İran: Revizyonlar arasındaki fark

 

1979'daki [[İran İslâm Devrimi]]'nden itibaren ülkenin resmi adı "İran İslâm Cumhuriyeti" olmuştur.

 

== Tarih ==

{{Ana|İran Tarihi|Zayande Irmağı Uygarlığı|Jiroft uygarlığı|Elam İmparatorluğu}}

[[Dosya:Mappa di Eratostene.jpg|thumbnail|sağ|[[Eratosthenes]]'in takriben MÖ 200'de yaptığı Dünya haritasının [[İngilizce]] bir kopyası. [[İran platosu]]nun bulunduğu bölgeyi tanımlamak için Ariana (Aryânâ) ifadesi kullanılmıştır.]]

 

==== Medler ====

{{Ana madde|Medler}}

[[Dosya:Darius-Vase.jpg|thumbnail|100px|sol|'''I. Darius''']]

 

==== Ahameniş İmparatorluğu ====

{{Ana madde|Ahameniş İmparatorluğu}}

[[Dosya:Achaemenid Empire.jpg|thumbnail|sağ|200px|[[Ahameniş İmparatorluğu]]]]

[[Büyük Kiros]] ve [[I. Darius]] yönetiminde Pers İmparatorluğu o zamana kadar insanlık tarihindeki en büyük imparatorluk haline gelmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM | başlık = The Persians | erişimtarihi =20 Ağustos 2006| arşivurl = http://web.archive.org/web/20110514001358/http://www.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM | arşivtarihi = 14 Mayıs 2011}}</ref> [[Pers İmparatorluğu]]'nun sınırları doğuda [[İndus Nehri]] ve [[Ceyhun]] nehrinden batıda Akdeniz'e uzanıyor [[Anadolu]] (günümüz Türkiye'si) ve Mısır'ı kapsıyordu. Atina MÖ 499'da [[Sardes]]'in yağmalanması ile sonuçlanan [[Milet]]'teki bir isyana destek vermiştir. Bu, MÖ 5. yüzyıl boyunca süren [[Yunan-Pers Savaşları]] olarak bilinen savaşları çıkartacak ve Yunanlara karşı bir Ahameniş harekatına neden olacaktır. Yunan-Pers savaşları sırasında Persler bazı büyük üstünlükler ele geçirmişler ve MÖ 480'de Atina'yı yıkıp yerle bir etmişlerdir. Ancak Yunanların bir dizi zaferinden sonra Persler çekilmek zorunda kalmışlardır. Savaşlar MÖ 449'da [[Callias Barışı]] ile sona ermiştir.

==== Selevkos İmparatorluğu ====

{{ana madde|Selevkos İmparatorluğu}}

[[Büyük İskender]] Ahameniş topraklarını, son Ahameniş İmparatoru [[III. Darius]]'u MÖ 333'te [[Issus Savaşı]]'nda yenerek imparatorluğuna kattı. Ölümünden sonra çatışmalara ve imparatorluğun bölünmesine yol açacak bir kararla ele geçirdiği Ahameniş topraklarının çeşitli bölümlerini ordusunun üst düzey komutanlarının yönetimine bırakarak 328–327'de bu topraklardan ayrıldı. 700 yıl sonra hüküm süren [[Sâsânî İmparatorluğu]]'na kadar (aşağıdaki bölüme bakınız) bu topraklarda tek bir devlet yönetimi kurulamadı.

 

==== Part İmparatorluğu ====

{{Ana madde|Partlar}}

[[Dosya:Parthian Queen Bust.jpg|thumbnail|sağ| [[İran Ulusal Müzesi]]'nden [[Kraliçe Musa]]'nın bir büstü, 1939'da Huzistan'da bir Fransız araştırma ekibi tarafından bulundu.]]

 

==== Sâsânî İmparatorluğu ====

{{Ana madde|Sâsânîler}}

[[Dosya:Bas relief nagsh-e-rostam couronnement.jpg|thumbnail|250px|sol|[[I. Ardeşir]]'in Sâsânî döneminde yapılmış kabartması]]

