Sasani İmparatorluğu: Revizyonlar arasındaki fark

 

Doğu seferi esnasında ordusundaki Hristiyanlar'dan şüphelenen II. Yezdigirt hepsini yönetimden ve ordudan uzaklaştırdı. Ardından Hristiyanlara ve daha az seviyede Yahudilere eziyet etti.<ref name="z19">Zarinkoob, p. 219</ref> Ermenistan'da Zerdüştlüğü yeniden oluşturmak için, Ermeni Hristiyanlarının Vartanantz Savaşı'nda başkaldırışlarını 451 yılında bastırdı. Fakat Ermeniler büyük oranda Hristiyan olarak kaldılar. Son yıllarında, Kidariteler ile 457 yılındaki ölümüne kadar tekrar savaştı.

[[II. Yezdigirt]]'in daha genç oğlu [[III. Hürmüz]] (457-459) tahta geçti. Kısa hükümdarlığı esnasında, soylular sınıfının desteğini arkasına alan büyük kardeşi [[I. Firuz]] ile sürekli mücadele etti.<ref name="z19" /> Baktria'da [[Akhunlar]]'la (Eftaliteler) ile savaştı. Firuz tarafından [[459]] yılında öldürüldü.

 

 

Bu saldırılar imparatorluğa düzensizlik ve kaos getirdi. [[Eftaliteler]]i yeniden uzaklaştırmayı hedef edinen I. Firuz, [[Herat]]'a giderken çölde [[Akhunlar|Hunlar]] tarafından tuzağa düşürülerek öldürüldü ve ordusu yok edildi. Bu zaferin ardından [[Herat]] şehrine doğru ilerleyen [[Eftaliteler]] imparatorluğu kaosun içine attılar. En sonunda, eski bir Fars ailesi olan Karen'den gelme Zarmihr (ya da Sokhra) adında bir soylu, bir derece olsun düzen sağlayabildi. [[I. Hüsrev]] zamanına kadar devam edecek olan Hun tehditine rağmen [[I. Firuz]]'un kardeşlerinden biri olan [[Balaş]]'ı tahta hazırladı. Balaş ([[484]]-[[488]]) yumuşak başlı ve cömert bir kraldı. Hristiyanlara imtiyazlar sağladı. Yine de, imparatorluğun düşmanlarına özellikle [[Akhunlar]]'a karşı herhangi bir girişimde bulunmadı. Balaş dört yıllık hükümdarlığının ardından kör edildi ve tahttan indirildi (nüfuzlu zenginlere atfedilir). Yeğeni [[I. Kavad]] tahta çıktı.

[[I. Kavad]] ([[488]]-[[531]]) faal ve reformist bir hükümdardı. Bamdad'ın oğlu Mazdek (Mazdak) tarafından kurulan, zenginlerin eşlerini ve servetlerini fakirlerle paylaşmasını talep eden [[Komünizm|komünistik]] bir fırkaya destek verdi. Amacı açıkça, Mazdekilerin doktrinini benimseyerek zengin soyluların ve yükselen aristokrasinin giderek artan etkisini kırmaktı. Bu reformlar, I. Hüsrev döneminde Mazdek'in azledilmesine ve Susa'da Oblivyon Kalesi'nde (Lethe) hapsedilmesine neden oldu.<ref name="DTA101">Kinder & Hilgemann, s. 101</ref> Küçük kardeşi İranlı [[Jamaspa]] (Zamaspes) 496 yılında tahta çıktı. Ama, [[498]]'de kaçan I. Kavad'a [[Akhunlar]] kralı tarafından sığınma verildi.

