Soy gaz: Revizyonlar arasındaki fark

'''Soy gazlargaz''' veya '''asal gazlargaz''', [[Standart sıcaklık ve basınç|standart şartlar]] altında tamamı, diğer [[kimyasal element|elementlere]] kıyasla daha düşük [[kimyasal reaktiflik|kimyasal reaktifliğe]] sahip kokusuz, renksiz [[tek atomlu gaz]]lar olan kimyasal element [[grup (periyodik tablo)|grubudur]]. [[Helyum|Helyum (He)]], [[neon|neon (Ne)]], [[argon|argon (Ar)]], [[kripton|kripton (Kr)]], [[ksenon|ksenon (Xe)]] ve [[radon|radon (Rn)]] doğal olarak bulunan altı soy gazdır ve tamamı [[ametal]]dir. Her biri [[periyodik tablo]]nun sırasıyla ilk altı [[periyot (periyodik tablo)|periyodunda]], 18. grubunda (8A) yer alır. Grupta yer alan [[Oganesson|oganesson (Or)]] ise kimyasal yapısı henüz araştırılmadığından ötürü bir soy gaz olabileceği gibi [[göreli kuantum kimyası|göreli etkilerden]] ötürü grup özelliklerine aykırı bir yapıya da sahip olabilir.

[[Helyum]]un varlığına dair ilk gözlem 18 Ağustos 1868'de, [[Güneş]]'in [[renk yuvarı]]nın [[emisyon spektrumu]]da 587,49 nanometre [[dalga boyu]]na sahip sarı bir çizgi gören [[Pierre Janssen]] tarafından gerçekleştirildi ancak o dönem bu çizginin [[sodyum]] olduğu düşünüldü.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=French astronomers in India during the 17th&nbsp;– 19th centuries |dergi=Journal of the British Astronomical Association |cilt=101 |sayı=2 |sayfalar=95-100 |bibcode = 1991JBAA..101...95K |son=Kochhar |ilk=R. K. |tarih=1991 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |son=Emsley |ilk=John |başlık=Nature's Building Blocks |yayımcı=[[Oxford University Press]] |yıl=2001 |yer=Oxford |dil=İngilizce |sayfalar=175-179 |isbn=0-19-850341-5}}</ref> Aynı yıl 20 Ekim'de, Güneş spektrumunda sarı bir çizgi gözlemleyen [[Norman Lockyer]]; çizgiyi, halihazırda bilinen sodyumun D₁ ve D₂ [[Fraunhofer çizgileri]]nin yanında olacak şekilde D₃ olarak adlandırdı ve buna, Güneş'te var olsa da Dünya'da varlığı bilinmeyen bir elementin yol açtığı kanısına vardı.<ref>{{dergi kaynağı |son=Lockyer |ilk=J. N. |başlık=Notice of an observation of the spectrum of a solar prominence |dergi=[[Proceedings of the Royal Society]] |cilt=17 |tarih=Ekim 1868 |sayfalar=91-92 |url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044106279359;view=1up;seq=109 |jstor=112357 |dil=İngilizce |bibcode=1868RSPS...17...91L |doi=10.1098/rspl.1868.0011}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık=The Encyclopedia of the Chemical Elements |sayfalar=256-268 |ilk=Clifford A. |son=Hampel |yer=New York |isbn=0-442-15598-0 |yıl=1968 |yayımcı=Van Nostrand Reinhold |dil=İngilizce}}</ref> Lockyer ile [[Edward Frankland]] bu elemente, [[Yunanca]]da Güneş anlamına gelen {{Dil|el|ήλιος}} (''{{Dil|el-Latn|ilios}}'') sözcüğünden esinlenerek helyum ([[İngilizce]] ''helium'') adını verdiler.