Vikipedi

Uygarlık: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
düzeltme AWB ile
düzeltme AWB ile
1. satır:
{{kısa açıklama|Kompleks devlet toplumu}}
 
[[FileDosya:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb|300px|[[Eski Mısır]], uygarlık olarak kabul edilebilecek ilk kültürlerdendir.]]
 
Bir '''uygarlık''' kentsel gelişme, kültürel seçkin sınıf tarafından empoze edilen sosyal sınıflaşma, iletişimle ilgili sembolik sistemler ve doğal çevreden ayrı olma ve üzerinde hükmetme algısı ile karakterize edilen karmaşık yapıdaki toplumdur.<ref name="Adams 1966">{{Kitap kaynağı|authoryazar=Adams, Robert McCormick|title=The Evolution of Urban Society|year=1966|page=13|publisheryayıncı=Transaction Publishers|url=https://books.google.com/books?id=JrZOwKU0TlsC&q=%22civilizations+are+associated%22|isbn=9780202365947}}</ref><ref name="Haviland 2013">{{Kitap kaynağı|authors=Haviland, William|title=Cultural Anthropology: The Human Challenge|publisheryayıncı=Cengage Learning|year=2013|page=250|url= https://books.google.com/books?id=DfEWAAAAQBAJ&q=%22civilization+refers+to+societies%22|display-authors=etal|isbn=978-1285675305}}</ref><ref name="Wright 2004">{{Kitap kaynağı|first=Ronald|last=Wright|title=A Short History of Progress|publisheryayıncı=House of Anansi|year=2004|pages=115, 117, and 212|url= https://books.google.com/books?id=nzWPFQIEvfEC&q=%22technical,%20anthropological%22|isbn=9780887847066}}</ref><ref name="Llobera 2003">{{Kitap kaynağı|first=Josep|last=Llobera|title=An Invitation to Anthropology|publisheryayıncı=Berghahn Books|year=2003|pages=136–137|url= https://books.google.com/books?id=_-LDyWxODjAC&q=%22best-known+definition%22|isbn=9781571815972}}</ref><ref name="Fernández-Armesto 2001">{{Kitap kaynağı|last=Fernández-Armesto|first=Felipe|title=Civilizations: Culture, Ambition, and the Transformation of Nature |publisheryayıncı=[[Simon & Schuster]]|year=2001|url= https://books.google.com/?id=3MNzi698aXwC|isbn=9780743216500}}</ref><ref name="Boyden 2004">{{Kitap kaynağı|last=Boyden|first=Stephen Vickers|title=The Biology of Civilisation|year=2004|pages=7–8|publisheryayıncı=UNSW Press|url= https://books.google.com/books?id=TX78DfVbM7kC&q=%22the+essential+precondition%22|isbn=9780868407661}}</ref><ref name="Solms-Laubach 2007">{{Kitap kaynağı|first=Franz|last=Solms-Laubach|title=Nietzsche and Early German and Austrian Sociology|publisheryayıncı=Walter de Gruyter|year=2007|pages=115, 117, and 212|url=https://books.google.com/books?id=TxTITNduFc4C&dq|isbn=9783110181098}}</ref><ref name=":0">{{Kitap kaynağı|title=Children's literature, domestication, and social foundation : narratives of civilization and wilderness|last=1964-|first=AbdelRahim, Layla|year=|isbn=9780415661102|location=New York|page=8|oclc=897810261}}</ref>
 
Uygarlıklar, [[merkezileşme]], insanların ve diğer organizmaların evcilleşmesi, çalışma alanlarında özelleşme, kültürel olarak yerleşik kalkınma ve üstünlük ideolojileri, anıtsal mimari, vergilendirme, tarım ve genişlemeye toplumsal bağımlılık gibi sosyal, politik ve ekonomik özelliklerle ilişkilendirilir ve tanımlanır.<ref name="Haviland 2013"/><ref name="Wright 2004"/><ref name="Llobera 2003"/><ref name="Boyden 2004"/><ref name="Solms-Laubach 2007"/><ref name=":0" /> Tarihsel olarak, uygarlık genellikle daha küçük ve sözde ilkel kültürlerin aksine, daha büyük ve "daha gelişmiş" bir kültür olarak anlaşılmıştır.<ref name="Adams 1966"/><ref name="Wright 2004"/><ref name="Llobera 2003"/><ref>{{Kitap kaynağı|last=Bolesti|first=Maria|title=Barbarism and Its Discontents|year=2013|publisheryayıncı=Stanford University Press|url=https://books.google.com/?id=cpZZKabXvWAC|isbn=9780804785372}}</ref> Aynı şekilde bazı alimler uygarlığı çok kültürlü olması gerektiği özelliği ile tarif etmişlerdir.<ref>{{cite journal|last=Wei|journal=Globality Studies Journal|year=2011|issue=24|title=Civilization and Culture|first=Ruan |url=https://gsj.stonybrook.edu/wp-content/uploads/2011/05/0024Wei.pdf}}</ref> Bu geniş anlamda, bir uygarlık, [[göçebe pastoralist]], [[Neolitik]] toplum veya [[avcı-toplayıcı]] kültürleri de dahil olmak üzere merkezileşmemiş kabile topluluklarıyla tezat oluşturur, ancak aynı zamanda kendi içinde bulunan kültürlerle de çelişir. Toplumun merkezileşmiş, kentselleşmiş ve sınıflandırılmış yapıya dönüşmesi sürecine ise uygarlaşmak denir. Uygarlıklar genellikle yoğun nüfuslu yerleşkeler halinde başta yönetici bir elit sınıfın olduğu ve yoğun tarım, madencilik, küçük çapta üretim ve ticaretle ilgilenen daha alt seviye statülerde kentsel ve kırsal popülasyonların bulunduğu hiyerarşik sosyal sınıflara ayrılırlar. Uygarlık, politik gücü odaklayıp, insan kontrolünü, diğer insanlar da dahil olmak üzere doğanın kalanına yayar.<ref>{{Kitap kaynağı |title=The Sources of Social Power |last=Mann |first=Michael |publisheryayıncı=Cambridge University Press |year=1986 |volume=1 |pages=34–41 |author-link=Michael Mann (sociologist)}}</ref>
 
