Kült: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
BotHorizon (mesaj | katkılar) k Geçersiz tarih formatı düzeltiliyor. |
|||
1. satır:
{{taraflı|Eylül 2016}}
{{Özgün araştırma|tarih=Eylül 2016}}
'''Kült''' popüler kültür ve akademide çok çeşitli tanımları olan, tartışmalı bir terim olup birçok disiplinden bilim adamı arasında devam eden bir tartışma konusudur.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Zablocki, Benjamin David|yazar2=Thomas Robbins|başlık=Misunderstanding Cults: Searching for Objectivity in a Controversial Field|tarih=2001|yayıncı=University of Toronto Press|isbn=ISBN 0-8020-8188-6.|sayfa=474.}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|ad1="Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative"|yazar1=Richardson, James T.|tarih=1993|cilt=34 (4)|sayfa=348-356|yayıncı=Review of Religious Research. Religious Research Association, Inc.}}</ref> Dini hareketlerin sosyolojik sınıflandırılmasına göre kült, sosyal olarak sapkın veya yeni inanç ve uygulamalara sahip dini veya sosyal bir grup olarak tanımlanmaktadır.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Stark, Rodney|yazar2=Bainbridge, William Sims|başlık=A Theory of Religion|tarih=1996|yayıncı=Rutgers University Press|isbn=ISBN 0-8135-2330-3|sayfa=124}}</ref> Ancak bir grubun inanç ve uygulamalarının yeteri derecede sapkın ya da yeni olup olmadığı genelde net olmayan bir konudur.<ref>{{dergi kaynağı|ad1=Oxford English Dictionary|başlık=American Journal of Sociology|tarih=1980|sayı=85|sayfa=1377|alıntı=Cults[...], like other deviant social movements, tend to recruit people with a grievance, people who suffer from a some variety of deprivation (Diğer sapkın sosyal hareketler gibi kültler [...], sıkıntıları olan ve bir tür mahrumiyet yaşayan insanları kazanma eğilimindedir)}}</ref><ref name="shawcss.tripod.com">{{Web kaynağı | yazar1 = Dr. Chuck Shaw | başlık = Sects and Cults | url = http://shawcss.tripod.com/REL101/society/sects.htm | erişimtarihi =
1930lardan itibaren kültler, dinsel davranış çalışmaları bağlamında sosyolojik çalışmalara konu olmuştur.<ref>{{Web kaynağı | yazar1 = Erwin Fahlbusch | yazar2 = Geoffrey William Bromiley | başlık = The Encyclopedia of Christianity: P-Sh, Volume 4 | url = https://books.google.com.tr/books?id=C5V7oyy69zgC&pg=PA897&lpg=PA897&dq=howard+becker+cult+study&source=bl&hl=en&redir_esc=y#v=onepage&q=howard%20becker%20cult%20study&f=false | erişimtarihi =
“[[Yeni dini hareketler|Yeni dini hareket]]” (YDH / ''new religious movement'') terimi, 1800’lerin ortalarından itibaren ortaya çıkan dinler için kullanılmaktadır. Bunların tamamı olmasa da çoğu kült olarak değerlendirilmektedir. Kültlerin alt kategorileri şunlardır: Kıyamet kültleri, siyasi kültler, ırkçı kültler, çok eşli kültler ve terörist kültler. Kültlerle alakalı konulara devletlerin tepkisi de başka bir tartışma konusu olmuştur.
