|
Scientists were unable to prepare compounds of argon until the end of the 20th century, but these attempts helped to develop new theories of atomic structure. Learning from these experiments, Danish physicist [[Niels Bohr]] proposed in 1913 that the [[electron]]s in atoms are arranged in [[electron shell|shells]] surrounding the [[atomic nucleus|nucleus]], and that for all noble gases except helium the outermost shell always contains eight electrons.<ref name="brit" /> In 1916, [[Gilbert N. Lewis]] formulated the ''[[octet rule]]'', which concluded an octet of electrons in the outer shell was the most stable arrangement for any atom; this arrangement caused them to be unreactive with other elements since they did not require any more electrons to complete their outer shell.<ref>{{cite journal |author1=Gillespie, R. J. |author2=Robinson, E. A. |title=Gilbert N. Lewis and the chemical bond: the electron pair and the octet rule from 1916 to the present day |journal=J Comput Chem |volume=28 |issue=1 |pages=87–97 |year=2007 |pmid=17109437 |doi=10.1002/jcc.20545}}</ref>
== Geçmişi ==
[[Almanca]] {{lang|de|''Edelgas''}} sözcüğünün çevirisi olan ''soy gaz'' terimi ilk kez 1898'de, bu [[kimyasal element|elementlerin]] düşük [[kimyasal reaksiyon]]a girme eğilimlerine işaret etme adına [[Hugo Erdmann]] tarafından kullanıldı.<ref>{{Dergi kaynağı |dergi=[[Science (dergi)|Science]] |tarih=15 Şubat 1901 |cilt=13 |sayfalar=268-270 |sayı=320 |son=Renouf |ilk=Edward |başlık=Noble gases |dil=İngilizce |doi=10.1126/science.13.320.268}}</ref> Soy gazlar ayrıca [[inert gaz]]lar (atıl, durgun ya da ölü gaz) olarak da anılır, ancak birçok [[soy gaz bileşiği]]nin tanınmasından sonra bu tanımlama uygun bulunmamaktadır.<ref>{{harvnb|Ozima|2002|p=30}}</ref> Daha önceleri bu elementleri tanımlayan diğer bir terim olan ''nadir gazlar'' ise [[radyoaktivite|radyoaktif]] [[potasyum-40]]'ın bozunması sebebiyle [[argon]]un, [[Dünya atmosferi]]nin [[hacim]]ce %0,94'ünü, [[kütle]]ce %1,3'ünü oluşturmasından ötürü nadir olmadığının tespit edilmesi sonrasında kullanılmamaktadır.{{sfn|Ozima|2002|p=4}}<ref>{{Ansiklopedi kaynağı |ansiklopedi=[[Encyclopædia Britannica]] |yıl=2008 |başlık=argon |url=http://www.britannica.com/eb/article-9009382/argon |dil=İngilizce}}</ref>
[[Dosya:Helium spectrum.jpg|thumb|sol|300px|Helyum, karakteristik [[tayf çizgileri]]leri nedeniyle ilk olarak [[Güneş]]'te tespit edildi.]]