Etimolojisinin de bahsettiği üzere kavram ilk başta kasaba ve şehirlerle ilgiliydi. Uygarlıkların tarihi açısından ilk ortaya çıkışları genelde Neolitik Devrimin son safhaları ile ilgilidir. Yönetici bir seçkin sınıfın ortaya çıkması ile ilişkilendirilen, göreceli olarak hızlı gelişen kentsel devrim ve devlet oluşumu süreçleri ile büyümüş bir politik gelişmedir.
18. satır:
1700'lerin sonlarında ve 1800'lerin başlarında, [[Fransız Devrimi]] sırasında, "medeniyet" sözcüğü sadece tekil anlamda kullanılırdı, asla çoğul olarak kullanılmadı ve insanlığın bir bütün olarak ilerlemesi anlamına geliyordu. Bu hala Fransızca'da geçerli.<ref name=velkley/> Sayılabilir bir isim olarak "medeniyetler" kelimesi, 19. yüzyılda ara sıra kullanılıyordu,<ref>E.g. in the title ''A narrative of the loss of the Winterton East Indiaman wrecked on the coast of Madagascar in 1792; and of the sufferings connected with that event. To which is subjoined a short account of the natives of Madagascar, with suggestions as to their civilizations'' by J. Hatchard, L.B. Seeley and T. Hamilton, London, 1820.</ref> ama bazen sadece [[kültür]] ([[Etnografya]] bağlamında sayılabilir hale getirilmiş, orijinalinde sayılamayan bir isim) anlamında, 20. yüzyılda çok daha yaygın hale geldi.<ref>"Civilization" (1974), ''[[Encyclopædia Britannica]]'' 15th ed. Vol. II, Encyclopædia Britannica, Inc., 956. Retrieved 25 August 2007. Using the terms "civilization" and "culture" as equivalents is controversial{{clarify|date=October 2014}} and generally rejected, so that for example some types of culture are not normally described as civilizations.</ref> Sadece bu genel anlamda "ortaçağ uygarlığı"'ndan söz etmek mümkün olur ki bu durumda Elias'ın kullandığı şekliyle bir oksimoron olurdu.
 
18. yüzyılda, uygarlık her zaman bir gelişme olarak görülmüyordu. Tarihi açıdan kültür ile uygarlık arasındaki bir önemli fark [[Rousseau]]'nun yazılarından, özelliklede eğitim hakkındaki çalışması olan [[Emile]] adlı eserinden gelir. Burada, uygarlık, daha rasyonel ve toplum kaynaklı olacak şekilde, [[insan doğası]] ile tamamen uyumlu değildir. İnsan bütünselliği, ancak akılsalcılık öncesi olan başlangıçtaki doğal iyiliği geri kazanma veya bu yöne yaklaşma yoluyla elde edilebilir. Bu fikirden, özellikle Almanya'da ilk olarak [[Johann Gottfried Herder]], ardından [[Kierkegaard]] ve [[Nietzsche]] tarafından yeni bir yaklaşım geliştirildi. Bu yaklaşım kültürü, mantıklı, rasyonel, bilerek yapılmış hareketlerden ziyade rasyonellik öncesi halk ruhu olarak kabul edilebilecek doğal organizmalar olarak görür. Uygarlık ise aksine, daha rasyonel ve maddi ilerlemede daha başarılı olmasına rağmen, doğal değildir ve hilekarık, ikiyüzlülük, kıskançlık ve tamahkarlık gibi toplumsal kötülüklere yol açarlar.<ref name=velkley>{{Citation|title=Being after Rousseau: Philosophy and Culture in Question| last=Velkley|first=Richard|year=2002|chapter=The Tension in the Beautiful: On Culture and Civilization in Rousseau and German Philosophy|pages=11–30|publisheryayıncı=The University of Chicago Press}}</ref> İkinci dünya savaşında Almanyadan kaçan [[Leo Strauss]], New York'ta bir açıklama yaptı ve [[Nazilik]], [[Alman [[militarizm]]i ve [[nihilizm]]in arkasında uygarlık fikrinin olduğunu savundu.<ref>"[https://archive.org/details/LeoStraussOnGermanNihilism1941 On German Nihilism]" (1999, originally a 1941 lecture), ''Interpretation'' 26, no. 3 edited by David Janssens and Daniel Tanguay.</ref>
 
