Güneş: Revizyonlar arasındaki fark

 

== Yapısı ==

Güneş, [[G-tipi anakol yıldızı|G2 tipinden bir sarı cüce]]dir. [[Güneş Sistemi]]'nin toplam kütlesinin yaklaşık %&nbsp;99'unu oluşturur. Güneş hemen hemen mükemmel bir [[küre]] şeklindedir, basıklığı yalnızca 9 milyonda birdir,<ref name="Godier">{{Dergi kaynağı|last=Godier

|first=S.|coauthors=Rozelot J.-P.|year=2000|url=http://aa.springer.de/papers/0355001/2300365.pdf|format=PDF

 

=== Çekirdek ===

Güneş çekirdeği merkezden 0,2 Güneş yarıçapına kadar uzanır. Yoğunluğu 150.000&nbsp;kg/m³ (Yeryüzünde suyun yoğunluğunun 150 katı) civarında, sıcaklığı da 13.600.000 kelvin kadardır (yüzey sıcaklığı yaklaşık 5.800 kelvindir). Yakın zamandaki SOHO (Solar and Heliospheric Observatory) misyonunun getirdiği bilgiler çekirdekte ışınsal bölgeye doğru daha hızlı bir dönme hızı olduğunu belirtmektedir<ref>Garcia R. A. et al. "[http://www.sciencemag.org/cgi/content/short/316/5831/1591 Tracking Solar Gravity Modes: The Dynamics of the Solar Core]", ''Science'', '''316''', 5831, 1591 - 1593 (2007)</ref> Güneş'in yaşamının çoğunda enerji, [[Önelcik-önelcik zincirleme tepkimesi|proton-proton zincirleme tepkimesi]] diye adlandırılan aşamalardan oluşan ve [[hidrojen]]i [[helyum]]a çeviren [[füzyon|nükleer füzyon]] ile oluşur. Çekirdek, füzyon ile önemli derecede [[ısı]] oluşturulan tek yerdir. Yıldızın geri kalanı çekirdekten dışarıya doğru transfer edilen enerjiyle ısınır. Çekirdekte füzyonla oluşan tüm enerji arka arkaya gelen katmanlardan geçerek Güneş ışık küresine ulaşır ve buradan uzaya gün ışığı ve parçacıkların kinetik enerjisi olarak yayılır.

 

 

=== Gaz yuvar ===

Güneş'in ışık küre üzerinde bulunan bölümlerine topluca ''Güneş gaz yuvarı'' denir. Radyo dalgalarından görünür ışığa ve gama ışınlarına kadar olan elektromanyetik spektrumda çalışan teleskoplarlarla görünebilir ve başlıca beş bölgeden oluşur: ''Sıcaklık ineci'', renk yuvarı, geçiş bölgesi, korona ve gün yuvarı. Güneş'in dış gaz yuvarı sayılan gün yuvarı [[Plüton (cüce gezegen)|Plüton]]'un yörüngesinin çok ötesine gündurguna kadar uzanır. Gündurgunda yıldızlararası ortam ile şok dalgası şeklinde bir sınır oluşturur. Renk yuvarı, geçiş bölgesi ve korona Güneş'in yüzeyinden daha sıcaktır. Sebebi tamamen kanıtlanmasa da kanıtlar Alfvén dalgalarının koronayı ısıtabilecek kadar enerjiye sahip olabileceğini göstermektedir.<ref>{{Dergi kaynağı|last=De Pontieu |first=Bart |coauthors= ''et al'' |date=7 Aralık 2007|title=Chromospheric Alfvénic Waves Strong Enough to Power the Solar Wind |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=318 |issue=5856 |pages=1574 - 77 |doi=10.1126/science.1151747 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/318/5856/1574 |accessdate=22 Ocak 2008}}</ref>

 

Sıcaklık ineci bölgenin hemen üzerinde 2.000&nbsp;km kalınlığında, yayılım ve soğurma çizgilerinin egemen olduğu ince bir katman bulunur. Adının renk yuvarı olmasının nedeni, Güneş tutulmalarının başında ve sonunda bu bölgenin renkli bir ışık olarak görülmesidir. Renk yuvarının sıcaklığı yükseldikçe artar ve en üst bölgede 100.000 K'e erişir.

 

 

Işık kürenin üzerinde, sıcaklığın çok hızla 100.000 [[kelvin|K]]'den bir milyon K'e çıktığı geçiş bölgesi yer alır. Sıcaklık artışının nedeni bölgede bulunan [[helyum]]un yüksek sıcaklıklar nedeniyle tamamen iyonize olarak faz geçişidir. Geçiş bölgesi kesin belirli bir yükseklikte oluşmaz. Daha çok renk yuvarıda bulunan iğnemsi ve ipliksi yapıların çevresinde bir ayça oluşturur ve sürekli kaotik bir hareket içindedir. Geçiş bölgesi yeryüzünden kolay görülmez ama uzaydan, elektromanyetik spektrumun morötesi bölümüne kadar hassas cihazlar tarafından kolayca gözlemlenebilir.