25. satır:
Alman sosyolog [[Max Weber]] (1864–1920), karizmatik liderliğe dayalı kültlerin sıklıkla “karizmanın rutinleşmesi” (''Veralltaglichung des Charismas'') yolunu izlediğini ortaya koymuştur.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Weber, Maximillan|başlık=Theory of Social and Economic Organization. Chapter: "The Nature of Charismatic Authority and its Routinization" (Wirtschaft und Gesellschaft)|tarih=1947|yayıncı=Talcott Parsons}}</ref>
[[Harvard Üniversitesi]]’nde uzun yıllar görev yapan Amerikalı psikolog ve sosyal etik uzmanı Herbert Kelman,<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=David Adams|başlık=What Threat Miami 'Spies'?|tarih=15
1. İtaat (''compliance''): İktidar sahibi bir kimse tarafından bir emir verildiğinde insanlar tek başınayken karşı çıkabilmekte; ancak toplum içinde ya da yalnızca otorite sahibi şahsın yanındayken bu emre itaat etmektedir.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Cialdini, R.B.|yazar2=Goldstein, N.J.|başlık=Social influence: Compliance and conformity|dergi=Annual Review of Psychology|tarih=2004|sayı=55|sayfa=591-621}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Baron, R.S.|başlık=Arousal, capacity, and intense indoctrination|dergi=Personality and Social Psychology Review|tarih=2000}}</ref>
37. satır:
Sosyolog Roy Wallis (1945–1990), bir kültün belirleyici özelliğinin “epistemolojik bireycilik” olduğunu iddia etmiştir: Yani kültün “her bir üyenin ötesinde nihai bir otorite merkezi yoktur”. Wallis’e göre ise kültler, “bireylerin sorunlarına yönelik, gevşek yapılı, müsamahakâr [ve] kapsayıcı”, “üyelerinden az sayıda talepte bulunan”, “üyelerle üye olmayanlar arasında net bir ayrıma gitmeyen”, “hızlı bir üye devir hızı olan”, ve belirsiz sınırlara ve dalgalanan inanç sistemlerine sahip süreksiz topluluklar olarak nitelendirilmektedir. Wallis, kültlerin “kültik çevrelerden” doğduğunu iddia etmektedir.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Wallis, Roy|başlık=Scientology: Therapeutic Cult to Religious Sect|dergi=Sociology|tarih=1975|cilt=9|sayı=1}}</ref>
Üye kazanmada [[Zihin kontrolü|beyin yıkama]] teorisine (''brainwashing theory of conversion'') karşı getirdiği eleştiri ile tanınan, adli tıp psikologu Dick Anthony<ref>{{Web kaynağı | yazar1 = Oldenburg, Don | başlık = Stressed to Kill: The Defense of Brainwashing; Sniper Suspect's Claim Triggers More Debate | url = https://www.highbeam.com/doc/1P2-304309.html | yayıncı = Washington Post | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160917141150/https://www.highbeam.com/doc/1P2-304309.html | arşivtarihi = 17 Eylül 2016}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Dawson, Lorne L.|başlık=Cults in context: readings in the study of new religious movements|tarih=1998|yayıncı=Transaction Publishers|isbn=978-0-7658-0478-5|sayfa=340}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Robbins, Thomas|başlık=In Gods we trust: new patterns of religious pluralism in America|tarih=1996|yayıncı=Transaction Publishers|isbn=978-0-88738-800-2|sayfa=537}}</ref> kült olarak adlandırılan bazı yapıları savunmuş ve bu hareketlerin zararlıdan çok yararlı etkileri olabileceğini 1988 yılında şu sözlerle iddia etmiştir: “Yeni dinlerin akıl sağlığına olan etkilerine dair anaakım dergilerde yayınlanmış ciddi bir araştırma literatürü vardır. Bunların büyük kısmı, ölçülebilir olarak olumlu görünmektedir.”<ref>{{Web kaynağı | yazar1 = Sipchen, Bob | başlık = Ten Years After Jonestown, the Battle Intensifies Over the Influence of 'Alternative' Religions | url = http://articles.latimes.com/1988-11-17/news/vw-257_1_cult-battle/3 | yayıncı = Los Angeles Times | tarih =