== Özellikleri ==
[[FileDosya:Grün - The End of Dinner.jpg|thumb|[[Masa kuralları]],[[görgü kuralları]] ve [[kendini tutma]] ve diğer formlarının ortaya çıkışı uygarlaşmış bir toplumun özelliklerinden biri olarak gösterilir. [[Nobert Elias]] tarafından ''[[Uygarlaşma Süreci]]'' (1939). ''Yemeğin Sonu'' [[Jules-Alexandre Grün]] tarafından (1913).]]
[[V. Gordon Childe]] gibi sosyalbiliminsanları bir uygarlığı diğer tür toplumlardan ayıran özellikler belirlemişlerdir.<ref>Gordon Childe, V., ''What Happened in History'' (Penguin, 1942) and ''Man Makes Himself'' (Harmondsworth, 1951).</ref> Uygarlıklar genelde devamlılık, yaşanabilirlik, yerleşke paternleri, hükümet şekilleri, sosyal sınıflandırma, ekonomik sistemler, okuryazarlık ve diğer kültürel özellikleri içerir. [[Andrew Nikiforuk]] uygarlıkların prangalanmış insan kas gücüne bağlı olduğunu ve kölelerin enerjilerini ekin ekmek, imparatorları giydirmek ve şehirler inşa etmek için kullandıklarını savunur. Nikiforuk köleliği modern dönem öncesi uygarlıkların ortak bir özelliği kabul eder.<ref>{{Kitap kaynağı |title=The Energy of Slaves: Oil and the new servitude |last=Nikiforuk |first=Andrew |publisheryayıncı=Greystone Books |year=2012}}</ref>
 
Peru'da deniz kaynakları ile beslenmelerini sağlayan istisnai bazı eski uygarlıkların dışında bütün uygarlıklar devamlılık için [[tarım]]a bağımlı olmuşlardır.<ref>{{cite web | url=http://www.hallofmaat.com/modules.php?name=Articles&file=article&sid=85 | title= The Maritime Foundations of Andean Civilization: An Evolving Hypothesis | last=Moseley | first=Michael | publisher= The Hall of Ma'at |format= |website= | accessdate= 2008-06-13 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı |last=Moseley |first=Michael | title = The Maritime Foundations of Andean Civilization |year=1975 |publisheryayıncı=Cummings |location=Menlo Park |isbn=978-0-8465-4800-3}}</ref> Tahıl çiftlikleri, özellikle insanlar [[yapay gübreleme]], [[sulama]] ve [[ekin rotasyonu]] gibi verimli teknikler kullandığı zaman depolanmış ve arz fazlası gıda sonucunu doğurabilir. Bahçecilikle ilgili ürünleri depolamakta mümkündür ama daha zordur, bu yüzden bahçecilik ile geçimini sağlamış olan uygarlıklar nadir görülür.<ref>Hadjikoumis; Angelos, Robinson; and Sarah Viner-Daniels (Eds) (2011), "Dynamics of Neolithisation in Europe: Studies in honour of Andrew Sherratt" (Oxbow Books)</ref> [[Tahıl]] arz fazlaları genelde önemli olmuştur çünkü tahıllar uzun süre depolanabilir. Arz fazlası gıda üretimi insanlara sadece hayatlarını kazanmak için gıda üretmekten başka fırsatlar tanıyabilir: ilk uygarlıklarda uzmanlaşmış kariyerleri olan askerler, zanaatkarlar, rahip ve rahibeler ve diğer insanlar vardı. Arz fazlası gıda üretimi yapılacak işlerin ve dolayısıyla insan aktivitelerinin çoğalmasına sebep olur ve bu da uygarlıkların tanımlayıcı bir özelliğidir. Pasifik Kuzeybatısı yerli halkları ve belki Mezolitik dönemdeki Natufian kültürü gibi avcı-toplayıcı toplumlarda da arz fazlası gıda olmuştur. Arz fazlası yiyecek üretimi, göreceli olarak büyük çapta toplumsal örgütlenme ve iş bölümü uygulamalarının bitki ve hayvan evcilleştirmeden daha önceki tarihlerde başlamış olması muhtemeldir.<ref>{{cite magazine |url= http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text/1 |title= Göbekli Tepe |magazine= [[National Geographic (magazine)|National Geographic]]|date = June 2011|last= Mann|first = Charles C.}}</ref>
 
Uygarlıkların diğer toplumlardan tamamen farklı yerleşim şekilleri vardır. "Uygarlık" kelimesi bazen basitçe '''kentte yaşamak''' olarak tanımlanabilir.<ref>[[Tom Standage]] (2005), ''A History of the World in 6 Glasses'', Walker & Company, 25.</ref> Çiftçi olmayan kırsal halk çalışmak ve ticaret yapmak için kentlere gelmeye meğillidir.
33. satır:
*''[[Bahçecilik]]/[[Pastoralizm|pastoral]] toplumlar'': genelde iki kalıtsal sosyal sınıf vardır; Şef ve işçi.
*''Yüksek oranda sınıflandırmanın olduğu yapılar'', veya [[beylikler]]: birçok kalıtsal sosyal sınıf vardır; kral, asilzade, özgür adam, uşak ve köle.
*''Uygarlıklar '': komplike toplumsal hiyerarşi vardır ve organize olmuş kurumlaşmış bir hükümet yapısı vardır.<ref>{{Kitap kaynağı | last = Beck | first = Roger B. |author2=Linda Black |author3=Larry S. Krieger |author4=Phillip C. Naylor |author5=Dahia Ibo Shabaka | title = World History: Patterns of Interaction | publisheryayıncı = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | isbn = 978-0-395-87274-1 }}</ref>
 