Soy gazların keşfi , [[atom teorisi|atomun yapısının]] anlaşılması yönündeki gelişmelere yardımde ettiyol açtı. 1895'te Fransız kimyager [[Henri Moissan]] , en [[elektronegatiflik|elektronegatif]] element olan [[flor]] ve bir soy gaz olan argon arasında kimyasal tepkime yaratmaya çalıştı, ancak başarısız oldu. <ref>{{dergi kaynağı |başlık=Noble-gas fluorides |ilk=J. H. |son=Holloway |dil=İngilizce |dergi=Journal of Fluorine Chemistry |cilt=33 |sayı=1-4 |tarih=Ekim 1986 |sayfa=149 |doi=10.1016/S0022-1139(00)85275-6}}</ref> Bilim insanları 20. yüzyılın sonlarına kadar argon bileşiği hazırlamakta başarısız oldu, ancak bu denemeler atomun yapısı ile ilgili yeni kuramların geliştirilmesine yardım etti. 1913'te Danimarkalı fizikçi [[Niels Bohr]] bu deneylerden öğrendikleriyle bir atomdaki elektronların, [[atom çekirdeği|atomun çekirdeğini]] çevreleyen [[elektron kabuğu|kabuklarda]] (yörüngelerde) dizildiğini ve helyumun dışındaki bütün soy gazların en dış elektron kabuğunun her zaman için sekiz elektron barındırdığını öne sürdü.<ref name="brit">{{Ansiklopedi kaynağı|ansiklopedi=[[Encyclopædia Britannica]]|yıl=2008|başlık=Noble Gas|url=http://www.britannica.com/eb/article-9110613/noble-gas}}</ref> 1916'da [[Gilbert Newton Lewis|Gilbert N. Lewis]] ''[[oktet kuralı]]''nı formüle etti. Buna göre atomlar en dış kabuklarındaki elektron sayısını sekize tamamlama eğilimindedir. Bu düzenlemeyle en dış kabukları tamamen dolu olan atomlar, daha fazla elektrona ihtiyaç duymayacakları için diğer elementlere karşı tepkisizleşirler.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Gillespie, R. J.; Robinson, E. A. |başlık=Gilbert N. Lewis and the chemical bond: the electron pair and the octet rule from 1916 to the present day |dergi=J Comput Chem |cilt=28 | baskıbasım=1 |sayfalar=87–97 |yıl=2007 |ay=Ocak |pmid=17109437 |doi=10.1002/jcc.20545 |url=}}</ref> ▼[[Helyum]]un varlığına dair ilk gözlem 18 Ağustos 1868'de, [[Güneş]]'in [[renk yuvarı]]nın [[emisyon spektrumu]]da 587.49 nanometre [[dalga boyu]]na sahip sarı bir çizgi gören [[Pierre Janssen]] tarafından gerçekleştirildi; ancak o dönem bu çizginin [[sodyum]] olduğu düşünüldü.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=French astronomers in India during the 17th – 19th centuries |dergi=Journal of the British Astronomical Association |cilt=101 |sayı=2 |sayfalar=95-100 |bibcode = 1991JBAA..101...95K |son=Kochhar |ilk=R. K. |tarih=1991 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |son=Emsley |ilk=John |başlık=Nature's Building Blocks |yayımcı=[[Oxford University Press]] |yıl=2001 |yer=Oxford |dil=İngilizce |sayfalar=175-179 |isbn=0-19-850341-5}}</ref> Aynı yıl 20 Ekim'de, Güneş spektrumunda sarı bir çizgi gözlemleyen [[Norman Lockyer]]; çizgiyi, halihazırda bilinen sodyumun D<sub>1</sub> ve D<sub>2</sub> [[Fraunhofer çizgileri]]nin yanında olacak şekilde D<sub>3</sub> olarak adlandırdı ve buna, Güneş'te var olsa da Dünya'da bilinmeyen bir elementin yol açtığı kanısına vardı.