İmparatorluk düzeninin gevşediği ve son kralın imparatorluğun vasallarından biri olan [[I. Ardeşir]] tarafından yenilmesi üzerine Part İmparatorluğu MS 224'te sona erdi. [[I. Ardeşir]] Sâsânî İmparatorluğu'nu kurdu. Ülkeyi ekonomik ve askeri alanda reformlarla geliştirmeye başladı. Sâsânîler Ahamenişler tarafından çizilen sınırlar içinde, onlara ''Erânshahr'' veya ''Iranshahr'', ''[[Dosya:Eranshahr.svg|60px]]'', "Aryanların Ülkesi" '''İranlılar''' diye atıfta bulunarak, başkentleri [[Tizpon]] olmak üzere imparatorluklarını kurdular.<ref>Garthwaite, Gene R., ''The Persians'', p. 2, ISBN 1-4051-5680-5, Wiley-Blackwell (2006)</ref> Romalılar arka arkaya [[I. Ardeşir]],[[I. Şapur]] ve [[II. Şapur]] ile girdikleri savaşları kaybettikleri için çok sorun yaşadılar.<ref>Lorentz, John H. ''Historical Dictionary of Iran.''Asian Historical Dictionaries; No.16. 1995. ISBN 978-0-8108-2994-7, p. 189</ref> Sâsânî hükümranlığı döneminde [[Roma İmparatorluğu]]'na karşı kazanılan zaferler [[Roma]]'da o kadar büyük bir karamsarlık yarattı ki tarihçi [[Cassius Dio]] şunları yazmıştır:

''Bu bizim için büyük bir korku kaynağı idi. Doğudaki lejyonlarımız için Sâsânî Krallığı o kadar ürkütücüydü ki çok azı onlarla savaşmak istiyor geri kalanlar ise savaşma konusunda tamamen isteksiz davranıyordu.''.<ref>Arthur Cotterell, ''From Aristotle to Zoroaster: An a to Z Companion to the Classical World''. 1998. ISBN 0-684-85596-8, p. 344–345, Free Press</ref>}}

 

 

Bu dönemde batıda Hıristiyanlığın, doğuda Budizm ve Manicilik gibi dinlerin yayılması sonucunda [[Zerdüştlük]] İran birliğinin sağlamlaştırılması için ulusal bir devlet dini olarak örgütlendi. Ayrıca yine bu dönemde yazılı kültüre geçilmiştir. Kutsal metinlerin derlenmesinden oluşan enderzler, Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan [[Avesta]], dini ya da din dışı gelenekler ve İran'ın ulusal destanı sayılan Şehname bu dönemde kaleme alınmıştır. MS 630'larda başlayan Müslüman Arap akınları Sâsânî egemenliğine 651 yılında son vermiş ve İslâmiyet'i İran'da yaymıştır.

=== Orta Çağlar (652–1501) ===

{{Ana|İran'ın İslamlaşması}}

{{Ayrıca bakınız|Büveyhoğulları}}

[[Dosya:Iran circa 1000AD.png|thumbnail|sağ|250px|İran Hanedanları Haritası ''c.'' 1000]]

==== Emevîler ====

{{Ana madde|Emevîler}}

İran'ın İslâm devleti tarafından fethinden sonra İran [[Emevîler]]'in yönetimine girdi. Fakat İran tam anlamıylada İslamlaşmadı. Ancak İran'ın İslamlaşması İran toplumunun kültürel, bilimsel ve siyasî yapısı içinde derin dönüşümlere neden oldu: Olgunlaşmış [[İran edebiyatı]], [[felsefe]]si, [[bilim]]i ve [[sanat]]ı yeni oluşan İslâm medeniyetinin ana öğeleri haline geldi. Kültürel, politik ve dinî olarak İran'ın [[İslâm ülkeleri|İslâm medeniyeti]]'ne eklemlenmesi çok büyük önem taşımaktadır. Son tahlilde İran'ın katkısı [[İslâm'ın Altın Çağı]]'nın oluşmasında çok etkili olmuştur.<ref>Caheb C., Cambridge History of Iran, ''Tribes, Cities and Social Organization'', vol. 4, p. 305–328</ref>

 

==== Abbâsîler ====

{{Ana madde|Abbâsîler}}

{{başlık genişlet}}

[[Ebû Müslim Horasanî]], [[Emevîler]]i [[Şam]]'dan çıkardı ve [[Abbâsîler]]in [[Bağdat]]'ı fethetmesine yardım etti. [[Abbâsîler|Abbasi]] halifeleri, sıklıkla [[Sadrazam|vezirlerini]] İranlılardan seçerdi ve İranlı valilerin ciddi anlamda yerel otonomi yetkileri vardı.