Ekonomik olarak, uygarlıklar daha az organize olmuş toplumlara göre daha karmaşık aidiyet ve takas şekillerine sahiptirler. Belli biryerde yaşamak, insanların, göçebe halklara göre daha fazla maddi birikim yapmalarına olanak verir. Bazı insanlar ayrıca üzerindeki yapı ile beraber toprak mülkiyetini veya arazinin özel mülkiyetini edinir. Uygarlıklarda nüfusun belli bir kısmı kendi yiyeceğini yetiştirmediği için kendi ürün veya hizmetlerini piyasadaki yiyecek ile takas eder veya nüfusun yiyecek üreten kısmından haraç, yeniden dağıtım vergilendirmesi, gümrük vergisi yada dini vergi vasıtası ile temin eder. İlk kültürler sınırlı bir [[takas]] sistemi ile desteklenen bir [[hediye ekonomisi]] ile işlediler. Erken Demir Çağına kadar, çağdaş uygarlıklar, gittikçe daha karmaşık hale gelen alış-verişler için bir değişim aracı olarak [[para]]yı geliştirdiler. Bir köyde, seramik ustası bira yapana malzeme verir bunun karşılığında biracı ona bira verir. Bir kentte ise seramik ustasının yeni bir çatıya, çatıcının ayakkabıya, ayakkabı tamircisinin yeni at nallarına, nalbantın yeni bir paltoya ve dericininde yeni bir güvece ihtiyacı olabilir. Bu insanlar birbirini tanımıyor olabilirler ve ihtiyaçları aynı zamana denk gelmeyebilir. Para sistemi, bu gereksinimleri organize edip karşılanmalarını garanti edecek bir yoldur. En eski, parasal sisteme geçmiş medeniyetlerin zamanından beri, parasal sistemlerin tekelci kontrolleri sosyal ve politik seçkin sınıfın çıkarlarına hizmet etmiştir.
 
[[Sümer]]liler tarafından geliştirilen [[yazı]], medeniyetin bir işareti olarak kabul edilir ve "karmaşık idari bürokrasilerin veya fetih devletlerinin yükselişine eşlik etmiş gibi görünmektedir".<ref>{{Kitap kaynağı|title=Ancient Cahokia and the Mississippians|last=Pauketat|first=Timothy R.|publisheryayıncı=Cambridge University Press|year=2004|isbn=9780521520669|location=|page=169}}</ref> Ticaretle uğraşanlar ve bürokratlar doğru kayıtlar tutmak için yazıyı kullanmışlardır. Para gibi, yazılı kayıt tutulması da, bir kentin nüfusunun büyüklüğü ve birbirleriyle kişisel olarak tanışmayan insanlar arasındaki ticaretin karmaşıklığı nedeniyle gerekliydi. Ancak, hiç yazı kullanmamış, "quipu" adı verilen ipliklerden ve düğümlerden yapılan karmaşık bir kayıt sistemini kullanmış olup,genede bir uygarlık olarak işlevini koruyabilen Andlar'ın [[İnka]] Medeniyeti'nde görüldüğü üzere yazı her zaman bir uygarlık için zorunluluk değildi.
 
[[FileDosya:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|rightsağ|upright|[[Antik Yunan]] filozofu ve biliminsanı [[Aristotle]]]]
İş bölümü ve merkezi planlama yardımı ile uygarlıklar birçok kültürel özellikler geliştirdi. Örgütlenmiş din, sanatta ilerlemeler ve sayısız yeni bilim ve teknoloji ilerlemeleri bunlara örnek olarak verilebilir.
 
52. satır:
 
== Kültürel Kimlik ==
<!-- [[FileDosya:Persepolis iran.jpg;The king of Holy Kingdon Rum kneel of the king of Arabia]] comment to remove redlinked img-->
"Uygarlık" aynı zamanda sadece kompleks yapıya sahip bir topluma değil kompleks bir toplumun kültürüne atfende kullanılabilir. Her toplum, uygarlık olsun yada olmasın, kendini eşsiz kılan bir dizi spesifik fikir, gelenek, sanat ve ürünlere sahiptir. Uygarlıklar, devlet tabanlı karar verme mekanizması, edebiyat, profesyonel sanat, mimari, örgütlenmiş din ve kompleks eğitim gelenekleri, baskı rejimi ve seçkin sınıfı muhafaza edecek kontrol sistemi gibi karmaşık kültürler geliştirme eğilimindedirler.
 
