|
'''Ağa Muhammed Han Kaçar''' ({{Dil-fa|محمد خان قاجار}} d. [[14 Mart]] [[1742]] - ö. [[17 Haziran]] [[1797]]), [[Kaçarlar (Türk)|Kaçar]] [[Aşiret]]i'nin reisi; 1794-1925 yılları arasında İran'a hakim olan [[Kaçar Hanedanı]]'nun kurucusudur. 1794-1797 yılları arası İran Şahı olarak hüküm sürdü.
Adil Şah emirleri ile öldürülen babasi Muhammed Hasan Han yerine [[Kaçarlar (Türk)|Kaçar]] [[aşiret]]inin reisi oldu. 1794'de İran Şahları olan [[Zend Hanedanı]]'nın mensupları arasında İran Şahliği için çıkan saltanat kavgasından faydalanarak kendini İran Şahı ilan etti ve [[1794]]-[[1925]] yılları arasında Şah olarak egemenlik edip [[Kaçar Hanedanı]]'nın kurucusu oldu. 1797'de yerine İran Şahı olarak yeğeni [[Feth Ali Şah Kaçar]] geçti.
(26 Ekim 1741) tarihinde doğdu. Babası Esterâbâd Kaçarları’nın büyük beylerinden Muhammed Hasan Han’dır. Annesi de yine aynı boyun beylerinden Muhammed Han’ın kız kardeşi idi. Kaçarlar Türkmen asıllı bir boy olup XV. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu’nun Bozok bölgesinden (bugünkü Yozgat vilâyeti ile ona komşu bazı yöreler) Gence taraflarına gelmişlerdi. Şah Abbas XVI. yüzyılın sonlarına doğru onlardan önemli bir kolu Esterâbâd bölgesine göçürmüştü. Esterâbâd Kaçarları Aşaka Baş (Aşağı Baş) ve Yuharu Baş (Yukarı Baş) adları ile iki kola ayrılıyorlardı. Her kol altı obadan müteşekkil olup Aşaka Baş’ın büyük beyler çıkaran obası Koyunlu (Ağa Muhammed bu obaya mensuptur), Yuharu Baş’ınki ise Develü idi.
<!--
== Yaşamı ==
Ağa Muhammed 1742 cıvarlarında doğdu. <ref name="Ghanı2001">{{cite book|yazar=Cyruş Ghanı|başlık=İran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Çollapşe to Pahlavi Power|tarih=6 Ocak 2001|yayımcı=İ.B.Tauriş|işbn=978-1-86064-629-4|sayfalar=9–|erişimtarihi=4 Kasım 2012|}} [[http://books.google.com/books?id=VGZİtY9kL0AÇ&pg=PR9]]</ref> Altı yaşına geldiği zaman babasının düşmanı olan Adil Şah'ın verdiği emirlerle, kendine bir rakip olmasını önlemek için, hadim edildi. Fakat hadim olması hayatının sonraki dönemlerinde Adil Şah'ın beklediği neticeyi vermedi. Hadim olmasına rağmen 1758'de Kaçar kabilesinin reisi oldu. <ref name=Ghanı2001/>
Avşar Hükümdarı Ali Şah (Âdil Şah), bir meseleden dolayı kızmış olduğu Muhammed Hasan Han’ı ele geçiremeyince, henüz yedi sekiz yaşlarında bulunan oğlu Ağa Muhammed’i hadım ettirdi (1748). Avşar hükümdarları iç çekişmeler yüzünden birbirlerini tasfiye edip ortadan çekilince Lur kavminden Kerim Han Zend ile Ağa Muhammed’in babası Muhammed Hasan Han siyasî sahnede göründüler (1750) ve ikisi arasında çetin bir mücadele başladı. Kerim Han, Muhammed Hasan Han’ı Esterâbâd’da muhasara etti ise de ağır bir mağlûbiyete uğradı. Muhammed Hasan Han birbiri arkasından kayda değer başarılar elde etti. Acem Irakı’nı ele geçirdiği gibi, Afgan Âzâd Han’ı yenerek Azerbaycan’ı da idaresi altına aldı ve dokuz oğlundan en büyüğü olan on beş yaşındaki Ağa Muhammed’i Azerbaycan valiliğine tayin etti (1757).