<ref>{{dergi kaynağı |son=Thomson |ilk=William |tarih=3 Ağustos 1871 |cilt=4 |sayfalar=261-278 [268] |doi=10.1038/004261a0 |başlık=Inaugural Address of Sir William Thomson |dergi=Nature |url=https://books.google.com/books?id=IogCAAAAIAAJ&pg=PA268 |dil=İngilizce |bibcode=1871Natur...4..261. |sayı=92 |pmc=2070380}}</ref> Argonun varlığına dair ilk bulgulara 1784'te, [[Henry Cavendish]]'in havanın, [[azot]]tan daha az reaktif ve daha az oranda bir madde içerdiğini tespit etmesiyle ulaşıldı.{{Kdş|Ozima|Podosek|2002|p=1}} 1894'te [[John William Strutt]] ile [[William Ramsay]] yaptıkları deneyle havadaki azot, [[oksijen]], [[karbondioksit]] ve [[su]]yu ayırması sonrasında bu şekilde elde ettikleri azot yoğunluğunun, [[kimyasal reaksiyon]]lar sonucunda oluşan azot yoğunluğundan farklı olduğunu keşfetti ve havadan elde edilen azotun başka bir gaz ile karışık olduğu kanısına vardı.<ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son1=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1894–1895 |başlık=Argon, a New Constituent of the Atmosphere |dergi=Proceedings of the Royal Society |cilt=57 |sayı=1 |sayfalar=265-287 |doi=10.1098/rspl.1894.0149 |jstor=115394 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son1=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1895 |başlık=VI. Argon: A New Constituent of the Atmosphere |dergi=Philosophical Transactions of the Royal Society A |cilt=186 |sayfa=187 |doi= 10.1098/rsta.1895.0006 |jstor=90645|bibcode = 1895RSPTA.186..187R |dil=İngilizce}}</ref> Ardından yapılan deney sonucunda yeni bir element başarılı bir şekilde izole edildi ve elemente Yunancada "tembel" anlamına gelen {{Dil|el|αργός}} (''{{Dil|el-Latn|argos}}'') sözcüğünden yola çıkılarak argon ismi verildi.<ref>{{Web kaynağı | tarih = 3 Mart 1895 | başlık = About Argon, the Inert; The New Element Supposedly Found in the Atmosphere | url = https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF | çalışma = [[The New York Times]] | dil = İngilizce | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304215938/http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref>{{Kdş|Ozima|Podosek|2002|p=1}} Bu keşifle birlikte [[periyodik tablo]]da bir gaz sınıfının tamamen eksik olduğunu fark ettiler. Bu dönemde argon üzerindeki çalışmalarını sürdüren Ramsay, bir taraftan da [[kleveyit]] mineralini ısıtması sonucunda helyumu ilk kez izole etmeyi başardı.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=On a Gas Showing the Spectrum of Helium, the Reputed Cause of D₃, One of the Lines in the Coronal Spectrum. Preliminary Note |son=Ramsay |ilk=William |dil=İngilizce |dergi=Proceedings of the Royal Society of London |cilt=58 |sayı=347-352 |sayfalar=65-67 |tarih=1895 |url=http://rspl.royalsocietypublishing.org/content/58/347-352/65.full.pdf+html |doi=10.1098/rspl.1895.0006}}</ref> 1902'de helyum ve argon elementleri için kanıtların kabul edilmesiyle [[Dmitriy Mendeleyev]] bu gazları, daha sonra periyodik tablo olacak olan element dizilimine, 0. gruptagrubunda yer alacak şekilde yerleştirdi.<ref>{{Kitap kaynağı |son=Mendeleyev |ilk=Dmitriy |yazarlink=Dmitriy Mendeleyev |başlık=Osnovy khimii |basım=7. |yıl=1903 |dil=Rusça |url=http://www.archive.org/details/principlesofchem00menduoft |sayfa=497}}</ref>