[[FileDosya:Clash_of_Civilizations_mapn2.png|thumb|upright=2.0|''[[Samuel P. Huntington]]'ın [[Medeniyetler çatışması]]'' isimli tezine göre dünyanın temel uygarlıklarının haritası]]
 
Herhangi bir uygarlıkla ilgili olan karmaşık kültür yayılıp diğer kültürleride etkileme eğilimindedir ve bazen diğer kültürler asimile edilip uygarlığa katılırlar. (klasik bir örnek olarak baskın Çin medeniyetinin Kore, Japonya ve Vietnam gibi yakın medeniyetler üzerindeki etkisi gösterilebilir). Birçok medeniyet aslında birçok ulus ve bölgeleri de içeren geniş kültürel alanlardır. Kişinin yaşadığı medeniyet o kişinin en geniş kültürel kimliğidir.
63. satır:
Medeniyetin bu birleşik kültür kavramı 20 yüzyıl ortalarında tarihçi [[Arnold J. Toynbee]]'in teorilerini de etkilemiştir. Toynbee, medeniyet sürecini incelediği çok ciltli [[Bir Tarih Çalışması]] adlı eserinde yükseliş ve çoğunlukla çöküş olmak üzere 21 medeniyetin ve 5 "büyüyememiş" medeniyetin tarihsel takibini yapmıştır. Toynbee'e göre medeniyetler, sadece ekonomik ve çevresel nedenlerden ziyade yaratıcı bir azınlığın başarısızlığı, ahlaki ve dini bir çöküş ve önemli zorlukların gereklerinin yerine getirilememesi sonucu çöküşe geçmiş ve son bulmuştur.
 
[[Samuel P. Huntington]] medeniyeti insanların kültürel gruplaşmasının en üst düzeyi ve insanları diğer türlerden ayıran kültürel kimliğin en geniş seviyesi olarak tanımlar. Huntington'ın medeniyetler ile ilgili teorileri aşağıda tartışılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı |url=https://books.google.com/books?id=LO4xG-bH1CQC&pg=PA43 |title=The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order |last=Huntington |first=Samuel P. |date=1997 |publisheryayıncı=Simon and Schuster |isbn=9781416561248 |page=43 |language=en}}</ref>
 
== Kompleks sistemler ==
80. satır:
Art arda gelen medeniyetlerden oluşan [[Dünya Tarihi]] olgusu tamamıyla moderndir. Avrupa Keşif Çağında ortaya çıkan modernlik, "Yeni Dünya"'nın kültürlerinin Neolitik ve Mezolitik dönemleri ile tam bi zıtlık teşkil eder ve karmaşık devletlerin tarih öncesi çağlarda ortaya çıktığını anlatır.<ref>
"Explicit theories of the origin of the state are relatively modern [...] the age of exploration, by making Europeans aware that many peoples throughout the world lived, not in states, but in independent villages or tribes, made the state seem less natural, and thus more in need of explanation."
{{cite web |url=http://72.52.202.216/~fenderse/Carneiro.htm |title=A Theory of the Origin of the State |accessdateerişimtarihi=2014-08-05 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140530140606/http://72.52.202.216/~fenderse/Carneiro.htm |archivedate=30 May 2014 |df=dmy-all }}</ref> Günümüzde kullanıldığı şekliyle uygarlık, merkezileşme, toplumsal tabakalaşma ve iş bölümünün olduğu kompleks bir devlet sistemi olarak, yaklaşık M.Ö 3000 yıllarında erken Bronz Çağı'nda [[Bereketli Hilal]]'de ortaya çıkmış olan ilk imparatorlukların tanımına uyar. [[Gordon Childe]] uygarlığın ortaya çıkışını arka arkaya gerçekleşen iki devrimden kaynaklandığı şekilde tanımlar: göçebe olmayan toplumların ortaya çıkmasına neden olan [[Neolitik Devrim]] ve [[Kentsel Devrim]].
 
===Kentsel Devrim===
88. satır:
 
Erken neolitik teknolojileri ve yaşam tarzı ilk başta Batı Asya'da (örneğin [[Göbekli Tepe]], M.Ö. 9,130) ve daha sonra Çin'de [[Sarı Nehir]] ve [[Yangtze]] havzalarına (örneğin [[Pengtoushan]] culture from 7,500 BCE) yerleşti ve sonradan yayıldı. [[Mezopotamya]] M.Ö. 10000 yıllarından başlayarak Neolitik Devrimin
ilk geliştiği yerlerden biridir ve M.Ö. 6500 yıllarında gelişmeye başlayan medeniyetler vardır. Bu bölge [[Dünya tarihi|insanlık tarihindeki]], [[tekerlek]], [[çiviyazısı]], [[matematik]], [[astronomi]] ve [[tarım]] da dahil en önemli gelişmelerine ilham veren bölge olarak tanımlanır.<ref name="historyandpolicy">{{cite web|url=http://www.historyandpolicy.org/papers/policy-paper-13.html|title=Iraq, past, present and future: a thoroughly-modern mandate?|last=Milton-Edwards|first=Beverley|date=May 2003|workeser=History & Policy|publisheryayıncı=History & Policy|accessdateerişimtarihi=9 December 2010|location=United Kingdom}}</ref>
 