<ref>{{dergi kaynağı |son=Lockyer |ilk=J. N. |başlık=Notice of an observation of the spectrum of a solar prominence |dergi=Proceedings of the Royal Society of London |cilt=17 |tarih=Ekim 1868 |sayfalar=91-92 |url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044106279359;view=1up;seq=109 |jstor=112357 |dil=İngilizce |bibcode=1868RSPS...17...91L |doi=10.1098/rspl.1868.0011}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık=The Encyclopedia of the Chemical Elements |sayfalar=256-268 |ilk=Clifford A. |son=Hampel |yer=New York |isbn=0-442-15598-0 |yıl=1968 |yayımcı=Van Nostrand Reinhold |dil=İngilizce}}</ref> Lockyer ile [[Edward Frankland]] bu elemente, [[Yunanca]]da Güneş anlamına gelen {{lang|el|ήλιος}} (''{{lang|el-Latn|ilios}}'') sözcüğünden esinlenerek helyum [[İngilizce]] ''helium'' adını verdiler.<ref>{{dergi kaynağı |son=Thomson |ilk=William |tarih=3 Ağustos 1871 |cilt=4 |sayfalar=261-278 [268] |doi=10.1038/004261a0 |başlık=Inaugural Address of Sir William Thomson |dergi=Nature |url=https://books.google.com/books?id=IogCAAAAIAAJ&pg=PA268 |dil=İngilizce |bibcode=1871Natur...4..261. |sayı=92 |pmc=2070380}}</ref> Argonun varlığına dair ilk bulgulara 1784'te, [[Henry Cavendish]]'in havanın [[azot]]tan daha az reaktif küçük oranlarda bir madde içerdiğini tespit etmesiyle ulaşıldı.{{sfn|Ozima|2002|p=1}} 1894'te [[John William Strutt]] ile [[William Ramsay]]; yaptıkları deneyle havadaki azot, [[oksijen]], [[karbondioksit]] ve [[su]]yu ayrıştırması sonrasında, bu şekilde elde ettikleri azotun yoğunluğunun, [[kimyasal reaksiyon]]lar sonucunda oluşan azotun yoğunluğundan farklı olduğunu keşfettiler ve havadan elde edilen azotun başka bir gaz ile karışık olduğu kanısına vardılar.<ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son1=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1894-1895 |başlık=Argon, a New Constituent of the Atmosphere |dergi=[[Proceedings of the Royal Society]] |cilt=57 |sayı=1 |sayfalar=265-287 |doi=10.1098/rspl.1894.0149 |jstor=115394 |dil=İngilizce}}</ref><ref>{{dergi kaynağı |ilk1=John William |son=Strutt |son2=Ramsay |ilk2=William |tarih=1895 |başlık=VI. Argon: A New Constituent of the Atmosphere |dergi=Philosophical Transactions of the Royal Society A |cilt=186 |sayfa=187 |doi= 10.1098/rsta.1895.0006 |jstor=90645|bibcode = 1895RSPTA.186..187R |dil=İngilizce}}</ref> Ardından yapılan deney sonucunda yeni bir element başarılı bir şekilde izole edildi ve elemente Yunancada "tembel" anlamına gelen {{lang|el|αργός}} (''{{lang|el-Latn|argos}}'') sözcüğünden yola çıkılarak argon ismi verildi.<ref>{{web kaynağı |tarih=3 Mart 1895 |başlık=About Argon, the Inert; The New Element Supposedly Found in the Atmosphere |url=https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9B04E3D61139E033A25750C0A9659C94649ED7CF |çalışma=[[The New York Times]] |dil=İngilizce}}</ref>{{sfn|Ozima|2002|p=1}} Bu keşifle birlikte [[periyodik tablo]]da bütün bir sınıf [[gaz]]ın eksik olduğunu fark ettiler. Argon üzerindeki çalışmalarını sürdürdüğü esnada Ramsay, bir taraftan da [[kleveyit]] mineralini ısıtması sonucunda helyumu ilk kez izole etmeyi başardı. 1902'de helyum ve argon elementleri için kanıtların kabul edilmesiyle [[Dmitriy Mendeleyev]] bu gazları, daha sonra periyodik tablo olacak olan element dizilimine 0. grupta yer alacak şekilde yerleştirdi.{{sfn|Mendeleev|1903|p=497}}