Amerikalı sosyologlar Rodney Stark ve William Sims Bainbridge, 1996 tarihli ''Theory of Religion'' [Din Teorisi] adlı kitaplarında, kültlerin oluşumunun rasyonel seçim teorisiyle açıklanabileceğini ileri sürmektedir.<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Stark, Rodney|yazar2=Bainbridge, William|başlık=A Theory of Religion|tarih=1996|yayıncı=Peter Lang Publishing|isbn=0-8135-2330-3|sayfa=155}}</ref> ''The Future of Religion'' adlı eserlerinde ise aynı yazarlar şu iddiada bulunmaktadır: “...başlangıçta tüm dinler belirsiz, çok küçük ve sapkın kült hareketleridir.”<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Eugene V. Gallagher|başlık=The New Religious Movement Experience in America|tarih=2004|yayıncı=Greenwood Press|isbn=0-313-32807-2|sayfa=xv}}</ref> New York Üniversitesi’nde psikiyatri profesörü Marc Galanter’a göre,<ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Galanter, Marc (ed.)|başlık=Cults and new religious movements: a report of the committee on psychiatry and religion of the American Psychiatric Association|tarih=1989|isbn=0-89042-212-5}}</ref> insanların kült hareketlere katılmasının en yaygın nedenleri, bir cemaat arayışı ve manevi arayıştır. Stark ve Bainbridge, insanların yeni dini gruplara katılma süreçlerini ele alırken, ihtida (''conversion'') kavramının dahi kullanışlılığını sorgulamış ve intisap (''affiliation'') kavramının daha kullanışlı bir kavram olduğunu öne sürmüşlerdir.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Bader, Chris|yazar2=A. Demaris|başlık=A test of the Stark-Bainbridge theory of affiliation with religious cults and sects|dergi=Journal for the Scientific Study of Religion|tarih=1996|sayı=35|sayfa=285–303}}</ref>
49. satır:
1970’lerin başlarında, kült olarak görülen gruplara karşı seküler bir mücadele hareketi oluşmuştur. Seküler “kült karşıtı hareket”i oluşturan kuruluşlar, birçok durumda “kült mühtedileri”nin yakınlarının sözcülüğünü üstlenmiştir. Bu kimseler, yakınlarının kendi iradeleriyle kendi hayatlarını böylesine keskin bir şekilde değiştirdiğine inanmıyordu. Alanda uzman birkaç psikolog ve sosyolog, kült üyelerinin sadakatini devam ettirmek için [[Zihin kontrolü|beyin yıkama]] tekniklerinin kullanıldığını iddia ederken,<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Richardson, James T.|yazar2=Introvigne, Massimo|başlık='Brainwashing' Theories in European Parliamentary and Administrative Reports on 'Cults' and 'Sects'|dergi=Journal for the Scientific Study of Religion|tarih=2001|cilt=40|sayı=2|sayfa=143–168}}</ref> bazıları ise bu görüşü reddediyordu. Kültlerin kendi mensuplarının beyinlerini yıkadığı fikri, kült karşıtlarını birleştiren bir tema olmuştur. Kült karşıtı hareketin daha uç tekniklerinde ise, kült üyelerine karşı bazen zorla “yeniden eğitim” (''deprogramming'') yöntemi kullanılmıştır.<ref name="(1998). ">{{kitap kaynağı|yazar1=Shupe, Anson|başlık="Anti-Cult Movement", William H. Swatos Jr. Encyclopedia of Religion and Society içinde|tarih=1998|yayıncı=AltaMira|yer=Walnut Creek, CA|isbn=978-0-7619-8956-1|sayfa=27}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=M. Ali Kirman|başlık=Beyin Yıkama Teorileri|dergi=Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD)|tarih=2004|cilt=45|sayı=1|sayfa=107-132|url=http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/728/9236.pdf}}</ref>