 

== Kimyasal bileşimi ==

 

=== Element bollukları ===

== Güneş döngüleri ==

=== Güneş lekeleri ve Güneş lekesi döngüsü ===

Uygun filtrelemeyle Güneş gözlemlendiğinde ilk dikkati çeken etrafına göre daha soğuk olması nedeniyle daha koyu gözüken belirli sınırlara sahip [[Güneş lekeleri]]dir. Güneş lekeleri, güçlü manyetik kuvvetlerin ısı yayımını engellediği ve sıcak iç bölgeden yüzeye doğru enerji transferinin azaldığı yoğun manyetik etkinliğin olduğu bölgelerdir. Manyetik alan koronanın aşırı ısınmasına neden olur ve yoğun [[Güneş püskürtüsü|Güneş püskürtüleri]] ile koronada kütle fırlatılmasına neden olan etkin bölgeler oluşturur.

 

Güneş'in üzerinde görünür Güneş lekelerinin sayısı sabit değildir ama Güneş döngüsü denen 11 yıllık bir döngü içinde değişiklik gösterir. Döngünün tipik minimum döneminde çok az Güneş lekesi görünür ve hatta bazen hiç görünmez. Gözükenler yüksek enlemlerde bulunur. Güneş döngüsü ilerledikçe Spörer yasasının açıkladığı gibi Güneş lekelerinin sayısı artar ve ekvatora doğru yaklaşır. Güneş lekeleri genelde zıt manyetik kutuplara sahip çiftler olarak bulunur. Ana Güneş lekesinin manyetik polaritesi her Güneş döngüsünde değişir, dolayısıyla bir döngüde kuzey manyetik kutba sahip olan leke bir sonraki döngüde güney manyetik kutba sahip olur.

 

Güneş döngüsünün uzayın durumu üzerinde büyük etkisi vardır, ve Dünya'nın iklimi üzerinde de önemli bir etki yapar. Güneş etkinliğinin minimumda olduğu dönemler soğuk hava sıcaklıklarıyla, normalden daha uzun süren Güneş döngüleri de daha sıcak hava sıcaklıklarıyla ilişkilendirilir. 17. yüzyılda Güneş döngüsünün birkaç on yıl boyunca tamamen durduğu gözlemlenmiştir; bu dönemde çok az Güneş lekesi görülmüştür. [[Küçük Buz Çağı]] ya da Maunder minimumu diye bilinen bu dönemde Avrupa'da çok soğuk hava sıcaklıklarıyla karşılaşılmıştır.<ref name="Lean">{{Dergi kaynağı|last=Lean|first=J.|coauthors=Skumanich A.; White O.|year=1992|title=Estimating the Sun's radiative output during the Maunder Minimum|journal=Geophysical Research Letters

 

== Manyetik alan ==

 

Güneş içinde bulunan tüm madde yüksek sıcaklıklardan ötürü [[gaz]] ve [[Plazma (fizik)|plazma]] hâlindedir. Bu nedenle Güneş ekvatorda yukarı enlemlerde olduğundan daha hızlı döner. Ekvatorda dönüş hızı 25 gün iken kutuplarda 35 günde kendi etrafında döner. Bu kademeli dönüş sonucunda manyetik alan çizgilerinin zamanla kıvrılarak manyetik alan halkaları oluşturması Güneş'in yüzeyinden patlamalarla ayrılarak [[Güneş lekeleri]] ve Güneş püskürtüleri oluşumuna neden olur. Bu kıvrılma hareketi solar dinamonun oluşmasına ve 11 yıllık Güneş döngüsü ile Güneş'in manyetik alanının yön değiştirmesine neden olur.

== Güneş gözleminin tarihçesi ==

=== İlk çağlarda Güneş ===

 

[[Gökyüzü]]'nde bulunan parlak bir disk olan Güneş, ufuğun üzerindeyken gün, ortada yokken de gece olur kavrayışı İnsanoğlu'nun Güneş hakkındaki en temel görüşüdür. Tarihöncesi ve antik çağ dönemi kültürlerde Güneş'in bir tanrı olduğuna ya da diğer doğaüstü olaylara neden olduğuna inanılırdı. [[Güney Amerika]]'daki [[İnka medeniyeti|İnka]] ve günümüz [[Meksika]]'sındaki [[Aztek]] uygarlıklarının merkezinde Güneş'e tapınma bulunmaktadır. Birçok antik anıt Güneş ile ilgili fenomenlere göre yapılmıştır. Örneğin taş [[megalit]]ler oldukça doğru bir şekilde [[gündönümü]]nü işaret eder. En tanınmış megalitler Nabta Playa, [[Mısır]], [[İngiltere]]'de [[Stonehenge]]'dedir. Meksika'da [[Chichén Itzá]]'da bulunan El Castillo piramidi, ilkbahar ve sonbahar [[ekinoks]]larında merdivenlerden yukarı yılanların çıktığını gösteren gölgeler verecek şekilde tasarlanmıştır. Sabit yıldızlara göre Güneş [[tutulum]] boyunca [[zodyak]]tan geçerek bir yıl içinde tam tur atıyormuş gibi görünür, dolayısıyla da Yunan gökbilimciler tarafından yedi [[gezegen]]den biri olarak sayılırdı. Haftanın günlerine de bu yedi gezegenin adı verilmiştir.