 

I. Hüsrev'in hükümdarlık dönemi dihkanların (kelime anlamıyla köy beylerinin) yükselişine tanıklık etti. Bunlar, daha sonraları Sasani eyalet yönetiminin ve vergi toplama sisteminin iskeletini oluşturacak olan arazi sahibi küçük asillerdi.<ref name="Chamber">[http://www.iranchamber.com/history/historic_periods.php Iran Chamber Society: The Sassanid Empire, 224 - 642 CE]</ref> [[I. Hüsrev]] büyük bir imar yanlısıydı: Başkentini süsledi, yeni şehirler kurdu, yeni binalar inşa etti. Savaşlarda harap olan kanalları ve çiftlikleri tamir etti. Geçitlerde güçlü [[istihkam]]lar kurdu ve sınır boylarında dikkatlice seçilen şehirlere işgalci güçlere karşı durmak üzere krallığa bağlı kabileler yerleştirdi. Zerdüştlüğü resmi devlet dini olarak ilan etmesine rağmen bütün dinlere karşı hoşgörülüydü ve oğullarından bir tanesi [[Hristiyan]] olunca çok fazla rahatsız olmadı.

 

 

I. Hüsrev'den sonra, [[IV. Hürmüz]] (579 - 590) tahta geçti. IV. Hürmüz de ondan önce gelenlerin elde ettikleri başarılarını ve imparatorluğun refahını devam ettiren kuvvetli bir hükümdardı. [[II. Hüsrev]] (590 - 628) hükümdarlığı esnasında, general [[Behram Çubin]]'in (rakip kral [[VI. Behram]]'ın) başkaldırısı imparatorluğu kısa bir süre krize soksa da, bu dönem kolay atlatıldı ve II. Hüsrev devlet hakimiyetini yeniden kuvvetlendirdi. Bizans İmparatorluğu'nda yaşanan iç savaşı fırsat bilen II. Hüsrev tam anlamıyla bir [[Bizans-Sasani Savaşı (602-628)|işgal]] başlattı. Sasanilerin [[Ahameniş İmparatorluğu|Ahameniş]] sınırlarını yeniden ihya etme hayalleri, [[Kudüs Kuşatması (614)|Kudüs]] ve Şam'ın ardında da [[Perslerin Mısır'ı fethi|Mısır'ın düşmesiyle]] tamamlanma aşamasındaydı. Bu yayılmadan ötürü "[[Gerçek Haç]]", 614'te Kudüs'ten kaçırılır.<ref name="DTA101"/> 626 yılında, [[Konstantinopolis]] de İranlılar tarafından desteklenen Slav halkları ve Avrasyalı [[Avarlar]] tarafından [[Konstantinopolis Kuşatması (626)|kuşatma altındaydı]]. Sasanilerin bu dikkat çekici yayılmasının zirve noktası aynı zamanda Fars sanatı, müziği ve mimarisinin de zenginleşmesiyle eşzamanlıydı. 622 yılında Bizans İmparatorluğu yıkılma noktasındaydı ve Sasaniler Aşamenit İmparatorluğu sınırlarına bütün cephelerde tekrar ulaşmaya yakındı.

[[632]] baharında, saklanmakta bulunan [[III. Yezdigirt]] ([[I. Hüsrev]]'in torunlarından biri) tahta çıktı. Aynı yıl, ilk Arap bölükleri İran topraklarına saldırılarda bulundu. Yıllar süren savaşlar hem İranlıları hem de Bizanslıları yormuştu. Ekonomik düşüş, ağır vergiler, dini kargaşa, katı sosyal tabakalaşma, vilayet derebeylerinin artan gücü ve hükümdarların sık sık değişmesi Sasanilerin daha fazla zayıflamasına sebebiyet verdi. Bu faktörler Arap istilasını kolaylaştırdı.