[[Neil Bartlett]]'in 1962'de ilk kimyasal soy gaz bileşiği [[ksenon heksafloroplatinat]]ı keşfetti.<ref name="bartlett">{{Dergi kaynağı|başlık=Xenon hexafluoroplatinate {{chem|Xe<sup>+</sup>[PtF|6|]<sup>–</sup>}} |son=Bartlett |ilk=N.| dergi=[[Proceedings of the Chemical Society]] | baskıbasım=6| sayfalarsayfa=218 |yıl=1962 |doi=10.1039/PS9620000197}}</ref> Çok geçmeden diğer soy gazların da bileşikleri keşfedildi: 1962'de radon için [[radon diflorür]]<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Fields, Paul R.; Stein, Lawrence; Zirin, Moshe H.|başlık=Radon Fluoride|dergi=[[Journal of the American Chemical Society]]|yıl=1962|cilt=84|basım=21|sayfalar=4164–4165 |doi=10.1021/ja00880a048}}</ref> ve 1963'te kripton için [[kripton diflorür]] ({{chem|Kr||F|2}}) keşfedildi.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Grosse, A. V.; Kirschenbaum, A. D.; Streng, A. G.; Streng, L. V.|başlık=Krypton Tetrafluoride: Preparation and Some Properties|dergi=Science|yıl=1963|cilt=139|sayfalar=1047–1048| doi=10.1126/science.139.3559.1047|pmid=17812982}}</ref> 40 K (−233.2 °C; −387.7 °F) sıcaklık altında oluşturulan argonun ilk kararlı bileşiği [[argon florohidrür]] (HArF) 2000 yılında rapor edildi.<ref>{{Dergi kaynağı|başlık=A stable argon compound|dergi=[[Nature (dergi)|Nature]]|basım=406|sayfalar=874–876 |tarih=2000-08-24|doi=10.1038/35022551 |yazar= Khriachtchev, Leonid; Pettersson, Mika; Runeberg, Nino; Lundell, Jan; Räsänen, Markku|cilt=406}}</ref> ▼Ramsay, bu gazlar üzerindeki çalışmalarına [[Morris Travers]] ile birlikte, [[sıvı hava]]yı çeşitli bileşene ayırdığı [[ayrımsal damıtma]] yöntemini kullanarak devam etti. İkili 1898'de [[kripton]], [[neon]] ve [[ksenon]] elementlerini keşfetti ve onlara sırasıyla Yunancada "gizli" anlamına gelen {{lang|el|κρυπτός}} (''{{lang|el-Latn|kriptos}}''), "yeni" anlamına gelen {{lang|el|νέος}} (''{{lang|el-Latn|néos}}'') ve "yabancı" anlamına gelen {{lang|el|ξένος}} (''{{lang|el-Latn|ksenos}}'') isimlerini verdi.<ref>{{dergi kaynağı |başlık=On the Companions of Argon |son1=Ramsay |ilk1=William |son2=Travers |ilk2=Morris W. |dergi=Proceedings of the Royal Society of London |cilt=63 |sayı=1 |sayfalar=437-440 |tarih=1898 |doi=10.1098/rspl.1898.0057 |dil=İngilizce}}</ref> [[Radon]] ilk kez [[Friedrich Ernst Dorn]] tarafından 1898'de tanımlandı ve ''radyum emanasyonu'' şeklinde isimlendirildi.<ref>{{Dergi kaynağı |başlık=Discovery of Radon |son=Partington |ilk=J. R. |dergi=[[Nature (dergi)|Nature]] |cilt=179 |sayı=4566 |sayfa=912 |tarih=Mayıs 1957 |doi=10.1038/179912a0 |bibcode=1957Natur.179..912P |dil=İngilizce}}</ref> Ancak özelliklerinin diğer soy gazlara benzediğinin William Ramsay tarafından 1904 yılında tespit edilmesine dek soy gaz olarak kabul edilmedi.