 

=== Güneş uzay görevleri ===

 

1970'lerde [[Helios 1]] uzay sondası ve [[Skylab]] Apollo Teleskobu bilim insanlarına [[Güneş rüzgârı]] ve korona hakkında yeni bilgiler sağladılar. [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]] - [[Almanya]] ortak girişimi olan Helios 1 uzay sondası, [[günberi]] rotasında [[Merkür (gezegen)|Merkür]]'ün yörüngesine giren bir yörüngedeydi. NASA tarafından 1973'te fırlatılan Skylab uzay istasyonunun içinde Apollo Teleskobu denen bir Güneş gözlem modülü de bulunmaktaydı. Skylab Güneş geçiş bölgesinin ve koronanın morötesi ışınımının ilk zamanlamalı gözlemlerini gerçekleştirdi. Buluşlar arasında koronodan kütle fırlatılması ve şimdilerde Güneş rüzgârıyla yakın ilişkisi olduğu bilinen korona delikleri olmuştur.

Günümüze kadar en önemli Güneş uzay görevlerinden biri [[Avrupa Uzay Ajansı]] ile [[NASA]] ortak projesi olan ve [[2 Aralık]] [[1995]]'te fırlatılan SOHO (Solar and Heliospheric Observatory) görevidir. Başlangıcında iki yıllık bir görev için planlanan SOHO 2007 itibarıyla on yılı aşkın bir süre etkinlik göstermiştir. Çok yararlı olduğunu kanıtlamasından 2008'de fırlatılacak devam görevi ''Solar Dynamics Observatory'' planlanmıştır. Dünya ile Güneş arasında Lagrange noktasına yerleştirilen SOHO fırlatıldığından beri değişik dalgaboylarında Güneş'in görüntüsünü sürekli olarak iletmektedir. Doğrudan Güneş'i gözlemleyebilmesinin yanı sıra SOHO özellikle Güneş'in yanından geçerken yanan birçok küçük [[kuyruklu yıldız]] dahil birçok kuyruklu yıldızın keşfine yaradı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://sungrazer.nrl.navy.mil/ | başlık = SOHO Comets | erişimtarihi =22 Mart 2006| yayımcı = U.S. Naval Research Laboratory | çalışma = Large Angle and Spectrometric Coronagraph Experiment (LASCO) | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150525060147/http://sungrazer.nrl.navy.mil:80/ | arşivtarihi = 25 Mayıs 2015}}</ref>

 

 

Tüm bu uydular Güneş'i tutulum düzlemi üzerinden gözlemlemiştir, yani yalnızca ekvator bölgelerinin detayları mevcuttur. 1990 yılında Güneş'in kutup bölgelerini incelemek için Ulysses uzay sondası fırlatıldı. Önce [[Jüpiter (gezegen)|Jüpiter]]'e kadar giderek burada 'sapan' etkisinden faydalanarak tutulum düzleminin üstünde bir yörüngeye oturdu. Tesadüfen çok yakından 1994 yılında [[Shoemaker–Levy 9 kuyruklu yıldızı|Shoemaker-Levy 9 kuyruklu yıldızının]] Jüpiter ile çarpışmasını izleyebildi. Ulysses planlanan yörüngesine girdikten sonra Güneş rüzgârını gözlemlemeye ve yüksek enlemlerde manyetik alan kuvvetini belirlemeye başladı. Yüksek enlemlerden çıkan Güneş rüzgârının beklenenden daha düşük olarak 750&nbsp;km/s hızla hareket ettiğini buldu. Ayrıca yüksek enlemlerden çıkan, galaktik kozmik ışınlar saçan büyük manyetik dalgaların varlığını keşfetti.<ref>{{Web kaynağı | url = http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/mission_primary.html | başlık = Ulysses - Science - Primary Mission Results | erişimtarihi =22 Mart 2006| yayımcı = NASA | arşivurl = http://web.archive.org/web/20140710080122/http://ulysses.jpl.nasa.gov/science/mission_primary.html | arşivtarihi = 10 Temmuz 2014}}</ref>