Kült karşıtı hareketin seküler kült muhalifleri, genelde “kült”ü, mensuplarını manipüle eden, sömüren ve kontrol eden bir grup olarak tanımlamaktadır. Kült davranışında rol oynayan özel faktörler şu şekilde sıralanmaktadır: Mensuplar üzerinde manipülatif ve otoriter zihin kontrolü, komünal ve totalist organizasyon, agresif propaganda, sistematik endoktrinasyon programları ve orta sınıf topluluklarda ebedîleştirme (''perpetuation'') faaliyetleri.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Robbins, T.|yazar2=D. Anthony|başlık=Deprogramming, brainwashing and the medicalization of deviant religious groups|dergi=Social Problems|tarih=1982|sayı=29|sayfa=283–97}}</ref><ref>{{Web kaynağı | yazar1 = Melton, J. Gordon | başlık = Brainwashing and the Cults: The Rise and Fall of a Theory | url = http://www.cesnur.org/testi/melton.htm | yayıncı = CESNUR: Center for Studies on New Religions | erişimtarihi = 12 Eylül 2016 | tarih = 10 Aralık 1999 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304114513/http://www.cesnur.org/testi/melton.htm | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Bromley, David G.|başlık="Brainwashing", William H. Swatos Encyclopedia of Religion and Society içinde|tarih=1998|yayıncı=AltaMira|yer=Walnut Creek, CA|isbn=978-0-7619-8956-1|sayfa=61–62}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|yazar1=Barker, Eileen|başlık=New Religious Movements: A Practical Introduction|tarih=1989|yayıncı=Her Majesty's Stationery Office|yer=Londra}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Janja, Lalich|yazar2=Langone, Michael|başlık=Characteristics Associated with Cultic Groups - Revised|url=http://www.csj.org/infoserv_cult101/checklis.htm|erişimtarihi=12
Kitle iletişim araçlarında ve ortalama vatandaşların zihninde “kült” tabiri gittikçe olumsuz bir çağrışım kazanmış ve insan kaçırma, beyin yıkama, psikolojik suiistimal, cinsel suiistimal, başka kriminel eylemler ve [[toplu intihar]] gibi olaylarla özdeşleştirilir hale gelmiştir. Bu olumsuz özelliklerin birçoğu yeni dini hareketlerin çok küçük bir kısmında belgelenmiş olsa da, kitle kültürü bunları, istediği kadar barışçıl ve kanunlara saygılı olursa olsun, kültürel olarak sapkın görülen her dini gruba teşmil etmektedir.<ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Hill, Harvey|yazar2=John Hickman|yazar3=Joel McLendon|başlık=Cults and Sects and Doomsday Groups, Oh My: Media Treatment of Religion on the Eve of the Millennium|dergi=Review of Religious Research|tarih=2001|cilt=43|sayı=1|sayfa=24–38|doi=10.2307/3512241|url=https://www.jstor.org/stable/3512241}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=van Driel, Barend|yazar2=J. Richardson|başlık=Cult versus sect: Categorization of new religions in American print media|dergi=Sociological Analysis|tarih=1988|cilt=49|sayı=2|sayfa=171–183|doi=10.2307/3711011|url=https://www.jstor.org/stable/3711011}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Richardson, James T|başlık=Definitions of Cult: From Sociological-Technical to Popular-Negative|dergi=Review of Religious Research|tarih=1993|cilt=34|sayı=4|sayfa=348–356|doi=10.2307/3511972|url=https://www.jstor.org/stable/3511972|yayıncı=Religious Research Association, Inc}}</ref><ref>{{dergi kaynağı|yazar1=Wright, Stewart A.|başlık=Media Coverage of Unconventional Religion: Any 'Good News' for Minority Faiths?|dergi=Review of Religious Research|tarih=1997|cilt=39|sayı=2|sayfa=101–115|doi=10.2307/3512176|url=https://www.jstor.org/stable/3512176}}</ref>
181. satır:
==== Gülen Hareketi ====
