden yapılandırıldığında ''xiōngnú'' kelimesinin ilk karakteri olan '''匈''' karakterinin /qʰoŋ/ şeklinde telaffuz edildiği varsayılmaktadır. Bu varsayımsal telaffuz ile Avrupa dillerinde geçen [[Hun]] kelimesi benzerlik göstermektedir. Ancak ikinci karakter olan '''奴''' karakterinin Hun kelimesi ile bir benzerliği bulunmamaktadır.
Hsiungnu-Hun ilişkisi iddiası ilk defa 18. yüzyılda Fransız tarihçi [[Joseph de Guignes]] tarafından ortaya kondu.{{Kdş|de la Vaissière|2015|p=175, 180}} İlerleyen yıllarda Kuzey Hsiungnuların Çin ile yaptıkları savaşı kaybetmelerinden ötürü kuzey batıya göç etmesi ve Avrupa Hunlarının kısmende olsa göç eden bu halkların kökensel, kültürel ve genetik açıdan bir devamı olduğu fikri yaygınlaşmaya başladı.{{Kdş|Wright|2011|p=60}} Akademisyenler aynı zamanda [[Eftalitler]]'in ve Kidaritlerin'de Hunlar ile akraba bir kavim olduğunu düşünmeye başlamışlardır.{{Kdş|Pohl|1999|p=501}}
===Moğollar===
{{See also|Moğol dilleri}}
Çeşitli Moğol ve yabancı akademisyenler Hsiungnuların Moğol dilleri konuşmuş olabileceklerini önermiştir.<ref>Ts. Baasansuren "The scholar who showed the true Mongolia to the world", Summer 2010 vol.6 (14) ''Mongolica'', pp.40</ref><ref>{{Kitap kaynağı|last1soyadı1=Denis|first1ad1=Sinor|titlebaşlık=Aspects of Altaic Civilization III}}</ref> Moğol arkeologlar Slab Grava kültürü halkının Hsiungnu halkının atası olduğunu iddia etmiştir, bazılarıda Hsiungnuların modern [[Moğollar]]ın atası olabileceğini belirtmiştir.<ref name="Tumen" />
"[[Song'un kitabı]]" olarak da bilinen ve 5. yüzyılda yazılmış Çin kaynaklı tarihi metine göre, Cücenlerin ([[Rouran]]) alternatif ismi "[[Tatar konfederasyonu]]" veya "Tartar" idi ve bir Hsiung-nu kabilesiydiler. [[Nikita Bichurin]], Hsiungnu ve [[Siyenpiler]]i (Xianbei) aynı etnik grubun iki altgrubu olarak sınıflandırmıştır.<ref name="info">N.Bichurin "Collection of information on the peoples who inhabited Central Asia in ancient times", 1950, p. 227</ref>
[[Cengiz Han]], Daoist [[Qiu Chuji]]'ya yazdığı bir mektubunda Modu Şanyu'dan (Mete-Han) "bizim [[Şanyu]]muzun eski zamanları" olarak bahsetmiştir.<ref name="Howorth">{{Web kaynağı | url = https://archive.org/details/p1historyofmongo02howouoft | başlık = History of the Mongols from the 9th to the 19th century | firstad = Henry H. (Henry Hoyle) | lastsoyadı = Howorth | yayıncı = London : Longmans, Green | via = Internet Archive | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160401065847/https://archive.org/details/p1historyofmongo02howouoft | arşivtarihi = 1 Nisan 2016}}</ref> Arkeologlar tarafından bulunan, Hsiung-nu halkının güneş ve ay sembolleri Moğolların [[Soyombo sembolü]]ne de benzetilmektedir.,<ref>{{Web kaynağı | url = http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/sunandmoon_th.jpg | başlık = Sun and Moon | website = depts.washington.edu | formatbiçim = JPG | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304083329/http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/sunandmoon_th.jpg | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html | başlık = Xiongnu Archaeology | website = depts.washington.edu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304075141/http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref><ref>[https://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery] (Miller et al. 2009)</ref>
===Türki===
* {{Kitap kaynağı |last=Bailey |first=Harold W. |author-link=Harold Walter Bailey |year = 1985 |title=Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts'', VII |url= https://archive.org/details/EtymologyOfXiongnuNamesByTheLateH.w.Bailey |location= |publisher=Cambridge University Press |page= |isbn= |access-date=30 May 2015 |ref = harv }} (Reviewed here [https://www.jstor.org/stable/312539])
* Barfield, Thomas. 1989. ''The Perilous Frontier''. Basil Blackwell.
