Göbeklitepe: Revizyonlar arasındaki fark

'''Göbeklitepe''' ya da '''Göbekli Tepe''', [[Şanlıurfa]] il merkezinin yaklaşık olarak 22 &nbsp;km. kuzeydoğusunda, [[Örencik, Şanlıurfa|Örencik]] Köyü yakınlarında<ref name="1,5">[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44420/gobeklitepe-arkeolojik-alani-sanliurfa.html kulturvarliklari.gov.tr]</ref> yer alan dünyanın bilinen en eski [[kült]] yapılar topluluğudur.<ref name="ghf">[http://globalheritagefund.org/what_we_do/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey Global Heritage Fund – Göbekli Tepe, Turkey]</ref> Bu yapıların ortak özelliği, T biçimindeki 10 – 12 dikilitaş yuvarlak planda dizilmiş, araları taş duvarla örülmüştür. Bu yapının merkezinde daha yüksek boyda iki dikilitaş karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Bu dikilitaşların çoğu üzerinde insan, el ve kol, çeşitli hayvan ve soyut semboller, kabartma ya da oyularak betimlenmiştir.<ref name="1,1">[http://gobeklitepe.info/tr/index.html gobeklitepe.info – ''Anasayfa'']</ref> Söz konusu motifler yer yer bir süsleme olamayacak kadar yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kompozisyonun, bir öykü, bir anlatım ya da bir mesaj ifade ettiği düşünülmektedir.<ref name="1,6">[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ Unesco – World Heritage List, ''The Archaeological Site of Göbeklitepe'']</ref> Hayvan motiflerinde boğa, yaban domuzu, tilki, yılan, yaban ördekleri ve akbaba en sık görülen motiflerdir.<ref name="1,1" /> Bir yerleşim değil, kült merkezi olarak tanımlanmaktadır. Buradaki kült yapılarının üretime geçiş aşamasına – tarım ve hayvancılığa- yakın olan son avcı grupları tarafından inşaa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/29_kazi_2.pdf 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (2007), cilt 2] Klaus Schmidt, ''Göbekli Tepe Kazısı 2006 Yılı Raporu'' Sh.: 423</ref> Diğer anlatımla Göbekli Tepe, çevredeki oldukça gelişmiş ve derinlik kazanmış bir inanç sistemine sahip olan [[avcı ve toplayıcı|avcı – toplayıcı]] gruplar açısından önemli bir kült merkezidir.<ref name="1,11">O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, [https://www.academia.edu/1262013/Aktuel_Arkeoloji_Gobekli_Tepe Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu] Sh.: 76</ref> Bu durumda bölgenin en erken kullanımının [[Neolitik Çağ#Çanak Çömleksiz Neolitik|Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ]]’ın (PPN, Pre-Pottery Neolithic) A evresine (MÖ. 9.600 – 7.300), yani günümüzden en azından 11.600 yıl öncesine dayandığı ileri sürülmektedir.<ref name="1,1" /> Bununla birlikte Göbekli Tepe'deki en eski faaliyetleri tarihlendirme olanağı şimdilik yoktur, fakat bu anıtsal yapılara bakıldığında [[Paleolitik Çağ]]'a kadar uzanan, birkaç binyıl daha eskiye, [[epipaleolitik]]e kadar giden bir tarihçesi olduğu düşünülmektedir.<ref name="DAIghf" /><ref name="ghfDAI" /> Göbekli Tepe'nin bir kült merkezi olarak kullanımının MÖ 8 bin dolaylarına kadar devam ettiği, ve bu tarihlerden sonra terk edildiği, başka ya da benzer amaçlarla kullanılmadığı anlaşılmaktadır.<ref name="whc" />

Tepede ziyaret edilen bir yatır bulunması dolayısıyla yerel olarak ‘’Göbekli Tepe Ziyareti’’ olarak bilinen<ref name="1,2">[http://www.tayproject.org/TAYages.fm$Retrieve?CagNo=1070&html=ages_detail_t.html&layout=web TAY – Yerleşme Dönem Ayrıntıları]</ref> yükselti, yaklaşık 1 &nbsp;km. uzunluğundaki bir kireç taşı plato üzerinde, 300 x 300 metrelik bir alanı kaplayan 15 metre yükseklikte bir tepedir. Platoda kült yapılarının yanı sıra taş ocakları ve işlikleri bulunmaktadır.<ref name="DAI">[http://www.dainst.org/tr/project/goebeklitepe?ft=all DAI - Deutsches Archäologisches Institut]</ref><ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/30_kazi_3.pdf 30. Kazı Sonuçları Toplantısı (2008) Cilt 3] Klaus Schmıdt, ''Göbekli Tepe Kazısı 2007 Yılı Raporu'' Sh.: 169</ref><ref name="DAI">[http://www.dainst.org/tr/project/goebeklitepe?ft=all DAI - Deutsches Archäologisches Institut]</ref>