<ref>{{dergi kaynağı |son1=Ramsay |ilk1=William |son2=Collie |ilk2=J. Normal |başlık=The Spectrum of the Radium Emanation |dergi=Proceedings of the Royal Society |cilt=73 |tarih=1904 |sayfalar=470-76 |doi=10.1098/rspl.1904.0064 |sayı=488-496 |dil=İngilizce}}</ref> Strutt ve Ramsay 1904'te, soy gazların keşfinden ötürü sırasıyla [[Nobel Fizik Ödülü|fizik]] ve [[Nobel Kimya Ödülü|kimya]] dallarında [[Nobel Ödülü]] kazandılar.<ref>{{Web kaynağı | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1904/press.html | başlık = The Nobel Prize in Physics 1904 Presentation Speech | dil = İngilizce | yıl = 1904 | son= Cederblom |ilk=J. E. | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160610015419/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1904/press.html | arşivtarihi = 10 Haziran 2016}}</ref><ref name=nobelchem>{{Web kaynağı | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1904/press.html | başlık = The Nobel Prize in Chemistry 1904 Presentation Speech | dil = İngilizce | yıl = 1904 | son= Cederblom |ilk=J. E. | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160610020943/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1904/press.html | arşivtarihi = 10 Haziran 2016}}</ref>
▲Soy gazların keşfi [[atom teorisi|atomun yapısının]] anlaşılması yönündeki gelişmelere yardım etti. 1895'te Fransız kimyager [[Henri Moissan]] en [[elektronegatiflik|elektronegatif]] element olan [[flor]] ve bir soy gaz olan argon arasında kimyasal tepkime yaratmaya çalıştı, ancak başarısız oldu. Bilim insanları 20. yüzyılın sonlarına kadar argon bileşiği hazırlamakta başarısız oldu, ancak bu denemeler atomun yapısı ile ilgili yeni kuramların geliştirilmesine yardım etti. 1913'te Danimarkalı fizikçi [[Niels Bohr]] bu deneylerden öğrendikleriyle bir atomdaki elektronların, [[atom çekirdeği|atomun çekirdeğini]] çevreleyen [[elektron kabuğu|kabuklarda]] (yörüngelerde) dizildiğini ve helyumun dışındaki bütün soy gazların en dış elektron kabuğunun her zaman için sekiz elektron barındırdığını öne sürdü.<ref name="brit">{{Ansiklopedi kaynağı|ansiklopedi=[[Encyclopædia Britannica]]|yıl=2008|başlık=Noble Gas|url=http://www.britannica.com/eb/article-9110613/noble-gas}}</ref> 1916'da [[Gilbert Newton Lewis|Gilbert N. Lewis]] ''[[oktet kuralı]]''nı formüle etti. Buna göre atomlar en dış kabuklarındaki elektron sayısını sekize tamamlama eğilimindedir. Bu düzenlemeyle en dış kabukları tamamen dolu olan atomlar, daha fazla elektrona ihtiyaç duymayacakları için diğer elementlere karşı tepkisizleşirler.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Gillespie, R. J.; Robinson, E. A. |başlık=Gilbert N. Lewis and the chemical bond: the electron pair and the octet rule from 1916 to the present day |dergi=J Comput Chem |cilt=28 |baskı=1 |sayfalar=87–97 |yıl=2007 |ay=Ocak |pmid=17109437 |doi=10.1002/jcc.20545 |url=}}</ref>