Soy gazlar, diğer elementlere göre sahip oldukları zayıf [[moleküller arası kuvvet|atomlar arası kuvvet]] nedeniyle, daha düşük [[erime noktası|erime]] ve [[kaynama noktası|kaynama]] noktalarına sahiptir. Normalde katı olan elementlerin çoğundan daha büyük [[atom kütlesi]]ne sahip olanlar da dahil olmak üzere soy gazların tamamı standart şartlar altında [[Tek atomlu gaz|tek atomlu]] [[gaz]]lardır.<ref name="brit"/> Helyum, bilinen diğer tüm [[kimyasal madde]]lerden daha düşük erime ve kaynama noktasına sahip olması, [[süperakışkanlık]] gösteren tek element olması ve standart şartlar altında soğutularak katılaştırılamayan tek element olması (helyumu katılaştırmak için {{Dönüştürme|25|atm|kPa psi|lk=on}} basınç, {{Dönüştürme|0,95|K}} sıcaklıkta uygulanmalıdır) bakımından diğer elementlere göre birtakım eşsiz özelliklere sahiptir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.phys.ualberta.ca/~therman/lowtemp/projects1.htm | başlık = Solid Helium | yayımcı = [[Alberta Üniversitesi]] |dil=İngilizce | arşivurl = http://web.archive.org/web/20081105093749/http://www.phys.ualberta.ca:80/~therman/lowtemp/projects1.htm | arşivtarihi = 5 Kasım 2008}}</ref> Ksenona kadarki soy gazların birden çok [[kararlı izotop oranı|kararlı]] [[izotop]]u bulunmaktadır. Radonun ise kararlı izotopu bulunmamakla birlikte en uzun ömürlü izotopu olan ²²²Rn'nin [[yarı ömür|yarı ömrü]] 3,8&nbsp;gün olup önce helyum ve [[polonyum]]a, nihayetinde de [[kurşun]]a bozunur.<ref name="brit" />

Soy gazlar; standart şartlar altında renksiz, kokusuz, tatsız ve [[parlayıcılık ve yanıcılık|yanmazdır]]. Bu elementler eskiden, sıfır [[değerlik|değerliğe]] sahip olduklarına ve bu sebepten ötürü diğer elementlerle [[bileşik]] oluşturamayacakları düşünüldüğünden periyodik tabloda 0. grubu olarak sınıflandırılmaktaydı. Ancak zaman içinde bazılarının bileşik oluşturabildiği tespit edildi ve bu sınıflandırma kullanımdan kaldırıldı.<ref name="brit" />

1933 yılında [[Linus Pauling]], daha ağır soy gazların flor ve oksijen ile bileşik oluşturabileceğini öngördü. Pauling, kripton hekzaflorür ({{chem|KrF|6}}) ve [[ksenon hekzaflorür]] ({{chem|XeF|6}}) bileşiklerinin varolduğunu ve ksenon hekzaflorürün kararsız bir bileşik olabileceğini öngörerek [[ksenik asit]]in [[perksenat]] tuzları oluşturabileceği fikrini ortaya attı.<ref>{{Dergi kaynağı |başlık=The Formulas of Antimonic Acid and the Antimonates |son=Pauling |ilk=Linus |dergi=Journal of the American Chemical Society |cilt=55 |sayı=5 |sayfalar=1895-1900 |yıl=1933 |dil=İngilizce |doi=10.1021/ja01332a016}}</ref> İlerleyen dönemlerde, hem [[kimyasal kararlılık|termodinamik]] hem de [[kinetik teori|kinetik]] olarak kararsız olduğu düşünülen ksenon oktaflorür ({{chem|Xe||F|8}}) dışında bu öngörülerin genel olarak doğru olduğu tespit edildi.<ref>{{Dergi kaynağı |son=Seppelt |ilk=Konrad |yıl=1979 |başlık=Recent developments in the Chemistry of Some Electronegative Elements |dergi=[[Accounts of Chemical Research]] |cilt=12 |sayfalar=211-216 |doi=10.1021/ar50138a004 |sayı=6 |dil=İngilizce}}</ref>