 

Sasaniler ilk Arap ordularının tehditlerine karşı hiçbir zaman yeterli bir direniş oluşturamadılar. Sasaniler gibi, [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] da yakın zamanlarda ortaya çıkan yayılmacı Araplar tarafından benzer bir tehditle burun burunaydı ve artık rahatsız edecek konumda değildi. Buna rağmen, [[III. Yezdigirt|Yezdigirt]] danışmanlarının kontrolü altında bulunuyordu ve küçük feodal krallıklara bölünmeye başlayan çok büyük bir ülkeyi birleştirmekten acizdi. Sasanilerle Müslüman Araplar arasındaki ilk karşılaşma [[633]] yılının nisan ayındaki bir savaşla başlamıştır. [[Muhammed]]'in seçilmiş sahabelerinden biri olan [[Halid bin Velid]] komutasındaki disiplinli Arap ordularıyla Sasani orduları arasında 633 yılı sonuna dek dokuz çatışma daha gerçekleşmiş ve tümü Halid bin Velid'in zaferiyle sonuçlanmıştır.

 

 

=== Anlaşmazlıklar ===

Partlar gibi Sasaniler de [[Roma İmparatorluğu]] ile sürekli bir husumet içindeydi. [[395]] yılında Roma İmparatorluğu'nun bölünmesinin ardından başkenti [[Konstantinopolis]] olan [[Doğu Roma İmparatorluğu]] İran'ın birincil batılı düşmanı olarak Roma İmparatorluğu'nun yerine geçti. İki devlet arasındaki çekişmeler daha da sıklaştı.<ref name="Chamber" /> Roma İmparatorluğu'na benzer şekilde Sasaniler de komşu krallıklar ve göçebe kavimler ile sürekli bir mücadele içindeydi. Bu kavimlerin saldırıları hiçbir zaman tamamen bitirilemediyse de, tehdit eden göçebelere karşı koordineli girişilen seferler sayesinde, Sasaniler bu meselelerle [[Antik Roma|Romalılar]]dan daha başarılı şekilde başa çıkabildiler.<ref>Nicolle, pp. 15-18</ref>

 

 

=== Sanat, bilim ve edebiyat ===

Sasani kralları edebiyatçıları ve filozofları himaye eden aydınlanmış insanlardı. [[I. Hüsrev]] [[Plato]]'nun ve [[Aristoteles|Aristo]]'nun eserlerini [[Pehlevi dili]]ne çevirttip [[Gundişapur]]'da öğretilmesini sağladı. Kendisi de bu kitapları okurdu. Hükümdarlığı esnasında birçok tarih yıllıkları oluşturuldu. Bunlardan elimize kalan yeganesi Karnamak-ı Artaksşir-i Papakan'dır (''[[I. Ardeşir|Ardeşir]]'in faaliyetleri''). Efsane ve tarih karışımı bu eser daha sonra İran'ın ulusal destanı olacak Şehname'nin temelini oluşturdu. I. Justinyan Atina okullarını kapattığı zaman, yedi öğretmen İran'a kaçtı ve I. Hüsrev'in sarayında himaye buldular. Vatan hasreti çekince ve Justinyan'la 533 yılında yapılan anlaşmayla, Sasani kralı Yunan bilgelerin serbestçe memleketlerine dönebilmelerini ve her türlü eziyetten uzak tutulmalarını şart koştu.<ref name="Durant">Durant.</ref>

 

{{Cquote|İran, Sasanilerin gelmesiyle uzun süredir yabancısı olduğu güce ve istikrara yeniden kavuştu… Ülke içindeki güzel sanatlardaki gelişme, refahın ve Akaemenidlerin yıkılmasından sonra unutulan güvenliğin geri geldiğini gösterir.<ref>Fergusson, ''History of Architecture'', cilt. i, 3. edisyon, s. 381−3.</ref>}}

 