M.Ö. 7000 yılından başlayarak benzer uygarlık-öncesi neolitik devrimler kuzeybatı [[Güney Amerika]]'da ve [[Mezoamerika]]'da da([[Norte Chico uygarlığı]]) gerçekleşmiştir.<ref>{{Cite journal |last=Haas |first=Jonathan |last2=Creamer |first2=Winifred |last3=Ruiz |first3=Alvaro |date=December 2004 |title=Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru |url= |journal=Nature |language=En |volume=432 |issue=7020 |pages=1020–1023 |doi=10.1038/nature03146 |issn=0028-0836 |pmid=15616561}}</ref><ref>Kennett, Douglas J.; Winterhalder, Bruce (2006). ''Behavioral Ecology and the Transition to Agriculture''. University of California Press. pp. 121–. {{ISBN|978-0-520-24647-8}}. Retrieved 27 December 2010.</ref>
94. satır:
[[8.2 binyıl olayı|8.2 binyıl kuraklık olayı]] ve [[5.9 binyıl olayı|5.9 binyıl]] [[Pluvial|Interpluvial]]ı yarı kurak bölgelerin kuruduğu ve çöllerin yayıldığı bir dönemdi.<ref>De Meo, James (2nd Edition), "Saharasia"</ref> Bu iklim değişikliği toplumlar arasındaki bölgesel şiddetin kar-zarar oranını değiştirdi ve ilk medeniyetlerle ilişkilendirilen surlarla çevrili kentler görülmeye başlandı.
 
[[FileDosya:Lascar Avenue of the Dead and the Pyramid of the Sun in the background (4566574277).jpg|thumb|[[Mesoamerika]] kenti [[Teotihuacan]] Harabeleri]]
Bu kentsel devrim, ekonomilerin ve kentlerin gelişmesine olanak sağlayan transfer edilebilir ihtiyaç fazlasının birikiminin başlangıcıydı. Aynı zamanda şiddetin devlet tekelinde olması, bölgesel çatışmalar ve asker sınıfının ortaya çıkması, hiyerarşilerin hızlı gelişimi ve insan kurban edilmesi ile de ilişkilendirilir.<ref>"Ritual human sacrifice promoted and sustained the evolution of stratified societies" op cit{{huh|date=April 2018}}</ref>
123. satır:
Medeniyetlerin çöküşü ile ilgili birçok açıklama öne sürülmüştür. Bazıları tarihsel örneklere odaklanır, diğerleri ise genel teoriye.
 