Göbekli Tepe, 1963 yılında [[İstanbul Üniversitesi]] ve Chicago Üniversitesi'nce yürütülen “Güneydoğu Anadolu Tarihöhcesi Araştırmaları Projesi” (Prehistoric Research in Southeastern Anatolia) yüzey araştırmaları sırasında tespit edilmiştir.<ref name="1,2" /> Olağan – doğal görünmeyen birkaç tepe, insan eliyle yapıldığı kesin olan binlerce kırık çakmaktaşı döküntüyle kaplıydı.<ref name="pr">[http://www.forteantimes.com/features/articles/449/gobekli_tepe_paradise_regained.html ''Paradise Regained'']</ref> Yapılan yüzey araştırmaları sırasında höyüğün yüzeyinden toplanan buluntulara dayanılarak burasının [[Biris Mezarlığı]] ([[Orta Taş Çağı|Epipaleolitik]]) ve [[Söğüt Tarlası 1]] ([[Paleolitik Çağ|Paleolitik]] ve Epipaleolitik), [[Söğüt Tarlası 2]] (Çanak Çömleksiz Neolitik) gibi bölgenin önemli yerleşimlerinden biri olabileceği sonucuna varılmış ancak başkaca bir çalışma yapılmamıştır.<ref name="1,2" /> Bölgeden ilk kez, 1980 yılında yayımlanan Peter Benedict’in "Survey Work in Southeastern Anatolia" adlı makalesinde söz edilmiştir. Ancak yine de üzerinde durulmadı.<ref name="whc" /> Daha sonra 1994 yılında [[Heidelberg Üniversitesi]]’nden [[Klaus Schmidt]] tarafından bölgede bir araştırma daha yapılmıştır. Ancak o zaman sitenin anıtsal karakteristiği ve buna bağlı olarak arkeolojik değeri dikkati çekmiştir.<ref name="1,6" />

: Tabaka, [[Neolitik Çağ#Çanak Çömleksiz Neolitik|Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ]] B evresine tarihlenmektedir. Dikilitaşlı ve dörtgen planlı yapılar ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu yapıların, çağdaşı olan [[Nevali Çori]]’deki tapınakla benzerliklerinde dolayı aynı şekilde kült yapıları olduğu sonucuna varılmıştır. Bu tabakanın tipik yapısı olarak kabul edilen “Aslanlı Yapı”’da dört dikilitaştan ikisi üzerinde birer aslan kabartması görülmektedir.<ref name="1,9" /><ref name="1,7">[http://www.sanliurfa.gov.tr/default_B0.aspx?content=236 Şanlıurfa Valiliği]</ref><ref name="1,9" />

: Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ A – B geçiş evresi olarak tarihlenen bu tabakanın yapıları yuvarlak ya da oval planda inşaa edilmiştir.<ref name="1,79" /><ref name="1,97" />

: Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ A evresine tarihlenen en alttaki bu tabaka Göbekli Tepe’nin en önemli tabakası olarak değerlendirilmektedir.<ref name="1,79" /><ref name="1,97" />

Göbekli Tepe'de yapılan kazılarda konut olabilecek herhangi bir mimari kalıntıya ulaşılamamıştır. Bunun yerine çok sayıda anıtsal kült yapısı ortaya çıkarılmıştır. Yapılarda kullanılan dikilitaşların çevredeki kayalık platolardan tek parça olarak kesilip işlenerek Göbekli Tepe’ye getirildiği ileri sürülmektedir.<ref name="29,2" /> Bazılarının boyu 7 metreyi bulmaktadır.<ref name="ks241" /> Jeofizik araştırmaları, bugüne kadar gün yüzüne çıkarılanlar dahil olmak üzere Göbekli Tepe'deki yapılarda toplam 300'e yakın dikilitaş kullanılmış olduğunu göstermektedir.<ref name="1,10">Brian Haughton, [http://www.ancient.eu.com/article/234/ ''Göbekli Tepe – The World's First Temple'']</ref> Bölgede kesilmiş ama işlenmemiş dikilitaşlar bulunmakta olup çevredeki kayalık platolarda, ne amaçla yapıldığı anlaşılamayan bir takım oyuklar ve kazıntılar vardır.<ref name="29,2" /> Öte yandan çoğunluğu platonun batı kesiminde toplanmış olan yuvarlak ve oval çukurların yağmur sularını toplamak için yapılan bir tür sarnıç olduğu düşünülmektedir. Bu çukurlardan yuvarlak olanlar 1,20 – 3,00 metre arasında derinlik gösterirken oval planlı olanların derinliği 0,50 metredir.<ref name="32,214" />