▲[[Neil Bartlett]]'in 1962'de ilk kimyasal soy gaz bileşiği [[ksenon heksafloroplatinat]]ı keşfetti.<ref name="bartlett">{{Dergi kaynağı|başlık=Xenon hexafluoroplatinate {{chem|Xe<sup>+</sup>[PtF|6|]<sup>–</sup>}} |son=Bartlett |ilk=N.| dergi=[[Proceedings of the Chemical Society]] |baskı=6|sayfalar=218 |yıl=1962 |doi=10.1039/PS9620000197}}</ref> Çok geçmeden diğer soy gazların da bileşikleri keşfedildi: 1962'de radon için [[radon diflorür]]<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Fields, Paul R.; Stein, Lawrence; Zirin, Moshe H.|başlık=Radon Fluoride|dergi=[[Journal of the American Chemical Society]]|yıl=1962|cilt=84|basım=21|sayfalar=4164–4165 |doi=10.1021/ja00880a048}}</ref> ve 1963'te kripton için [[kripton diflorür]] ({{chem|Kr||F|2}}) keşfedildi.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar=Grosse, A. V.; Kirschenbaum, A. D.; Streng, A. G.; Streng, L. V.|başlık=Krypton Tetrafluoride: Preparation and Some Properties|dergi=Science|yıl=1963|cilt=139|sayfalar=1047–1048| doi=10.1126/science.139.3559.1047|pmid=17812982}}</ref> 40 K (−233.2 °C; −387.7 °F) sıcaklık altında oluşturulan argonun ilk kararlı bileşiği [[argon florohidrür]] (HArF) 2000 yılında rapor edildi.<ref>{{Dergi kaynağı|başlık=A stable argon compound|dergi=[[Nature (dergi)|Nature]]|basım=406|sayfalar=874–876 |tarih=2000-08-24|doi=10.1038/35022551 |yazar= Khriachtchev, Leonid; Pettersson, Mika; Runeberg, Nino; Lundell, Jan; Räsänen, Markku|cilt=406}}</ref>
Aralık 1998'de [[Dubna]], [[Rusya]]'daki [[Ortak Nükleer Araştırma Enstitüsü]] (Joint Institute for Nuclear Research-JINR) çalışanı bilim insanları, geçici olarak [[Ununkuadyum|Ununkuadyum (Uuq)]] ismi verilen<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.post-gazette.com/healthscience/20030506element0506p4.asp | başlık = Chemical element No. 110 finally gets a name—darmstadtium | erişimtarihi = 2008-06-26 | tarih = 2003-05-06 | ilk = Michael | son = Woods | iş = [[Pittsburgh Post-Gazette]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20120124210656/http://www.post-gazette.com/healthscience/20030506element0506p4.asp | arşivtarihi = 24 Ocak 2012}}</ref> 114. elementi üretebilmek için [[plütonyum|plütonyumu (Pu)]], [[kalsiyum|kalsiyum (Ca)]] ile bombardıman etti.<ref>{{Dergi kaynağı|doi=10.1103/PhysRevLett.83.3154 |title=Synthesis of Superheavy Nuclei in the <sup>48</sup>Ca + <sup>244</sup>Pu Reaction |publisher=[[American Physical Society]]|year=1999|author=Oganessian, Yu. Ts.|journal=Physical Review Letters|volume=83|pages=3154}}</ref> Başlangıç deneyleri bu elementin periyodik tablonun 14. grubunda yer almasına rağmen anormal soy gaz benzeri yapıya sahip olan ilk [[süper ağır element]] olabileceğini gösterdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://lch.web.psi.ch/files/lectures/TexasA&M/TexasA&M.pdf | başlık = Gas Phase Chemistry of Superheavy Elements | erişimtarihi = 2008-05-31 | yayımcı = [[Texas A&M University]] | biçim = PDF | arşivengelli = evet}}</ref> Ekim 2006'da Ortak Nükleer Araştırma Enstitüsü ve [[Lawrence Livermore Ulusal Laboratuvarı]]'ndaki bilim insanları [[Kaliforniyum|kaliforniyumu (Cf)]] kalsiyum (Ca) ile bombardıman ederek<ref name="full">{{Dergi kaynağı|last=Oganessian|first=Yu. Ts.|title=Synthesis of the isotopes of elements 118 and 116 in the {{SimpleNuclide|Californium|249}} and {{SimpleNuclide|Curium|245}} + {{SimpleNuclide|Calcium|48}} fusion reactions|journal=[[Physical Review]] C|volume=74|issue=4|pages=44602|date=2006-10-09|doi=10.1103/PhysRevC.74.044602}}</ref>
|
