Göktürk Kağanlığı: Revizyonlar arasındaki fark

'''Göktürk Kağanlığı''', '''Gök Türkler''' veya '''Kök Türkler'''<ref name="TUNA">Osman Nedim Tuna, "Ekin Ara İdi Oksuz Kök Türk Anca Olurur Ermiş (KT; D; 2-3) İbaresi Üzerine", Türk dili araştırmaları yıllığı Belleten 1993, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995 s. 77-81. {{Tr icon}}</ref>, [[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin]] ve [[Bilge Kağan Yazıtı|Bilge Kağan]] yazıtlarında '''𐱅𐰇𐰼𐰰''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Türük) <ref name="KULTEGIN">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{En icon}}</ref><ref name="BILGEKAGAN">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{En icon}}</ref> veya '''𐰜𐰇𐰛 𐱅𐰇𐰼𐰰''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Kök Türük) <ref name="KULTEGIN" /><ref name="BILGEKAGAN" /> ya da pek az kabul gören bir görüşe göre '''Ökük Türük'''<ref name="TUNA" />, [[Tonyukuk Yazıtı]]nda ise '''𐱅𐰇𐰼𐰛''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Türk<ref>Muharrem Ergin-Orhun abideleri,s-78,Boğaziçi yayınları 1978(7'nci baskı)</ref><ref>Orhun Abideleri M.E.B. 1970</ref> (veya bazı yabancı kaynaklarda geçer ([[Çince]]: 突厥 [[Pinyin]]: Tūjué; [[Wade-Giles]]: T'u-chüeh, [[Guangyun]]: dʰuət-kĭwɐt)], [[552]]-[[744]] yılları arasında [[Orta Asya]] ve [[Çin]]'de hükümdarlık sürdürmüş bir [[Türk halkları|Türk]] devletidir.<ref name="ROUX">{{Kitap kaynağı|son=Roux|ilk=Jean Paul|yıl=1984|başlık=Türklerin Tarihi (Historie des Turks)|url=https://books.google.com.tr/books/about/Histoire_des_Turcs.html?id=PLpvAi8lfRsC&hl=tr|yayımcı=Fayard|dil=Fransızca|alıntı=|id=ISBN 978-2213640655|id2=ISBN 975-506-018-9}}</ref>

 

 

Türk adı bugün kullandığımız şekli ile ilk kez Göktürkler dönemine ait [[Orhun Yazıtları]]'nda geçmektedir. "Türk" adıyla kurulmuş ilk ve Türk adını resmi devlet ismi şekliyle kullanan ilk Türk devletidir.<ref name="TASAGIL">Ahmet Taşağıl-Göktürkler,cilt-1,Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu Basımevi, 1995</ref><ref>İbrahim Kafesoğlu-Türk millı̂ kültürü(S27).Ayyıldız matbaası, 1977</ref> Devletin kurucusu ve ilk önderi [[Bumin Kağan]]'dır. Bumin Kağan'ın kardeşi [[İstemi Kağan|İstemi Yabgu]] ülkenin batı kanadını yönetirdi. [[Göktürkler]] komşuları olan [[Çin]], [[Sasani]] ([[İran]]) ve [[Bizans İmparatorluğu]] ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular.

''İli derleyen'' anlamında "İliğ Kağan" diye de adlandırılan [[Bumin Kağan]] (Aşina Tumen)'in ölümünden sonra, yerine oğlu [[İssik Kağan]] (Aşina Kolo, 552-553) geçtiyse de iktidarı fazla sürmedi. Bir yıl sonra [[Mukan Kağan]] (Aşina Yandou ya da "İrkin", 553-572) [[Moğollar|Moğol]] soylu [[Kitanlar]]ı yenerek hükümdarlık tahtına oturdu.

 

 

Mukan Kağan döneminde imparatorluk gittikçe yükselerek ihtişamlı ve heybetli bir hale geldi. Mukan Kağan Çin kaynaklarında sert, heybetli ve kudretli görünüşü ve başarılı devlet adamlığı ile anlatılmaktadır. Kızını Çin imparatoru ile evlendirerek Çin imparatoriçesi yapmıştır. Bu evliliği iyi kullanarak Çin'in tüm zenginliklerinin kendi ülkesine akmasını sağlamıştır.