Dikilitaşların arası çoğunlukla yontularak işlenmiş taşlarla duvar olarak örülmüştür. Duvarın iç yanında boydan boya bir taş seki yer alır. Duvarın yapımında yer yer kırılmış dikilitaşların parçaları ya da civardan toplanan ve yine işlenen taşlar kullanılmıştır. Taşların arasında 2 &nbsp;cm. kalınlıkta balçık harç kullanılmıştır.<ref name="ks241" /> Dikilitaşların stilize insan heykelleri olduğundan hareketle bu duvarların, insanları bir araya getirdiği söylenebilir.<ref name="bks" /> Ancak bu harç ciddi sorunlara neden olmuştur. Her şeyden önce yağmur suları ve rüzgarın neden olduğu aşındırma zarar vermiştir. Diğer yandan çeşitli böcekler için oyuk açılması kolay bir alan oluşturmuştur.<ref name="ks241" />

En önemli buluntuları veren III. Tabakada kazıların ilk yılında dört yapı ortaya çıkarılmış ve A, B, C ve D olarak adlandırılmıştır. Daha sonraki kazı çalışmalarında ise E, F ve G olarak adlandırılan üç yapı daha ortaya çıkarılmıştır.<ref name="ks240">Klaus Schmidt, [http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/authors37/37_21.pdf ''Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs''] (2010) Sh.: 240</ref> Jeomanyetik ölçümler, bu şekilde en az yirmi anıtsal yapının bulunduğunu göstermektedir.<ref name="1,7" /> Kazılan bu kült yapılarında ortak mimari özellikler saptanmıştır. Yapıların ana gövdesi büyük boyutlu 10 – 12 dikilitaşın belirli araklılarla dairesel planda dikilmesiyle oluşturulmuştur. Dikilitaşlar işlenmiş taşlardan örülen bir duvarla ve bankla birleştirilmiştir. Bu şekilde iç içe iki duvar örülmüştür ve aralarında bir koridor oluşmuştur. En içteki dairenin merkezinde ise karşılıklı yerleştirilmiş daha büyük boyutlu iki dikilitaş vardır.<ref name="1,7" /><ref>Klaus Schmidt, [http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/authors37/37_21.pdf ''Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs''] (2010) Sh.: 239 - 240</ref><ref name="1,7" /> Bu şekliyle merkezdeki dikili taşlar serbestken çevredekiler kısmen duvar ve bank sırası içine gömülmüş durumdadır.<ref name="1,7" />

Kazılarla açığı çıkarılan bu kült yapılarından C, D ve E yapısı dışındakilerin tabanları, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a tarihlenen kült yapılarında genellikle görüldüğü gibi<ref>Serap Özdöl, [http://www.egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XXVI-1_2011/TIDXXVI-2011-09.pdf ''Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'da Güneydoğu Anadolu'da Din ve Sosyal Yapı''] Sh.: 181</ref> terrazzo tekniğiyle yapılmamıştır. Bunların tabanları ana kayanın düz ve pürüzsüz bir şekilde işlenmesiyle elde edilmiştir. Diğer yapılarda taban, terrazzo tekniğiyle, üzeri cilalanan beton sertliğindeki söndürülmüş kireçten yapılmıştır.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/31_kazi_1.pdf 31. Kazı Sonuçları Toplantısı Cilt 1], Sh.: 249</ref> C yapısındaki merkez dikilitaşlar da ana kayada açılan 50 &nbsp;cm.lik kaide oyuklarına, etrafları küçük taşlar ve balçıkla sıkıştırılarak oturtulmuştur.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/32_kazi_2.pdf 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2], Sh.: 211, 212</ref> D Yapısında ise merkez dikilitaşların kaide oyukları 15 &nbsp;cm.dir.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4653,33kazi3.pdf?0 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, cilt 3] (2011) Klaus Schmidt, ''Göbekli Tepe Kazısı 2010 Yılı Raporu'' Sh.: 322</ref>