1762'de bir rakip kabile tarafından yakalandı ve [[Şiraz]]'a [[Zand Hanedanı]]'ndan resmen İran Şehinsahi olan ama "Vekil'ül Reaya" unvanını tercih eden [[Kerim Han Zend]]'in sarayına rehine olarak gönderildi. Ağa Muhammed bu sarayda rehine olarak 16 yıl yaşadı. 1779'a kadar yaşadı. 1772'de Ağa Muhammed Şiraz'daki Zend sarayından kaçmayı başardı ve [[Mezardan]]'a gitti. Sonra "Astarabad (günümüzde [[Gurgan)"a geçip Kaçar kabilesi resiliğini tekrar üzerine aldı.
Ağa Muhammed, Şiraz’da bulunan Kerim Han Zend’in üzerine yürüyen babasının başarısızlığa uğraması ve ardından Esterâbâd’da yenilerek kendi adamları tarafından öldürülmesi üzerine (1759), rehin olarak Şiraz’a götürüldü. İran’ın büyük bir kısmında Kerim Han’ın hâkimiyeti tanınmakla birlikte Kerim Han İran’da siyasî birliği kurma gayesini taşımadı. Şiraz’da oturdu ve zamanını Şiraz’ı imar etmek ve geceleri eğlenmekle geçirdi. Bu arada Kaçar Muhammed Hasan Han’ın oğullarından Hüseyin Kulî Han’a Damgan valiliğini verdi ve bir rehine sıfatı ile Şiraz’da oturttuğu Ağa Muhammed’e karşı da şefkatle davrandı. Bu durum Kerim Han’ın ölümüne kadar devam etti (1779).
Ağa Muhammed'in Şiraz sarayındn kaçtığı yıl 1779'da Kerim Han Zend vefat etti. Bundan sonraki 10 yıl İran Sahliği unvanı Zend Hanedanı'nından olup Kerim Han Zend'in varisi olduğunu iddia edip saltanat davasına başlayanler arasında başladı. Önce oğlu [[Sadık Han Zand]] şah ilan ediledi ve kardeşlerinden Muhammad Ali Han and sonra Abul Feth Han birlikte hükümdar oldukları kabul edildi. Ama bu sırada esas iktidar amcaları Zeki Han elinde idi. Ağa Muhammed Han Kaçar Kakabilesi başkanı olarak isyan etti ve Kaçarların Şiraz'daki merkezi hükümete bağlı olmadıkların ilan etti. Şiraz'daki otorite ölen Zeki Han merkezi İran ordusunu yeğeni [[Ali Murat Han|Ali Murad Han Zand]] komutasına verip kuzeye Kaçarlar üzerine gönderdi. Fakat Zeki Han [[İsfahan]'da çıkan bir halk isyanı sonunda öldürüldü. Kaçarlar üzerine giden Ali Murat Han Siraz'ı savunmasız bıraktı ve Sadık Han kardeşini öldürterek Şah oldu. Ali Murat Han bundan sonra ıce dönerek önce İsfahan'ı sonrada 1781'de Şiraz'ı eline geçirek kendini şah ilan etti. 1785'de Sadık Han Zand'ın oğlu [[Cafer Han Zand]] Şiraz'ı ve sahliği eline geçirdi. Cafer Han Kaçarlarla savaşmaya önem verdi ve Ağa Muhammed komutasındaki Kaçar ordusuna karşı birkaç defa galip geldi. Cafer Han Siraz saraında güç kazanmış olan Sayed Murat Han adlı bir saraylı ve etrafındaki klik tarafından zehirlendi ve öldürüldü ve [[Seyid Muhammed Han Zand]] Şah ilan edildi. Öldürülmüş Cafer Han Zand'ın oğlu [[Luft Ali Han Zand]] Şiraz üzerine yürüdü; şehri kuassttii; eline geçirsi ve Seyid Muhammed Han Zand'ı idam ettirip kendini şah ilan etti.