[[Şipi Kağan]] (609-19) ve [[İl Kağan|İllig Kağan]] (620-30) Sui ve Tang hanedanlarının en zayıf kaldığı dönemlerde Çin'e saldırdılar. 11 Eylül 615 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:大業|大業]]十一年, Ay: 八月, Gün: 癸酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Şipi Kağan'ın ordusu Sui imparatoru Yang'ı [[Yanmen]]'de kuşattı<ref name="Zizhi182">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷182|Cilt 182]] {{Zh icon}}</ref>. 626 yılında İllig Kağan [[Hsüan-wu Kapısı Olayı]]ndan istifade ederek [[Ch'ang-an]]'a doğru hızla ilerledi. 23 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 癸未 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> İllig Kağan ve onun demir süvarileri Pien Köprüsü'nün kuzeyinde [[Vey Nehri]]'ne ulaştılar. 25 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> köprünün ortasında beyaz atın kesilmesiyle [[Li Shimin|T'ai-tsung]] ile İllig Kağan arasında ''ittifak'' gerçekleştirildi. Tang tazminatını ödedi ve daha da haraç vermeye söz verdi. Bunun karşılığı olarak İllig Kağan süvarilerin geri çekilmesine razı oldu (Vey Nehri Sözleşmesi<ref>渭水之盟</ref> veya Pian Köprüsü Sözleşmesi<ref>便橋會盟 / 便桥会盟</ref>)<ref name="Zizhi191">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷191|Cilt 191]] {{Zh icon}}</ref>.

 

 

27 Mart 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 二月, Gün: 甲辰 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> meydana gelen [[Yinshan Muharebesi]]'nde<ref>陰山之戰</ref> [[Li Ching]] komutasındaki Tang ordusu İllig Kağan komutasındaki Göktürkleri yendi.<ref>''[[Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:舊唐書/卷3|Cilt 3]] {{Zh icon}}</ref><ref name="NewTang93">Ou-yang Hsiu v.s., ''[[Yeni Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:新唐書/卷093|Cilt 93]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Zizhi193">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷193|Cilt 193]] {{Zh icon}}</ref>. İllig Kağan İşbara Şad'ın yanına kaçtı. Fakat 2 Mayıs 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh: 貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 三月, Gün: 庚辰 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Tang ordusu İşbara Şad'ın çadırına ilerledi. İllig Kağan esir alınıp Ch'ang-an'a gönderildi.<ref name="Zizhi193"/> Böylece Doğu Göktürk Kağanlığı çöktü ve Tang'ın [[Chi-mi]]<ref>羁縻</ref> sistemine girdi. T'ai Tsung, ''Vey Nehri'ndeki ayıbımı kapatmak için bana yeter.'' dedi.<ref name="NewTang93"/>.

== Meclis ==

 

[[Göktürk]] kağanları toyun doğal başkanı oluyorlardı. Kağan olmadığı zaman toya, hanedana mensup olmayan [[aygucı]] başkanlık ederdi. Bu kişiler ayrıca ''başbakan'' konumunda idiler. [[Göktürkler]] hakkında ilk bilgileri veren Çin kaynağı Chou Shu'nun 50. bölümünde, [[Göktürkler]]'in henüz devlet olarak kurulmadıkları döneme ait bilgileri verirken, bazı rivayetlerden bahsedilmektedir. Bu rivayetlerden sonra esas tarihi bölüme geçilirken, doğruluğu belli olmayan bir öyküden söz edilmektedir:

593 yılında gerçekleşen bir diğer olay da; Tou-lan Kağan'ın Çin asıllı eşi [[Çin]]'de kendi sülalesini yıkıp iş başına gelen [[Sui Hanedanı]]'na karşı bazı [[Çinliler]] ve [[Soğdlar]] ile iletişim kurarak, birtakım gizli etkinliklerde bulunuyordu. Bunu öğrenen [[Sui Hanedanı]] durumu kağana bildirdi. Kağan önce bunlara karışmak istemedi ise de, [[Çin]] elçisi [[Göktürk]] [[toygun]]larından (milletvekili) birine rüşvet vererek, kağanın hatununun kurduğu gizli planı ortaya çıkartınca devlet meclisi üyelerinin hepsi, bu gizli plandan dolayı kağanla alay ettiler. Zor durumda kalan kağan, bunun üzerine [[Çinliler]]'i (asi olanları) ve [[Soğdlar]]'ı cezalandırdı.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Suei Shu|cilt= 51|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= |sayfalar= 1332,1333|erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref> Bir diğer olay da [[Bilge Kağan]]'ın 723 yılında, şehirlerin surlarla çevrilmesi ve [[Budizm]] ve [[Taoizm]]'in kabul edilmesi için ileri sürdüğü önerilerin Göktürk toyunda kabul edilmemesidir.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Chiou T’ang Shu|cilt= 194|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= |sayfalar= 5174,5175|erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu|ad= Ali|yazarbağı= |yıl= 2015|yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn= 978-605-5200-41-1|sayfa= 296|sayfalar= |erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref>

 

== Hükümet ==

Hükümet üyelerinin taşıdıkları unvanlarından ve yazıtlardaki ifadelerden gayet önemli kişiler oldukları anlaşılmaktadır (çor, ilteber, buyruk-çor vb.). Bazı hükümet üyelerinin merkezin dışındaki bölgelerde özellikle askeri vali durumunda oldukları, bazılarının tudunluk (vergi memurluğu) yaparak, vergi toplama işleriyle meşgul oldukları bilinmektedir.