==== Tâhirîler ve Samanîler ====

{{Ana madde|Tâhirîler|Samaniler}}

822'de Horasan Valisi [[Horasanlı II.Tahir|Tahir]] bağımsızlığını ilan etti ve yeni bir Pers hanedanlığı olarak [[Tahirîler]] hanedanlığını kurdu. [[Samanîler]] döneminde İran'ın bağımsızlığını kazanma çabaları daha da güçlendi.<ref>Bosworth C. E., Cambridge History of Iran, vol. 4, p. 90</ref>

 

==== Gazneliler ====

{{Ana madde|Gazne Devleti}}

{{başlık genişlet}}

[[Gazneli Mahmut]] başkenti [[İsfahan]] ve [[Gazne]] olan büyük bir imparatorluk kurduğunda bu akım başarıyla 11. yüzyıla ulaşmış oluyordu.

==== Selçuklular ====

{{Ana madde|Büyük Selçuklu Devleti}}

Takipçileri olan [[Selçuklular]] egemenlik alanını [[Akdeniz]]'den [[Orta Asya]]'ya kadar genişletti. Kendilerinden önce gelenler gibi imparatorluğun [[divan]]ı, [[Nizamiye]]'yi oluşturan İranlı [[Sadrazam|vezirlerin]] elindeydi.

 

==== Harzemşahlar Devleti ve Cengiz Han ====

{{Ana madde|Harezmşahlar|Moğol İmparatorluğu}}

1218'te [[Harezmşahlar Devleti]]'nin doğu bölgeleri olan [[Maveraünnehir]] ve [[Horasan]] [[Cengiz Han]]'ın istilasına uğradı. Bu dönemde yarım milyondan fazla İran nüfusu öldürüldü;<ref>The memoirs of [[Edward Teller]], ''[[Lawrence Livermore National Laboratory]] "Science and Technology Review"''. July/August 1998, p. 20, link: http://www.llnl.gov/str/pdfs/07_98.pdf</ref>[[Nişabur]] gibi kentlerin caddeleri "kan nehirlerine döndü"; etrafına şehrin kedi ve köpek kulubelerinin itina ile yerleştirildiği insan kafalarından oluşan piramitler yapıldı.<ref>[[Sandra Mackey|Mackey, S.]]. ''The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation''. 1996. ISBN 0-525-94005-7, p. 69.</ref> 1220 ve 1260 rasında İran'ın nüfusu bu kitlesel katliamlar ve [[açlık]] sonucu 2.500.000'dan 250.000'e düştü.<ref>[http://www.sfusd.k12.ca.us/schwww/sch618/Ibn_Battuta/Battuta's_Trip_Three.html Battuta's Travels: Part Three — Persia and Iraq] retrieved 23 January 2008</ref>

[[Cengiz Han]] torunlarından biri olan [[Hülagû Han]] Fransa Kralı [[IX.Louis]]'e yazdığı bir mektupta İran'a ve Halife'ye karşı yaptığı akınlarda tek başına 200.000 kişinin öldürülmesinin sorumluluğunu üstleniyordu.<ref>[[Sandra Mackey|Mackey, S.]]. ''The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation''. 1996. ISBN 0-525-94005-7, p. 70</ref>

==== Timur ====

{{Ana madde|Timur İmparatorluğu}}

Başkentini [[Semerkand]]'da kuran başka bir fatih olan [[Timur]] onu takip etti.<ref>[http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/oldwrld/armies/tamerlane.html Old World Contacts/Armies/Tamerlane] retrieved 23 January 2008</ref> Bu yıkım dalgaları etkileri [[Nişabur]] gibi birçok şehrin bu saldırılar öncesi nüfuslarına yeniden kavuşmasını sekiz yüzyıl kadar; 20. yüzyıla kadar engelledi.<ref>Mackey, S. ''The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation''. 1996. ISBN 0-525-94005-7, p. 69.</ref> Ancak hem [[Hülagû Han]] hem de [[Timur]] ve onların takipçileri kendi tarzlarını ve gelenekleri fethettikleri yerinkilere göre değiştirip tamamen Pers kültürüne uygun yaşadılar.<ref>Bertold Spuler. ''The Muslim World. Vol. I The Age of the Caliphs.'' Leiden. E.J. Brill. 1960 ISBN 0-685-23328-6 p.29</ref>

 