Türkiye’de en fazla bilinen kütlerin/yeni dini hareketlerin başında [[Gülen Hareketi]] gelmektedir. 1960’larda kurulan bu örgüt, hem kültlerin temel bileşenleri (karizmatik lider, doktrin/ideoloji ve endoktrinasyon yöntemleri) hem de yukarıda listelenen 15 kriter açısından incelendiğinde klasik kült tanımını tamamen karşılamaktadır. Örgütün son yıllarda Türkiye’de giriştiği siyasi operasyonlar, [[Mesihçilik|mesiyanik]] bir kültün toplum düzeninde nasıl tahrip edici bir etki yaratabildiğini göstermiştir. Bilhassa kriminal eylem iddialarının ardından bazı yorumcular, Gülen hareketinin kült olduğuna dair görüşler bildirmiştir.<ref>{{haber kaynağı|yazar1=Robert Amsterdam|başlık=Turkey: Is the Gülen Organization a Cult?|url=http://www.breitbart.com/national-security/2016/07/31/gulen-organization-cult/|yayıncı=Breitbart|tarih=31 Temmuz 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|yazar1=John Hayward|başlık=Robert Amsterdam: Gulen’s Islamist Cult Buys Off U.S. Politicians in Both Parties to Avoid Investigations|url=http://www.breitbart.com/radio/2016/08/12/robert-amsterdam-gulens-islamist-cult-buys-off-u-s-politicians-in-both-parties-to-avoid-investigations/|yayıncı=Breitbart|tarih=12 Ağustos 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|yazar1=İbrahim Kalın|başlık=The Coup Leader Must Be Held Accountable|url=http://mobile.nytimes.com/2016/07/25/opinion/the-turkey-coup-leader-must-be-held-accountable.html?_r=1&referer|yayıncı=New York Times|tarih=24 Temmuz 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|yazar1=Kemal Sayar|başlık=Kült Psikolojisi|url=http://www.gercekhayat.com.tr/yazarlar/kult-psikolojisi/|yayıncı=Gerçek Hayat|tarih=17 Ağustos 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|yazar1=Erol Göka|başlık=Modern Bir Kült Olarak FETÖ|url=http://www.yenisafak.com/yazarlar/erolgoka/modern-bir-kult-olarak-feto-2031323|yayıncı=Yeni Şafak|tarih=21 Ağustos 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|yazar1=Mahmut Aydın|başlık=Bir Kült/Dini Hareket Olarak Gülenizm|url=http://www.karar.com/gorusler/bir-kultdini-hareket-olarak-gulenizm-241083#|yayıncı=Karar Gazetesi|tarih=
Benzer şekilde [[2016 Türkiye askerî darbe girişimi|15 Temmuz darbe girişimi]] sonrasında ortaya çıkan itiraf ve deliller, Gülen Hareketi kültünün üyelerini kişiliksizleştirilmek için ciddi zihin değiştirici (''mind-altering'') manipülatif yöntemler kullandığını ortaya koymuştur. Bu manipülatif yöntemlerin belki de en dikkat çekicisi, Gülen Hareketi mensubu olduğunu itiraf eden ve Genelkurmay Başkanı yaverliği görevinde bulunan Levent Türkkan örneğinde görülmektedir.<ref>{{haber kaynağı|başlık=Org. Akar'ın yaveri Yarbay Levent Türkkan'dan FETÖ itirafı|url=http://www.haberturk.com/gundem/haber/1269175-org-akarin-yaveri-yarbay-levent-turkkandan-feto-itirafi|yayıncı=Habertürk|tarih=20 Temmuz 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|başlık=Yarbay Levent Türkkan'ın ifadesinin tam metni|url=http://www.internethaber.com/hulusi-akarin-yaveri-levent-turkkan-kimdir-ifadesinin-tam-metini-1700133h.htm|yayıncı=İnternetHaber|tarih=20 Temmuz 2016}}</ref> Diğer yandan 15 Temmuz darbe girişimi sonrasında elde edilen güncel bilgiler, örgütün üyelerin bütün özel yaşamlarını yönlendirdiğini kanıtlamaktadır.<ref>{{haber kaynağı|yazar1=Nurettin Veren|başlık=Gülen gizli jeopolitik evlilikleri kullanarak kendi devletini kurdu|url=http://www.yeniakit.com.tr/yazarlar/nurettin-veren/gulen-gizli-jeopolitik-evlilikleri-kullanarak-kendi-devletini-kurdu-15631.html|yayıncı=YeniAkit|tarih=17 Eylül 2016}}</ref><ref>{{haber kaynağı|başlık=İtirafçı yarbay FETÖ’nün evlilik yöntemini anlattı|url=http://www.haberturk.com/gundem/haber/1278723-itirafci-yarbay-fetonun-evlilik-yontemini-anlatti|yayıncı=HaberTürk|tarih=
==== Adnan Oktar Cemaati ====
| |||