Ağa Muhammed, Kerim Han’ın zevcelerinden olan halası Hatice Begüm Hanım’ın yardımı ile Şiraz’dan kaçtı. Rey bölgesine gelir gelmez babasının haklarını elde etmek için mücadeleye atıldı. Fakat kendisine ilk güçlüğü çıkaranlar kardeşleri Rızâ Kulî Han ile Murtaza Kulî Han oldu. Bunların, ağabeyleri Ağa Muhammed’in Mâzenderan’a girmesini önleme yolundaki gayretleri sonuç vermediği gibi Rızâ Kulî Han da esir alındı (1780). Bununla beraber Ağa Muhammed Han kardeşinin kusurunu bağışladı ve onu serbest bıraktı. Mâzenderan’a hâkim olan Ağa Muhammed Han, Zend Ali Murad Han’ın askerlerini yenerek durumunu kuvvetlendirdi. Rızâ Kulî Han, hayatının bağışlanmasına ve serbest bırakılmasına rağmen ağabeyi Ağa Muhammed’e yeni güçlükler çıkarmaktan geri kalmadı. Fakat Ağa Muhammed’e karşı tutunamayarak Bakü taraflarına gitmek zorunda kaldı. Orada müttefikler bulup Gîlân’ı istilâ etti ise de yenilip Bakü’ye döndü. Sonra Rusya’ya gitti ve orada öldü. Ağa Muhammed 1782 yılı başında Esterâbâd’a geldi; bütün kardeşleri ve akrabaları yanında olduğu halde babası Muhammed Hasan Han’ın mezarını ziyaret etti. Aynı yıl Gîlân ele geçirildiği gibi Zend Ali Murad Han’ın kumandanı Ramazan Han’a karşı da önemli bir zafer kazanıldı. Daha sonra Kazvin ve Zencan yöresi de Ağa Muhammed Şah’ın hâkimiyeti altına girdi. Bu başarılarda muktedir bir ordu kumandanı olarak kardeşi Câfer Kulî Han’ın mühim bir payı vardı. Fars, Acem Irakı ile diğer bazı yerlerin hâkimi Zend Ali Murad Han’ın bir ordusunun Hemedan taraflarında yenilmesi üzerine (Temmuz 1783), Zend hükümdarı bizzat harekete geçerek Tahran’a geldi. Bu arada Esterâbâd’a çekilen Ağa Muhammed Han Yomut Türkmenleri’ni de yardıma çağırarak Ali Murad Han’ın kuvvetlerini mağlûp etti (1784). Ali Murad Han ülkesine dönerken İsfahan yakınlarında öldü. Yerine geçen Câfer Han’ın aynı yıl Ağa Muhammed Han’ın üzerine gönderdiği ordu da Kâşân yöresindeki Nasrâbâd mevkiinde yapılan savaşta mağlûp edildi. Bu başarılardan sonra şahlık mevkiine çok yaklaştığını gören Ağa Muhammed Han, bu savaşlar sırasında ele geçirilmiş olan Tahran’ı devletinin merkezi yaptı. Eskiden büyük bir köy olan, Safevîler ve Kerim Han zamanında biraz imar gören Tahran, ilk defa bir devlet merkezi haline getirilmiş oldu.
. O sırada saltanat kavgalri arasınd kendini şah ilan etmiş olan Kaçar Hanedanı mensubu [[Luft Ali Han]] idi. Ağa Muhammed
Câfer Han’ın Hemedan’da yenilip tekrar Fars’a dönmek zorunda kalmasından sonra Ağa Muhammed Han 11 Cemâziyelevvel 1200 (12 Mart 1786) tarihinde Tahran’da şahlık tahtına oturdu; adına hutbe okundu ve sikke kesildi. Böylece İran’da Kaçar hânedanı saltanatı başlamış oldu. Ağa Muhammed’in yönetimi altında bütün Kaçarlar birleşerek kuvvetli bir dayanışma gösterdiler.
escaped promptly and reached Mazandaran. Subsequently he took command of his tribe in Astrabad, and declared ındependence from the Zand Shah. Therefore, Zaki Khan dışpatched the Persian army ünder the command of his nephew, Ali Murad Khan against the Qajar lord.