==== Safevî Hanedanı ====

{{Ana madde|Safevî Devleti}}

İran'da ilk [[Şiîlik|Şiî İslâm]] devleti [[Şah İsmail]] tarafından [[Safevî Hanedanı]] (1501 ile 1736 arası) yönetiminde kuruldu. Safevî Hanedanı Türk bir aile ve Erdebilde yaşıyorlardı. Erdebil, Türk bölgesi olan Azerbaycan'ın bir parçasıdır. ilerleyen zaman içinde büyük bir politik güç haline geldi ve çift taraflı devlet antlaşmaları yapmaya başladı. Safevîlerin en güçlü oldukları zaman [[I. Abbas]]'ın hükmettiği dönemdir.<ref name="islamic1600">[http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/empires/safavid/abbas.html "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998], retrieved 1 Oct 2007</ref>[[Safevî Hanedanı]] [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]], [[Şeybanî Hanlığı]] ve [[Portekiz İmparatorluğu]] ile savaştı. Safevîler başkentlerini [[Tebriz]]'den alarak önce [[Kazvin]]'e sonra da dönemlerinde sanata verdikleri destek ile İran estetik düzeyi yüksek üretim dönemlerinden birini yaşadığı [[İsfahan]]'a taşıdılar. Dönemlerinde ülke yönetiminde merkezileşme arttı; ordunun moderleştirilmesinde ilk adımlar atıldı ve mimaride [[İsfahânî tarzı]] gelişti. 1722'de Afgan isyancılar [[I. Hüseyin]]'i yendi ve Safevî Hanedanı'na son verdi.

 

==== Afşar Hanedanı ====

{{Ana madde|Afşar Hanedanı}}

[[Dosya:Nader Shah Afshar.jpg|thumbnail|200px|Nadir Şah]]

Ancak 1736'da [[Nadir Şah]] başarılı bir şekilde Afgan isyancıları İsfahan'dan çıkardı ve [[Afşar Hanedanı]]'nı kurdu. 1738'de aralarında [[Taht-ı Tavus]], [[Işık Dağı elması]] ve [[Işık Denizi elması]]nın da bulunduğu kraliyet hazinelerini güvence altına alacak bir sefer yaptı. Ne var ki hükümdarlığı çok uzun sürmedi, 1747'de bir suikast sonucu öldü. Ölürken yanında bulunan karısı Kenya kökenli El Fatima'ya İran tahtını bıraktı.El Fatima'nın zenci olması nedeniyle İran halkı bu kadın şahı kabul etmedi ve yarı zenci olan Nadir şahın küçük kızı [[El Hebübe]]'ye tahtı bırakmak zorunda kaldı. El Hebübe Bu sırada 21 yaşlarında güzel bir kızdı Afgan şahı Şeyhsüvari El Hamd'la evliydi dolayısıyla İran tahtı iki Türk kadından sonra Afgan hanedanına geçerek siyasî varlığını sürdürmeye devam etmiştir.

==== Zend Hanedanı ====

{{ana madde|Zend Hanedanı}}

[[Meşhed]] kökenli Afşar hanedanlığı, 1750'de başkentini [[Şiraz]]'da kuran [[Kerim Han Zend]] tarafından kurulan [[Zend Hanedanı]] tarafından takip edildi. Onun yönetimi görece bir barış ve refah sağladı.

 

==== Kaçar Hanedanı ====

{{Ana madde|Kaçar Hanedanı}}

Zend hanedanı [[Lotf Ali Han]] [[Ağa Muhammed Han Kaçar]] tarafından idam edilinceye kadar üç kuşak sürdü ve yeni hükümdar [[Tahran]]'ı 1794'te [[Kaçar hanedanı]]'nın doğuşunu gösterecek şekilde başkent yaptı. Yetenekli Kaçar yöneticisi [[Amir Kabir]] diğer modernleşme reformları arasında [[Tahran Üniversitesi|İran'ın ilk üniversitesini]] de kurmuştur. [[Kaçar hanedanı]] döneminde İran [[Rus-İran Savaşları]] sonucunda [[Rus İmparatorluğu]] ve [[İngiliz İmparatorluğu]]na karşısında [[Gülistan Antlaşması]], [[Türkmençay Antlaşması]] ve [[Akhal Antlaşması]] ile topraklarının neredeyse yarısını kaybetmiştir. [[Büyük Oyun]]'a rağmen İran egemenliğini korumayı becermiş ve çevresindeki diğer ülkelerin tersine asla sömürgeleştirilememiştir. Sürekli tekrarlanan dış müdahaleler ve yozlaşan ve zayıflayan Kaçar yönetimi, bir [[Parlamenter monarşi]] içinde [[İran Meclisi|ülkenin ilk parlamentosunu]] oluşturan [[İran Anayasa Devrimi]] ve Kaçar hanedanının egemenliğine son veren [[Tütün Protestosu]] gibi protestolara yol açmıştır

 

=== Geç modern dönem (1921–) ===

{{Ana|İran İslâm Cumhuriyeti tarihi|İran Devrimi|İran-Irak Savaşı|Pehlevî Hanedanı}}

{{Ayrıca bakınız|Ajax Operasyonu}}

 

 