* {{Kitap kaynağı |lastsoyadı=Beckwith |firstad=Christopher I. |author-linkyazarbağı=Christopher I. Beckwith |datetarih=16 MarchMart 2009 |titlebaşlık =Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present |url = https://books.google.com/books?id=5jG1eHe3y4EC |location= |publisheryayıncı=[[Princeton University Press]] |pagesayfa= |isbn = 978-0-691-13589-2 |access-dateerişimtarihi=30 MayMayıs 2015 }}
* Brosseder, Ursula, and Bryan Miller. ''Xiongnu Archaeology: Multidisciplinary Perspectives of the First Steppe Empire in Inner Asia''. Bonn: Freiburger Graphische Betriebe- Freiburg, 2011.
* Csányi, B. ''et al.'' 2008. [http://www3.interscience.wiley.com/journal/120083459/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 Y-Chromosome Analysis of Ancient Hungarian and Two Modern Hungarian-Speaking Populations from the Carpathian Basin]{{Ölü bağlantı|date=February 2019|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}. ''Annals of Human Genetics'', 2008 March 27, 72(4): 519–534.
| jstor = 2718006
}}
* {{Dergi kaynağı |last1soyadı1=Geng |first1ad1=Shimin [耿世民] |script-title=zh:阿尔泰共同语、匈奴语探讨 |trans-title=On Altaic Common Language and Xiongnu Language |journal=''{{Dil|zh-hans|《语言与翻译（汉文版）》}}'' [Language and Translation] |yearyıl=2005 |issuesayı=2 |issn=1001-0823}} [https://web.archive.org/web/20110406091543/http://www.oclc.org/us/en/worldcat/default.htm WorldCat] id=123501525. [https://web.archive.org/web/20120225170056/http://scholar.ilib.cn/A-QCode~yyyfy200502001.html Database citation page for this article]
* Genome News Network. 2003 July 25. [https://web.archive.org/web/20060516040010/http://www.genomenewsnetwork.org/articles/07_03/ancient.shtml "Ancient DNA Tells Tales from the Grave"]
* Grousset, René. 1970. ''The empire of the steppes: a history of central Asia''. Rutgers University Press.
* {{Rus}} Gumilev L. N. 1961. [https://web.archive.org/web/20090629204641/http://gumilevica.kulichki.net/HPH/ ''История народа Хунну''] (History of the Hunnu people).
* Hall, Mark & Minyaev, Sergey. Chemical Analyses of Xiong-nu Pottery: A Preliminary Study of Exchange and Trade on the Inner Asian Steppes. In: ''Journal of Archaeological Science'' (2002) 29, pp. 135–144
* {{Kitap kaynağı |lastsoyadı=Harmatta |firstad=János |author-linkyazarbağı=János Harmatta |chapterbölüm=Conclusion |editor1-last=Harmatta |editor1-first=János |editor1-link=János Harmatta |datetarih=1 JanuaryOcak 1994 |titlebaşlık=History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 B. C. to A. D. 250 |chapterbölüm-url = https://books.google.com/books?id=9U6RlVVjpakC |location= |publisheryayıncı=[[UNESCO]] |pagessayfalar=485–492 |isbn=978-9231028465 |access-dateerişimtarihi=29 MayMayıs 2015 |ref=harv }}
* {{hu icon}} Helimski, Eugen. [https://web.archive.org/web/20090225053205/http://ludens.elte.hu/~briseis/finnugor/egyestort/szamojed.html "A szamojéd népek vázlatos története"] (Short History of the Samoyedic peoples). In: ''The History of the Finno-Ugric and Samoyedic Peoples''. 2000, Eötvös Loránd University, Budapest, Hungary.