Ağa Muhammed Şah 1786 ve 1788 yıllarını Acem Irakı ile ona komşu yörelerde hâkimiyetini sağlamlaştırmakla geçirdi; kardeşi Rızâ Kulî Han Gîlân’da mağlûp edildiği gibi, Câfer Han da bizzat Ağa Muhammed Şah tarafından Şiraz’a dönmek zorunda bırakıldı. Câfer Han’ın ölümü (1788) üzerine, yerine Sayd Murad Han ve daha sonra da Câfer Han’ın oğlu Lutf Ali Han tahta oturdu (1789). Bu sırada Şiraz’ı kuşatan Ağa Muhammed Şah ile yapılan savaşta Lutf Ali Han yenildi ise de (Eylül 1789) şehir alınamadı ve Ağa Muhammed Şah kuşatmayı kaldırarak Tahran’a döndü. Ağa Muhammed Şah, eşsiz bir kumandan olarak devletin kurulmasında unutulmaz hizmetlerde bulunmuş olan kardeşi Câfer Kulî Han’ı, emirlerini dinlememek ve bilhassa Horasan hanları ile birleşip isyan çıkarmayı düşünmekle itham ederek ortadan kaldırdı (1790). Aynı yıl kendisi Azerbaycan üzerine yürürken yeğeni Feth Ali Han ile Develü Mustafa Han idaresindeki bir kuvveti de Lutf Ali Han’a karşı gönderdi. Azerbaycan’daki hanların en kuvvetlisi ve Tebriz ile bazı komşu yöreleri elinde tutan Sâdık Hân-ı Şikakî’yi yenip kaçmaya mecbur ettikten sonra Azerbaycan eyaletini Dünbülî Hüseyin Han’a verdi. Zend Lutfî Han’a gönderdiği kuvvet de başarılar kazanarak Şiraz’a girdi. Çok geçmeden Ağa Muhammed Şah da Fars’a geldi; şiddetli bir savaştan sonra Lutf Ali Han’ı bozguna uğrattı (Haziran 1791). Bu zafer Zend Devleti’nin yıkılmasına sebep oldu. Şiraz’ın ileri gelenlerinden Hacı İbrâhim Han, Fars beylerbeyiliğine getirildi. Şiraz yöresinde yaşayan ve Zend hânedanının başlıca dayanağı olan 12.000 çadırlık Lur topluluğu Tahran taraflarına göçürülürken bu hânedanın mensupları da Tahran’a nakledildiler. Ağa Muhammed Şah daha sonra Tahran’a döndü (Eylül 1791). Lutf Ali Han üç yıl kadar daha Kaçar hükümdarını uğraştırdıktan sonra ele geçirilip Tahran’da öldürüldü (1794). Aynı yıl Ağa Muhammed Şah Tâlişler ile Şuşa hâkimi ve otuz iki oymağının reisi Cevânşîr İbrâhim Halil Han’ı, Tiflis’teki Gürcü kralını ve Şirvan hâkimini itaat altına almak gayesiyle Azerbaycan’a gitti. Sefer başarılı oldu, hatta Gürcü kralı mağlûp edilerek pek çok esir alındı. Ancak bu vilâyetlerde devlet hâkimiyetini sağlayacak esaslı tedbirler alınamadı.
Agha Muhammad was born in around 1742.<ref name="Ghanı2001">{{cite book|author=Cyruş Ghanı|title=İran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Çollapşe to Pahlavi Power|ürl=http://books.google.com/books?id=VGZİtY9kL0AÇ&pg=PR9|accessdate=4 November 2012|date=6 January 2001|publisher=İ.B.Tauriş|işbn=978-1-86064-629-4|pages=9–}}</ref> At the age of six, Agha Muhammad was castrated on the orders of Adil Shah, the enemy of his father, to prevent him from becoming a political rival, büt thiş loss did not hinder his çareer.<ref name=Ghanı2001/> Despite being a [[eunuch]], he became the chief of his tribe in 1758. İn 1762 he was çaptüred by a rival tribe and sent to [[Shiraz, İran|Shiraz]] aş a prisoner to [[Karım Khan]]'s court. Agha Muhammad spent the next 16 years aş a hoştage, until he escaped in 1779. That same year, the death of Shah [[Karım Khan Zand]] plunged the country into a series of cıvıl wars and disputes over the succession, with many members of the [[Zand dynasty]] acceding to the [[Peacock Throne]] in the space of only ten years. Agha Muhammad took the opportunity to launch a rebellion which, in 1794, succeeded in çapturing [[Lotf Ali Khan]], the last Zand rüler. Two years later he proclaimed himself ''Shahanshah'' (''King of Kings'').