==== Operasyon Ajax ====

 

Fakat tüm bu gelişmeler ülke içindeki milliyetçi muhalefeti güçlendirmişti. Giderek etkinliğini artıran Ulusal Cephe, 1951’de halkın büyük çoğunluluğunun da talebi olan petrolün ulusallaştırılması kararının Meclis’te kabul edilmesini sağladı. Bu karara karşı çıkan Başbakan Razmara’nın öldürülmesinin ardından çıkan ayaklanmadan sonra Şah, Ulusal Cephe’nin lideri [[Muhammed Musaddık]]’ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı. Batıda eğitim görmüş, bağımsızlıktan ve ulusal egemenlikten yana olan bir milliyetçiliği savunan Musaddık’ın ilk işi; petrolün ulusallaştırılması yönündeki kararı onaylamak oldu. Bu karar ve Musaddık’ın bağımsızlıkçı politikası Birleşik Krallık ve ABD'nin tepkisini çekmekteydi. Fakat bir süre sonra, başta Musaddık’a destek veren ulema, [[Muhammed Musaddık]]’ın Sovyetler’le yakınlaşmasından kaygılanarak hükümete verdikleri desteği geri çektiler ve Ulusal Cephe dağıldı. TUDEH Partisi ise Musaddık’ı desteklemeye devam etmekteydi. Bu durumdan rahatsız olan ordu içindeki bir grup CIA’in de desteğiyle bir darbe düzenlediler. 1953 yılında Şah, Musaddık’ı görevden almaya çalıştı fakat çıkan isyanın ardından ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Buna karşılık İngilizler A.B.D.’yi Musaddık’ı devirmek için hazırlanan bir plana dahil olmaya davet etti ve 1953’te Başkan [[Dwight D. Eisenhower]] [[Ajax Operasyonu]]’nun yapılmasını onayladı. Operasyon yapıldı ve Musaddık 19 Ağustos 1953’te tutuklandı.

[[Dosya:Saddam rumsfeld.jpg|thumbnail|sağ|170px|[[Donald Rumsfeld]] 19-20 Aralık 1983’te [[Saddam Hüseyin]] ile görüştü. Rumsfeld 24 Mart 1983 tarihinde yeniden ziyaret etti. Aynı tarihte BM Irak’ın İran’lı askerlere dönük olarak [[Hardal gazı]] ve kimyasal [[Tabun]] silahı kullandığını açıkladı.''[[The New York Times]]'' Bağdat 29 Mart 1984; "Amerikalı diplomatlar Irak ve A.B.D. ilişkileri açısından memnun olduklarını ifade ediyor ve her anlamda normal diplomatik bağların oluşturulduğunu düşünüyor"<ref>[[National Security Archive]]: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB82 retrieved 23 January 2008</ref>]]

 

 

Öğrenciler rehineler karşılığı Şah’ın verilmesini istedi ancak 1980 yazında Şah’ın ölümü üzerine rehinelerin casusluk suçundan yargılanması talebi gündeme geldi. [[Jimmy Carter]] yönetimin müzakere çabaları veya [[Kartal Pençesi Operasyonu]] kurtarma harekâtı başarıya ulaşamadı. Ancak 19 Ocak 1981 tarihinde [[Cezayir Bildirisi]]’ne istinaden rehinler bırakıldı.

--><ref>http://www.fas.org/cw/intro.htm 23 January 2008</ref><!--

--><ref>[http://www.nti.org/e_research/profiles/Iran/Chemical/2340_2965.html NTI Chemical profile of Iran] 23 January 2008</ref>

 

== Yönetim ==

{{Ana|İran İslâm Cumhuriyeti'nin devlet yapısı}}

=== Hükümet ve siyaset ===

{{Ana|İran İslâm Cumhuriyeti hükümeti}}

[[Dosya:Schema gvt iran.png|thumbnail|sağ|430px|İran'ın politik kurumlarının işleyiş şeması.]]