* [[Walter Bruno Henning|Henning W. B.]] 1948. [https://www.jstor.org/stable/608717 The date of the Sogdian ancient letters]. ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'' (BSOAS), 12(3–4): 601–615.
* Hucker, Charles O. 1975. ''China's Imperial Past: An Introduction to Chinese History and Culture''. Stanford University Press. {{ISBN|0-8047-2353-2}}
* N. Ishjamts. 1999. Nomads In Eastern Central Asia. In: ''History of civilizations of Central Asia''. Volume 2: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 bc to ad 250; Edited by Janos Harmatta ''et al.'' UNESCO. {{ISBN|92-3-102846-4}}. 151–170.
* {{Kitap kaynağı |lastsoyadı=Jankowski |firstad=Henryk |author-linkyazarbağı=:pl:Henryk Jankowski (turkolog) |datetarih=2006 |titlebaşlık=Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea |url= |location= |seriesseri=Handbuch der Orientalistik [HdO], 8: Central Asia; 15. |publisheryayıncı=[[Brill Publishers|Brill]] |pagesayfa= |isbn=978-90-04-15433-9 |ref=harv}}
* Minyaev, Sergey. On the origin of the Xiongnu // Bulletin of International association for the study of the culture of Central Asia, UNESCO. Moscow, 1985, No. 9.
* Minyaev, Sergey. News of Xiongnu Archaeology // Das Altertum, vol. 35. Berlin, 1989.
* {{De}} Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. ''Central Asiatic Journal'', 5: 27–34.
* Psarras, Sophia-Karin. "HAN AND XIONGNU: A REEXAMINATION OF CULTURAL AND POLITICAL RELATIONS (I)." ''Monumenta Serica''. 51. (2003): 55–236. Web. 12 Dec. 2012. <* Taskin V.S. [Таскин В.С.]. 1984. ''Материалы по истории древних кочевых народов группы Дунху'' (Materials on the history of the ancient nomadic peoples of the Dunhu group). Moscow.
* {{Dergi kaynağı|last1soyadı1=Toh|first1ad1=Hoong Teik|titlebaşlık=The -yu Ending in Xiongnu, Xianbei, and Gaoju Onomastica|journal=Sino-Platonic Papers|datetarih=2005|volumecilt=146|ref=harv|url=http://www.sino-platonic.org/complete/spp146_xiongnu.pdf}}
* {{Fra}} {{Dergi kaynağı | last1soyadı1 = Vaissière | yearyıl = 2005 | başlık = Huns et Xiongnu | url = | journal = Central Asiatic Journal | volumecilt = 49 | issuesayı = 1| pagessayfalar = 3–26 }}
* Vaissière, Étienne de la. 2006. [https://web.archive.org/web/20120104081516/http://www.iranicaonline.org/articles/xiongnu Xiongnu]. ''Encyclopædia Iranica'' online.
* {{Dergi kaynağı | last1soyadı1 = Vovin | first1ad1 = Alexander | yearyıl = 2000 | başlık = Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? | url = | journal = Central Asiatic Journal | volumecilt = 44 | issuesayı = 1| pagessayfalar = 87–104 }}
* Wink, A. 2002. ''Al-Hind: making of the Indo-Islamic World''. Brill. {{ISBN|0-391-04174-6}}
* Yap, Joseph P. (2009). "Wars with the Xiongnu: A translation from Zizhi tongjian". AuthorHouse. {{ISBN|978-1-4490-0604-4}}
* {{Kitap kaynağı |last1soyadı1=Zhang |first1ad1=Bibo (张碧波) |last2soyadı2=Dong |first2ad2=Guoyao (董国尧) |yearyıl=2001 |script-title=zh:中国古代北方民族文化史 |trans-title=Cultural History of Ancient Northern Ethnic Groups in China |location=Harbin |publisheryayıncı=Heilongjiang People's Press |isbn=978-7-207-03325-3 }}
=== Çince kaynakları ===
| 