Ağa Muhammed Şah ertesi yıl Horasan üzerine yürüdü. İran’ın bu geniş eyaleti, Nâdir Şah’ın ölümünden (1747) beri, İran’ın diğer yerlerinden ayrı bir siyasî kadere tâbi olmuştu. Bu yüzden Herat Afganlar’ın idaresine, Merv de Özbekler’in eline geçmişti. Meşhed Nâdir Şah’ın torunlarının elinde olmakla beraber hâkimiyetleri şehir surlarının ötesine gitmiyordu. Ağa Muhammed Şah ise İran’ı, Şah İsmâil devrindeki siyasî hudutlarına ulaştırmak gayesini taşıyordu. Kaçar hükümdarı Meşhed’e varınca Nâdir Şah’ın torunu Şâhruh tarafından karşılandı. Meşhed’i fiilen idare eden Şâhruh’un oğlu Nâdir Sultan ise Herat’a Afganlar’ın yanına kaçmıştı. Şâhruh, yanında bulunan diğer oğulları ve yakınları ile birlikte Mâzenderan’a gönderildi. Ağa Muhammed Şah Herat ve Belh’i Afganlar’dan, Merv’i de Özbekler’den alıp adı geçen yerlere bizzat kendisi tayinler yapmak istiyordu. Fakat Ruslar’ın Kuzey Azerbaycan’a girdiklerini haber alınca süratle o tarafa hareket ederek büyük bir orduyla Erdebil’e girdi. Bu sırada II. Katerina’nın ölümü (1796) dolayısıyla Rus kuvvetleri geri çekildiğinden aralarında çarpışma olmadı. Bunu fırsat bilen Kaçar hükümdarı Karabağ bölgesinde bulunan Halil İbrâhim Han’ın üzerine yürüdü ve Şuşa’yı aldı. Fakat bu sırada şahsî hizmetindeki üç kişi tarafından öldürüldü (21 Zilhicce 1211/17 Haziran 1797).
[[Dosya:Home of aqa mohammad khan ın sarı city (çaptal city of qajars).jpg|thumb|left|Home of Agha Muhammad Shah, Shahanshah of Persia in Sarı.]]
Güçlü bir hükümdar olan Ağa Muhammed Han’ın en büyük başarısı İran’da siyasî birliği kurması, hâkimiyeti altında bulunan yerlerde dirlik düzenlik sağlaması ve âdil bir idare uygulamasıdır. Buna rağmen pek katı yürekli bir hükümdardı; verdiği en hafif ceza burun ve kulak kesilmesi idi ki bazan bunu bizzat kendisi yerine getirirdi. Bu husus, küçük yaşta hadım edilmesinin ruhî hayatında yaptığı menfi tesirle ilgili olmalıdır.
== Yaşamı ==
Ağa Muhammed Şah’ın kurmuş olduğu Kaçar Devleti kendisinden sonra 128 yıl devam etmiştir.
Ağa Muhammed, 6 yasındayken aile rakipi Adil Şah'ın emiri ile hadim edilmesine rağmen, [[1758]]'de Kaçar kabilesinin hükümdarı olmuştur. [[1762]]'de rakip kabile tarafından yakalanmış ve Kerim Han Zand'ın sarayına mahpus olarak gönderilmiştir. 16 yıl rehine gibi yaşamış Ağa Muhammed, [[1779]] yılında kaçmayı başarmıştır.
-->
== Ayrıca bakınız ==
== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}
{{Kaynakça}}http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=010456<nowiki/>{{commons}}
{{commons}}
{{İran tarihi-taslak}}
| 