{{Başlık genişlet}}

==== Dinî lider ====

{{Ana|İran dinî lideri}}

'''[[İran Dinî Lideri]]''' İran İslâm Cumhuriyeti’nin genel politikalarının tanımlanmasından ve denetiminden sorumludur.<ref name="leader">http://www.leader.ir/langs/en/index.php?p=leader_law retrieved 13 May 2008</ref> Dini Lider din adamlarından oluşan [[Uzmanlar Meclisi]] tarafından kaydı hayat şartıyla seçilir. Dini lider, silahlı kuvvetlerin ''Başkomutanı''dır, askeri istihbaratı ve güvenlik operasyonlarını kontrol eder ve savaş açmada veya barış kabul etmede tek yetkilidir.<ref name="leader" /> Yargının, devlet radyo ve televizyonunun, polis kuvvetlerinin, silahlı kuvvetlerin baş yöneticileri ve 12 üyeli [[Anayasa Koruma Konseyi]]’nin altı üyesi Dinî Lider şehmuz tarafından atanır.<ref name="leader" />

 

{{Ana|Uzmanlar Meclisi}}

 

==== İran Devlet Başkanı ====

{{Ana|İran Devlet Başkanı}}

[[Dosya:5th Day - The Green Ocean.jpg|[[Mahmut Ahmedinejad]]ın 2. kez cumhur başkanlığı seçimlerinde zaferini ilan etmesi üzerine [[Tahran]]'daki prtotestoların 5. günü 17.06.2009 çeşitli kaynaklarda sayı farklı anlatılsa da sayının 3milyon kişinin üzerinde olduğuna ortak bir kanaata varılmış uluslararası af örgütü öldürülen protestocuların sayısını 76 kişi olarak açıklamış ancak hükümet asla bu sayıyı kabul etmemiştir.<ref>http://www.radiofarda.com/content/F8_LIST_KILLED_PEOPLE_POST_ELECTION_NOROUZ/1814704.html?page=2&x=1</ref>|thumb|right]]

Anayasa '''[[İran Devlet Başkanı]]''''nı dinî liderden sonraki en yüksek devlet otoritesi olarak tanımlar.<ref name="leader" /><ref name="photius">[http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_presidency.html Iran The Presidency] retrieved 25 January 2008</ref> Devlet Başkanı dört yıllığına genel oy ile seçilir ve yeniden yalnızca bir kez daha seçilebilir.<ref name="photius" /> Örneğin İran Devlet Başkanı [[Mahmut Ahmedinejad]] 2005 [[İran Devlet Başkanlığı Seçimleri]]'nde seçilmiştir ve ardından 2009’da yapılan seçimlerde tekrar cumhurbaşkanı olmuştur.<ref>[http://www.biographyartist.com/2007/03/mahmood-ahmadinejad.html Biography of popular peoples: Mahmood Ahmadinejad] retrieved 28 Feb 2008</ref>

==== İran Meclisi ====

{{Ana|İran Meclisi}}

 

==== Anayasa Koruma Konseyi ====

{{Ana|Anayasa Koruma Konseyi|Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi}}

 

{{Ana|Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi}}

[[Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi]] Meclis ve Anayasa Koruma Konseyi arasındaki anlaşmazlıklarda çözüm bulma yetkisine sahiptir ve Dinî Lider’i ülkedeki en güçlü yönetim yapısı yapacak biçimde ona danışmanlık görevi sunar.<ref>http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/iran_power/html/expediency_council.stm retrieved 3 February 2008</ref>

 

==== Yargı sistemi ====

{{Ana|İran'da yargı sistemi|İran'daki kolluk kuvvetleri}}

[[Dosya:3rd Day - The Green Protest Rally.jpg|Yeşil protestocuların [[Mahmut Ahmedinejad]] aleyhine yürüyüşü;Azadi(Özgürlük) Kulesi (Meydanı), Tahran, 15 Haziran 2009.|thumb|right]]

Dinî lider, sırayla Üst Mahkeme ve Başsavcı’yı atayan [[Yargı Sistemi]] Başkanı atar.

<ref name="Judiciary">http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php, retrieved 3 Feb 2008</ref>

 

==== İnsan hakları ====

=== İdarî yapılanma ===

{{Ana|İran'ın idarî yapılanması}}

{{Ayrıca bakınız|İran'ın ostanları|Şehristan|Bahş}}

İran, idarî olarak [[İran'ın ostanları|ostanlara]] ({{dil-fa|استان}} — ''ostān''; çoğul: — استانﻫﺎ — ''ostānhā''), ostanlarda [[şehristan]]lara ({{dil-fa|شهرستان}}), şehiristanlarda [[bahş]]lara ({{dil-fa|بخش}}) ayrılmaktadır. Ostanların merkezi genellikle ({{dil-fa|مرکز}} — ''markaz'') ostandaki en büyük şehir olmaktadır. Ostan yönetiminin başında [[Bakanlar Kurulu]] tarafından onaylanmasına istinaden İçişleri Bakanı tarafından atanmış olan bir vali-komutan ({{dil-fa|استاندار — ostāndār}}) bulunur<ref name="govgen">{{Web kaynağı | url = http://www2.irna.com/en/news/view/line-203/0710215516003338.htm | başlık = "Paris for further cultural cooperation with Iran" | erişimtarihi =21 Ekim 2007| ilk = Online Edition | son = IRNA | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130505082230/http://www2.irna.com/en/news/view/line-203/0710215516003338.htm | arşivtarihi = 5 Mayıs 2013}}</ref>. İran idarî olarak 30 ostana ayrılmıştır:

! Şehir

! İl

! 2006

! 1996

! 1956

|-

| 1885<ref>[http://www.darioush-shahbazi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=162&Itemid=12 Mayors of Tehran since 1885]</ref>

|-

| 1918

|-

| 1928

|-

| 1917

|-

| 1934

|-

| 1950

|}

[[Dosya:IranNumbered.png|350px|sağ|İran'ın 30 ostanının haritası]]

{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"

|

||

<li>[[Kohkiluye ve Buyer Ahmed Eyaleti|Kohkiluye ve Buyer Ahmed]]

<li>[[Buşehr Eyaleti|Buşehr]]

==== Şehir ve köy meclisleri ====

{{Ana|İran şehir ve köy konseyleri}}

[[İran şehir ve köy meclisleri]]ne aday olanlar halkoyu ile dört yıllığına seçilirler. İran Anayasası’nın 7. maddesine göre Meclis ile beraber bu yerel meclisler “devletin karar alma ve yürütme organı”dır. Bu madde 1999’da ilk yerel seçimler yapılana kadar uygulanmadı. Meclislerin başkanların seçimi, belediye çalışmalarına danışmanlık yapılması, kendi bölgelerinin toplumsal, kültürel, eğitim, sağlık, ekonomik ve refah gereksinimlerini karşılayacak çalışmaların gerçekleştirilmesi ve toplumsal, ekonomik, yapısal, kültürel, eğitim ve diğer refah konularının hayata geçirilmesinde ulusal paydanın planlanması ve düzenlenmesi gibi görevleri vardır.

 

=== Dış ilişkiler ===

{{Ana|İran'ın dış ilişkileri}}

{{başlık genişlet}}

 

=== Askeriye ===

{{Ana|İran İslâm Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri}}

{{Ayrıca bakınız|İran İslâm Cumhuriyeti Kara Kuvvetleri|İran İslâm Cumhuriyeti Deniz Kuvvetleri|İran İslâm Cumhuriyeti Hava Kuvvetleri|İran Devrim Muhafızları Ordusu|İran polisi}}

{{başlık genişlet}}

== Ekonomi ==

{{Ana|İran ekonomisi}}

{{Ayrıca bakınız|N-11|İran Merkez Bankası|Tahran Borsası|İran'da ulaştırma|İran'da iletişim|İran'da inşaat|Ekonomik İşbirliği Teşkilatı}}

[[İran ekonomisi]] planlı ekonomi, petrol ve diğer büyük sektörlerde devlet işletmeciliği, köy [[tarım]]ı ve küçük ölçekli özel işletme ve hizmet yatırımlarının bir karışımıdır.<ref>http://www.traveldocs.com/ir/economy.htm retrieved 23 January 2008</ref> Ekonomik [[altyapı]]sı son 20 yıl içinde düzenli bir oranda gelişmektedir ancak [[enflasyon]] ve [[işsizlik]]ten etkilenmektedir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://iran-daily.com/1386/2887/html | başlık = World Bank: Iran’s Economic Indices Improving | erişimtarihi =8 Temmuz 2007| yayımcı = Iran Daily | tarih =8 Temmuz 2007| arşivurl = http://web.archive.org/web/20160415083203/http://iran-daily.com/1386/2887/html | arşivtarihi = 15 Nisan 2016}}</ref> 21. yüzyılın başında hizmet sektörü GSMH’da en büyük yüzdeye sahip oldu; hizmet sektörünü [[madencilik]], imalat ve [[tarım]] izledi. 2006'da yaklaşık olarak hükümet bütçesinin %45’i [[petrol]] ve [[doğal gaz]] ödemelerinden ve %31’i vergi ve harçlardan geldi. 2000-2004 arasında hükümet harcamaları yıllık %14'lük bir enflasyon oluşturdu. İran $70.000.000.000'lık döviz rezervinin %80’ini ham petrol ihracatından elde etmiştir.<ref>[http://iran-daily.com/1386/3068/html/economy.htm Forex Reserves Put at $70b] Retrieved on 24 February 2008</ref> 2007’de GSMH'nin $206.000.000.000 (satın alma gücü paritesi açısından ise $852.000.000.000) veya kişi başına düşen millî gelir açısından $3.160 (satın alma gücü paritesi açısından ise $12.300).<ref name="CIA" /> İran'ın resmî olarak yıllık büyüme oranı ise %6'dır.<ref>Surrounded:seeing the world from Iran's point of view Military review July-August 2007 Houman A. Sadri p.21</ref> Bu veriler ve çok çeşitli olan ancak küçük ölçekli sanayi yapısı nedeniyle, BM İran’ın ekonomisini yarı-gelişmiş kabul etmektedir.<ref name="newworldencyclopedia">[http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Iran "New World Encyclopedia"], retrieved 28 Jan 2008</ref>