* [[Ibn-i Haldun]]'dan ''[[Mukaddime]]'': İslami medeniyetlerin analizi, yükselişi ve çöküşüyle ilgili teorileri etkilemiştir.<ref>Massimo Campanini (2005), [https://books.google.com/books?id=5DoasQxzvNQC&pg=PA75 ''Studies on Ibn Khaldûn''], Polimetrica s.a.s., p. 75</ref> Onun görüşüne göre nomadik halkların işgalleri büyümeyi sınırlandırmış ve sosyal çöküşe neden olmuştur. [[FileDosya:Invasions of the Roman Empire 1.png|thumb| Barbarların işgalleri [[Roma İmparatorluğu]]'nun çöküşünde önemli bir rol oynamıştır.]]
* [[Edward Gibbon]]'nın çalışması ''[[Roma İmparatorluğunun Çöküşü ve Sonlanması]]'': Roma İmparatoruğu'nun sonlanması ile ilgili detaylı analiz içeren iyi bilinen bir eserdir. Gibbon'a göre Roma'nın çöküşünün son sahnesi [[Konstantinopolis]]'in, M.S. 1453 yılında [[Osmanlı Türkleri]]'ne kaybedilmesidir. Romanın inişe geçmesi, normalin çok üzerindeki boyutlarının doğal ve kaçınılmaz bir etkisidir. Bolluk ve varlık çürümenin prensiplerini olgunlaştırmış, yıkımın nedenleri fetihlerle kat kat artmıştır ve yapay destekler zaman veya diğer olaylarla kaldırıldığı an muazzam yapı kendi ağırlığı altında kalmıştır. Harabenin hikayesi basit ve ortadadır; imparatorluğun neden parçalandığını sormak yerine, bu kadar uzun süre ayakta kalmasına şaşırmamız gerekir.<ref>Gibbon, ''Decline and Fall of the Roman Empire'', 2nd ed., vol. 4, ed. by J. B. Bury (London, 1909), pp.&nbsp;173–174. Chapter XXXVIII: Reign Of Clovis. Part VI. General Observations On The Fall Of The Roman Empire In The West.</ref>
* [[Theodor Mommsen]], ''[[Roma'nın Tarihi (Mommsen)|Roma'nın Tarihi]]'': Mommsen'in görüşüne göre Roma'nın çöküşünün sebebi, M.S 476 yılında [[Batı Roma İmparatorluğu]]'nun çöküşüdür. Aynı zamanda "yaratılış", "büyüme", "yaşlanma", "çöküş" ve "çürüme"'nin biyolojik benzetmesine ağırlık vermiştir.
131. satır:
* [[Jared Diamond]], ''[[Çöküş (kitap)|Çöküş: Toplumlar başarıyı ve başarısızlığı nasıl şeçer]]'' : Diamond, inceledği 41 kültürün çöküşü için beş ana sebep olduğunu öne sürer: ormansızlaştırma ve toprak erozyonu gibi çevresel zararlar; [[iklim değişikliği]]; gerekli kaynaklar için uzun mesafe ticarete bağımlı olunması; savaş veya işgal gibi iç ve dış şiddetin seviyelerinde yükselme; ve dahili ve çevre ile ilgili problemlere toplumsal tepki.
* [[Peter Turchin]] [https://web.archive.org/web/20060830212141/http://www.eeb.uconn.edu/faculty/turchin/HistDyn.htm ''Tarihi Dinamikler''] ve [[Andrey Korotayev]] ''et al.'', [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=172&Itemid=70 ''Toplumsal Makrodinamikler, Laik Döngüler ve Binyıllık trendlere Giriş''] adlı eserlerinde tarım medeniyetlerinin çöküşünü anlatan birtakım matematiksel modeller önerir. Örneğin, Turchin'in parasal-demografik modelinin temel mantığı şu şekilde özetlenebilir: bir sosyodemografik döngünün başlangıç safhasında yüksek seviyede kişi başına düşen ortalama üretim ve tüketim gözlemleriz ve bu göreceli olarak sadece yüksek nüfuz artış hızına sebep olmakla kalmaz aynı zamanda göreceli olarak yüksek oranda ihtiyaç fazlası üretime sebep olur. Sonuç olarak, bu safhada insanlar çok fazla problem yaşamadan vergilerini ödeyebilirler, vergiler kolayca toplanabilir hale gelir ve nüfus artışına devlet gelirlerindeki artış eşlik eder. Orta safhalarda, aşırı nüfus kişi başına ortalama üretim ve tüketimin düşmesine sebep olur, vergi toplamak giderek zorlaşır, devlet tarafından kontrol edilen nüfusun artışına bağlı olarak devlet harcamaları artar ancak devlet gelirlerinin büyümesi durmuştur. Devlet ciddi parasal sorunlar yaşamaya başlar. En sondaki çöküş öncesi dönemde aşırı nüfus kişi başına düşen ortalama üretimin dahada düşmesine neden olur, ihtiyaç fazlası üretim düşer, devlet gelirleri küçülür ancak artan nüfusu kontrol etmek için devlet daha da fazla kaynağa ihtiyaç duyar. En sonunda bu durum kıtlık, salgın hastalıklar, devletin yapısının bozulması ve demografik ve toplumsal çöküşle biter (Peter Turchin. ''Historical Dynamics.'' [[Princeton University Press]], 2003:121–127; [[Andrey Korotayev]] et al. [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=302&Itemid=70 Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: Russian Academy of Sciences, 2006]).
* [[Peter Heather]], ''[[Roma İmparatorluğunun Çöküşü#Peter Heather|Roma İmparatorluğunun Çöküşü: Roma ve Barbarların Yeni bir Tarihi]]''<ref>{{Kitap kaynağı|authoryazar=Peter J. Heather|title=The Fall Of The Roman Empire: A New History Of Rome And The Barbarians|url=https://books.google.com/books?id=wCOJfTB7HtgC|accessdateerişimtarihi=22 June 2012|date=1 December 2005|publisheryayıncı=Oxford University Press|isbn=978-0-19-515954-7}}</ref>: Heather kitabında bu medeniyetin ahlaki veya ekonomik sebeplerden sonlanmadığını savunur. Barbarlarla yüzyıllar boyunca devam eden cephe temasları en sonunda onları donanımlı ve tehlikeli bir düşman haline getirmiştir. Roma'nın ilk defa savaş alanında defalarca yenilen orduları tekrar tekrar donatması için Roma'nın daha fazla gelir elde etmesi gerektiği gerçeği, İmparatorluğun parçalanmasına yol açtı. Bu argüman Roma'ya özgü olmasına rağmen, Mısırlılar'ın Asya İmparatorluğu, Çin'in Han ve Tang hanedanlıkları, İslami Abbasi Halifeliği ve diğerlerine de uygulanabilir.
* [[Bryan Ward-Perkins]], ''Roma'nın Çöküşü ve Uygarlığın Sonu''<ref>{{Kitap kaynağı|authoryazar=Bryan Ward-Perkins|title=The Fall of Rome: And the End of Civilization|url=https://books.google.com/books?id=2vSUh9KbfKAC|accessdateerişimtarihi=22 June 2012|date=7 September 2006|publisheryayıncı=Oxford University Press|isbn=978-0-19-280728-1}}</ref> adlı eserinde bir medeniyetin çöküşü sırasında, bunu küçümseyen birçok revizyonist tarihçinin aksine, bunlardan etkilenen insanların yaşadığı gerçek korkuları göstermeye çalışır. Kompleks bir toplumun çöküşü basit bir su tesisatının bile 1000 yıl ortadan kaybolması demek. Geç Bronz Çağında Doğu Akdeniz, Mayalar ve Paskalya Adası ve diğer yerler benzer Karanlık Çağ çöküşlerine örnek gösterilebilir.
* [[Arthur Demarest]], ''[[Antik Maya: Bir Yağmur Ormanı Uygarlığının Yükselişi ve Çöküşü]]''<ref>{{Kitap kaynağı |isbn = 978-0-521-53390-4|title = Ancient Maya: The Rise and Fall of a Rainforest Civilization|last1 = Demarest|first1 = Arthur|date = 2004-12-09}}</ref> adlı eserinde arkeoloji, paleoekoloji ve yazıtbilimin en güncel kanıtlarına bütünsel bir bakış açısı kullanarak, sadece belirli bir nedenin yeterli olmadığını, ancak bir dizi düzensiz karışık olayların (toprak verimliliğinde düşüş, kuraklık, artan iç ve dış şiddet vs.) Maya krallıklarının bozulmasına yol açtığını ve çöküş ve çürüme spiralini başlattığını savunur. Ona göre Maya'nın çöküşünde günümüz uygarlığı için alınacak çok dersler vardır.
* Jeffrey A. McNeely yakın zaman önce tarihi bulguların incelenmesinin geçmiş uygarlıkların ormanlarını aşırı tüketim eğiliminde olduklarını gösterdiğini ve bu önemli kaynakların kötü kullanımının aşırı tüketen toplumun çöküşünde önemli bir etmen olduğunu vurguladı.<ref>McNeely, Jeffrey A. (1994) "Lessons of the past: Forests and Biodiversity" (Vol 3, No 1 1994. Biodiversity and Conservation)</ref>
142. satır:
 