Ayakta kalan saraylar, Sasani krallarının nasıl bir görkem içinde yaşadığını gösterir. [[Firuzabad]], Fars'taki Bişapur ve Irak'ta bulunan Khvarvaran'daki başkent [[Tizpon]] sarayları bunun örnekleridir. Yerel geleneklerin yanında, Parthian mimarisi de Sasani mimari karakterini etkiledi. Hepsinin ayırıcı özelliği Partian döneminde ortaya çıkarılan kemer ivanlardır. Sasani döneminde, özellikle Tizpon'da olmak üzere bunlar devasa boyutlara ulaştı. [[I. Şapur]]'un hükümdarlığı (241-272) dönemine atfedilen bu sarayın kubbeli salonunun kemeri 24 metreden daha geniştir ve yüksekliği de 36 metreyi bulur. Bu mükemmel yapı takip eden yüzyıllardaki mimarları büyülemiş ve İran mimarisinin en önemli örneklerinden biri olarak kabul edilmiştir. [[Firuzabad]]'da olduğu gibi sarayların büyük bir kısmı, üzerinde kubbe bulunan bir iç kabul salonu barındırır. İranlılar, kare bir binanın üzerine çember şeklinde bir kubbe inşa etme problemini, payanda kemerleri (köşe kemerleri) kullanarak veya kareyi her bir köşesinden karşılıklı kemerler inşa ederek böylece üzerine bir kubbe koymaya müsait hale gelecek şekilde sekizgene çevirerek çözdüler. Firuzabad'daki sarayın kubbeli odası, payanda kemeri kullanımının ayakta kalan örneklerinden en eski olanıdır. Bu da, bu mimari tekniğinin İran'da icat edilmiş olabileceğini gösterir.

 

 

=== Endüstri ve ticaret ===

 

Sasaniler döneminde İran endüstrisi evcil formlardan kentsel formlara doğru gelişti. Sayısız lonca vardı. Hatta bazı şehirlerde devrimci proletarya da vardı. İpek dokumacılığı Çin'den geldi. Sasani ipekleri her yerde aranır oldu. Bu ipekler, Bizans'ta, Çin'de ve Japonya'da tekstil sanatına örnek oldular. Çinli tüccarlar, [[Serif]] gibi gelişen İran limanlarına geldiler, ham ipek satıp kilim, mücevherat ve allıklar satın aldılar. Ermeniler, Suriyeliler ve Yahudiler İran'ı, Bizans'ı ve Roma'yı yavaş bir değiş tokuşla birbirine bağladılar. İyi şekilde korunan yollar ve köprüler devlete ait devriyelerin ve ticaret kervanlarının [[Tizpon]]'u diğer vilayetlere bağlamasına yardımcı oldu. İran Körfezi'nde Hindistan'la yapılan ticareti kolaylaştırmak için limanlar inşa edildi.<ref name=Durant /> Sasani tüccarları geniş alanlara ve uzak diyarlara yayılarak Romalıları karlı Hindistan okyanus ticareti yollarından uzaklaştırdılar.<ref name="s06">Nicolle, p. 6</ref> Yakın zamanda yapılan arkeolojik bulgular ilginç olayları gün yüzüne çıkarmıştır. Buna göre, Sasaniler, markalarını tanıtmak ve farklı kalite gruplarını belirtmek için mallarının üzerinde özel ticari etiketler kullandılar.<ref>[http://www.payvand.com/news/04/aug/1199.html Iranian Cultural Heritage News Agency]</ref>

Zerdüştlüğün yanında diğer dinler özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve Budizm Sasani toplumunda yer edindiler. Büyük oranda, özgürce uygulanmalarına ve inançlarını vaaz etmelerine izin verildi. [[İsfahan]], [[Babil]] ve [[Horasan, İran|Horasan]] gibi şehirlerde yükselen merkezleriyle, ve yarı-otonom ''Exilarchate'' liderliği ile [[Mezopotamya]]'da, çok büyük bir yahudi cemaati Sasani egemenliği altında gelişti. Bu cemaat, Siyonizm'in ortaya çıkışına kadar gelişmeye devam etti.<ref name="nic" /> Yahudiler sadece nadiren eziyet gördüler. Nispeten dini bir özgürlük yaşadılar. Diğer dini azınlıklara verilmeyen ayrıcalıklardan faydalandılar.<ref>Zarinkoob, p. 272</ref> [[I. Şapur]] ([[Aramice]]'de Şabur Malka) Yahudilerin özellikle bir dostuydu. Şmuel'le olan arkadaşlığı Yahudi cemaati için çok sayıda avantaj sağladı.<ref>Zarinkoob, p. 207</ref> Hatta, bir eşeğe ya da katıra bineceği düşünülen, gelmesi beklenen Mesih için onlara iyi bir Nisaen atı da sundu.<ref>[http://www.livius.org/ne-nn/nisaia/nisaia.html Livius article on Sassanid Empire]</ref> Annesi yahudi olan [[II. Şapur]]'un Raba isimli Babilli bir hahamla benzer bir arkadaşlığı vardı. Raba'nın II. Şapur'la olan bu arkadaşlığı, İran İmparatorluğu içinde yahudilere karşı uygulanan baskıcı kanunlardan bir rahatlama sağlamasına imkân verdi. Bundan başka, imparatorluğun doğu parçasında, Budizmin bölgede yavaş yavaş daha popüler olmasıyla beraber, Budistlere ait farklı ibadet yerleri, özellikle [[Bamyan]] Şehri'nde (Bamiyan) aktif olarak yer aldı.