=== Enerji ===

{{Ana|İran'da Enerji |İran Petrol Bakanlığı|İran Petrol Borsası|İran Nükleer Programı}}

İran [[doğal gaz]] rezervi açısından Dünya'da ikinci ve [[petrol]] rezervi açısından Dünya'da üçüncü durumdadır.<ref>http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html retrieved 23 January 2008</ref>

2005'te, [[kaçakçılık]] ve yetersiz ülke içi kullanım nedeniyle İran petrol ithalatına $4.000.000.000 harcamıştır.<ref>[http://www.heraldextra.com/content/view/205986/3/ "U.S. targets Iran's vulnerable oil"] retrieved 23 January 2008</ref> 2005'te petrol endüstrisi günde ortalama 4.000.000 varil üretime ulaşmıştır; 1974'te ise günde ortalama 6.000.000 varil üretim yapılıyordu. 2000'li yılların başında endüstri [[altyapı]]sı teknolojik yetersizlikten dolayı çok zayıflamıştı. 2005'te çok az sayıda araştırma kuyusu açıldı.

 

Nüfus artışı ve yoğun endüstrileşme elektrik ihtiyacının yılda %8 oranında artmasına neden olmuştur. Hükümet, 2010 itibarıyla 53.000 megavatlık kapasite hedefine ulaşmak için gaz ile çalışan yeni enerji santrallerini etkin hale getirmeyi, hidroelektrik santraller eklemeyi ve [[nükleer enerji]] santraleri kurmayı planlamaktadır. İran'ın [[Buşehr]]'deki ilk [[nükleer santral|nükleer enerji santrali]] 2007 yılı itibarıyla henüz faaliyete geçmemişti.<ref name="nuclear">http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf retrieved 23 January 2008</ref>

 

== Kültür ==

{{Ana|İran Kültürü}}

{{Ayrıca bakınız|İran Medyası|İran sineması}}

{{Ayrıca bakınız|Parsim}}

</gallery>

</center>

 

{{Ayrıca bakınız|İran müziği|İran minyatürü}}

 

 

 

 

Farsça Arapça’nın yanı sıra özellikle [[Anadolu]], [[Orta Asya]] ve [[Hindistan]]’da edebiyat ve bilim dili olarak kullanılmıştır. Şiîr İran kültürünün çok önemli bir öğesidir. Şiîr İran’da kültürden, bilim ve metafiziğine kadar birçok önemli eserde kullanılmıştır. Mesela [[İbni Sina]]’nın tıp makalelerinin yaklaşık yarısının nazım yazıldığı bilinmektedir.

İran birçok ünlü şair yetiştirmesine rağmen ne yazık ki [[Ömer Hayyam]] gibi ancak birkaç isim batılı okurlar tarafından bilinmektedir oysa [[Hafız]] [[Sadi]] ve "ferdosi" gibi isimler çoğu İranlı için çok değerlidir. 1634’ten beri ünlü şairlerin kitapları batı dillerine çevrilmektedir. Fars şiirinin gücünü gösteren, [[Birleşmiş Milletler|BM]]’in Uluslar Salonu’nun girişinde yer alan bir şiir örneği aşağıda yer almaktadır:

 

 

=== Sanat ===

{{Ana|İran mimarisi|İran sanatı}}

[[Dosya:Naghshe Jahan Square Isfahan modified.jpg|thumbnail|sağ|[[Nakş-ı Cihan Meydanı]]]]

 

[[Dosya:Naghshe Rostam ZPan.jpg|thumb|center|1000px|[[Nakş-ı Rüstem]]'in panoramik görünümü.Nakş-ı Rüstem'de [[I. Darius]] ve [[I. Serhas]] dahil olmak üzere dört [[Ahameniş İmparatorluğu|Pers İmparatoru]]'nun mezarı bulunmaktadır]]

[[Dosya:20101229 Top panoramic view of Persepolis Iran.jpg|thumb|center|1000px|[[Persepolis]]'in panoramik görünümü]]

 

== Kodlar ==