Siyaset bilimci [[Samuel P. Huntington|Samuel Huntington]]'ın argümanı, 21. yüzyılı tanımlayan özelliğin medeniyetler çatışması olacağı şeklindedir.<ref>Huntington, Samuel P., ''The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order'', (Simon & Schuster, 1996)</ref> Huntington'a göre,
uygarlıklar arasındaki çatışmalar, ulus-devletler ve 19. ve 20. yüzyılın özelliği olan ideolojilerin arasındaki çatışmaların yerini alacaktır. Bu görüşlere [[Edward Said]], Muhammed Asadi ve [[Amartya Sen]] gibi diğerleri tarafından güçlü meydan okuma vardır.<ref>{{cite web|url=http://www.selvesandothers.org/article15618.html |title=A Critique of Huntington's "Clash of Civilizations" |last=Asadi |first=Muhammed |date=22 January 2007 |publisheryayıncı=Selves and Others |accessdateerişimtarihi=23 January 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090426042806/http://www.selvesandothers.org/article15618.html |archivedate=26 April 2009 |df= }}</ref> [[Ronald Inglehart]] ve [[Pippa Norris]] Müslüman Dünya ve Batı arasındaki gerçek uygarlıklar çatışmasının siyasi ideolojilerden çok Batı'nın daha liberal cinsel değerlerinden kaynaklandığını ancak bu tolerans eksikliğinin sonunda gerçek demokrasinin reddedilmesine yol açacağını savunurlar.<ref>{{cite web|url=http://www.globalpolicy.org/globaliz/cultural/2003/0304clash.htm|title=The True Clash of Civilizations|last=Inglehart|first=Ronald|author2=Pippa Norris|date=March–April 2003|publisheryayıncı=Global Policy Forum|accessdateerişimtarihi=23 January 2009}}</ref> "Kimlik ve Şiddet" adlı eserinde Sen, insanların sadece din ve kültürle tanımlanan bir sözde medeniyet çizgisi doğrultusunda bölünmesini sorgular. Bu durumun, insanları oluşturan birçok diğer kimliği gözardı ettiğini ve farklılıklara odaklanmaya yol açacağını savunur.
 
Kültürel Tarihçi [[Morris Berman]], "Karanlık Çağ Amerikası: İmparatorluğun Sonu" adlı eserinde, kurumsallaşmış tüketimci Birleşik Devletler'de, onu bu düzeye eriştiren aynı etmenlerin, Birleşik Devletleri, çöküşün kaçınılmaz olduğu çok kritik bir eşiğe getirdiğini öne sürer. Siyasi açıdan uzak erişimle ilgili olarak, aynı zamanda çevresel aşırı tüketim ve zengin-fakir arasındaki farkın açılmasından dolayı güncel sistemin devasa bütçe açıklarıyla ve içi boşaltılmış bir ekonomi ile, fiziksel, sosyal, ekonomik ve siyasi açıdan devam edemeyeceği duruma hızlı bir şekilde yaklaştığı sonucuna varır.<ref>Berman, Morris (2007), ''Dark Ages America: the End of Empire'' (W.W. Norton)</ref> Çok daha derinlere dayanan bir gelişimi olmasına rağmen, Berman'ın tezi bazı açılardan [[Jane Jacobs]]'ın "Urban Planner" adlı eseriyle benzerlikler taşır. [[Jane Jacobs]] eserinde toplum ve aile, yüksek eğitim, bilimin pratik uygulaması, vergilendirme ve yönetim ve öğrenilen mesleklerin kendi kurallarını koyması gibi Birleşik Devletler Kültürünün beş önemli unsurunun ciddi bozulma sürecinde olduğunu iddia eder. Jacob'ın argümanına göre bu bozulma, çevresel kriz, ırkçılık ve zengin ile fakir arasındaki farkın açılması gibi toplumsal hastalıklara bağlıdır.<ref>Jacobs, Jane (2005), ''Dark Age Ahead'' (Vintage)</ref>
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Uygarlık" sayfasından alınmıştır