 

Tarihinin bu noktasında İran'da yaşayan Hristiyanlar, Hristiyanlığın [[Nasturiler|Nestoryan]] ve Yakobit Ortodoks Kilisesi dallarına aittiler. Bu mezhepler, aynı sırayla, Doğu Assirian Kilisesi ve Syriak Ortodoks Kilisesi olarak da bilinirler. Bu kiliseler orijinal olarak Roma İmparatorluğu'ndaki Hristiyan kiliseleriyle bağıntılı olmalarına rağmen, aslında onlardan oldukça farklıydılar. Bunun en önemli nedenlerinden biri, [[Nasturi]]lerin ve Yakobitlerin kilise dilinin [[Aramice]] olmasıdır. İsa zamanında [[Yahudiye]] ve [[Celile]]'deki Yahudilerin dilleri de Aramiceydi. Bu dil Roma İmparatorluğunda yaşayan Hristiyanların büyük çoğunluğu tarafından kullanılmazdı. Onlar çoğunlukla [[Latince]], [[Koine Yunancası]] ve [[Kıpti dili|Kıpti]] dillerini konuşuyorlardı.

 

Nestorius en sonunda tartışmayı kaybetti ve patriklikten azledildi. Takipçilerinden bir kısmıyla Sasani İran Krallığı'na kaçmaya zorlandı. Burada İran topraklarına yerleşmesine izin verildi. Kendisi ve takipçileri Mezopotamya'daki Assirian Kilisesi'ne kabul edildiler. Birkaç İran imparatoru, İran'daki katoliklik yanlısı ruhban sınıfının en önemlilerini elimine ederek ve yerlerine Nestoryanların geçmesini sağlayarak Nestorius'un Assirian Kilisesi içindeki pozisyonunu, ki Fars İmparatorluğu'ndaki Hristiyanların büyük çoğunluğu bu kiliseye aitti, kuvvetlendirip bu fırsatı değerlendi. Bu, bu Hristiyanların yegane bağlılıklarını İran İmparatoru'na göstermelerini temin etmek içindi.

 

Sasani İmparatorluğu'nun Hristiyanlarının büyük çoğunluğu özellikle Mezopotamya olmak üzere imparatorluğun batı sınırlarında yaşıyordu. Fakat, [[Tylos Adası]]'nda (günümüz [[Bahreyn]]'i), [[İran Körfezi]]'nin güney sahili, Arap krallığı olan Lahmîlerin bölgesi ve Ermenistan'ın İran'a dahil olan kısmında da önemli topluluklar vardı. Bu bölgelerin bazısı en önce Hristiyanlaşacak olanlardı. 301 yılında, Ermenistan dünyadaki ilk bağımsız Hristiyan devleti oldu. Aslında Assirian topraklarının bir kısmı daha önce 3. yüzyıl süresince Hristiyanlaşmıştı fakat hiçbir zaman bağımsız ulus olmadılar.<ref name="iranologie" />