Bazı dikilitaşlarda, özellikle D Yapısı dikilitaşları üzerindeki insan kol ve el kabartmaları, bu dikilitaşların insan vücudunu temsil ettiği şeklinde yorumlanmaktadır. Yatay parça başı, dikey parça ise vücudu temsil etmektedir. Esasen bu "dikilitaş"lar, insan vücudunu üç boyutlu olarak betimleyen stilize tarzda yontulardır.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/32_kazi_2.pdf 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2], Sh.: 214</ref> Her iki geniş yüzey yanlar, dar yüzeyler ise ön ve arka olarak alınmıştır.<ref>Andrew Collins, Göbekli Tepe … Sh.: 2</ref> D Yapısı merkez dikilitaşlarında (Dikilitaş 18 ve Dikiliaş 31), insanı sembolize ettiklerini gösterir başka kanıtlar vardır. Her iki dikilitaşda kolların altında kemer olduğu açık kabartmalar vardır. Kemer tokaları da işlenmiştir. Ayrıca bu kemerler üzerinde aşağıya doğru tilki postundan bir "peştamal"i temsil eden işlemeler görülmektedir.<ref name="aa7172">[https://www.academia.edu/1258916/Gobekli_Tepe_-_Insanoglunun_ilk_tapinagi._Dunyanin_en_eski_aniti Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu], Sh.: 71, 72</ref> Ancak tüm dikilitaşlarda insanı stilize ediş tarzında cinsiyeti belirtecek herhangi bir unsur görülmemektedir. Açıktır ki sembolize etmede en düşük düzey yeterli bulunmuştur.<ref name="ks244">Klaus Schmidt, [http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/authors37/37_21.pdf ''Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs''] (2010) Sh.: 244</ref> D Yapısı merkez dikilitaşları oldukça ayrıntılı görünmekte birlikte buradaki sözü edilen peştemal, cinsiyeti örtmektedir. Bununla birlikte kuş uçuşu yaklaşık 48 &nbsp;km. kuzeybatıdaki<ref>[http://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=14968 megalithic.co.uk]</ref> [[Nevali Çori]] kazılarında bulunan kemerli kil figürinlerin hep erkek olmasına dayanılarak bu betimlemelerin de erkek olduğu ileri sürülmektedir.<ref name="aa7172" />

Sıklıkla dikilitaşların gövde kısmının ön yüzünde iki band halinde uzanan kabartmalar ve uzun bir giysiyi andıran kabartmalar görülmektedir. Bu kabartmaların özel bir giysiyi temsil ettiği ve ritüellerin önemli bir unsuru olduğu, belirli kişiler tarafından giyildiği düşünülmektedir. Bu bağlamda merkez sütunlarının temsil ettiği kişilerin bu ritülellerde önemli bir rol üstlenmiş olmaları gerektiği ileri sürülmektedir. Kazı başkanı Klaus Schmidt'e göre merkezdeki iki dikilitaşın, [[mitoloji]]de yaygın bir tema olması dolayısıyla ikiz, en azından kardeş olması mümkündür. <ref name="ks244" />

Yine de en çok görülen motifler insan değil yabanıl hayvan motifleridir. Motiflerde kullanılan yabanıl hayvanlar çok geniş bir çeşitlilik göstermekte ve dönemim, bölgenin [[fauna]]sıyla örtüşmektedir. Kedigiller, boğa, yaban domuzu, tilki, turna, ördek, akbaba, sırtlan, ceylan, yabani eşek, yılan, örümcek ve akrep bunlardan bazılarıdır.<ref name="ks245">Klaus Schmidt, [http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/authors37/37_21.pdf ''Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs''] (2010) Sh.: 245</ref> A Yapısı'nda dikilitaşlar üzerindeki kabartmalarda yılan ağırlıklı olarak yer almaktadır. Bu yapıdaki betimlemelerde yer alan 17 hayvan türü içinde en çok kullanılanıdır Sıklıkla ağ gibi birbirine girmiş yılanlar görülür.<ref name="academia.edu">[https://www.academia.edu/1262013/Aktuel_Arkeoloji_Gobekli_Tepe Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu], Sh.: 72</ref> B Yapısı'nda ise tilki kabartmaları, özellikle merkezdeki iki dikilitaşın ön yüzünde yer alan iki tilki dikkati çekicidir. C Yapısı ise yaban domuzlarına ağırlık verilen yapıdır. Sadece dikilitaşlardaki kabartmalarda değil, taştan oyulmuş heykellerde de bu durum vardır. Ortaya çıkarılan yaban domuzu heykellerinin çoğunluğu bu yapıdan çıkarılmıştır. Ancak bu yapının dikilitaşlarında hiç yılan motifi kullanılmamıştır. Sadece tek bir yılan kabartması, güney kesimde yatay taş levhalardan birinin üzerinde yer almaktadır. D Yapısı'nda ise yaban domuzları, yabani öküzler, ceylanlar, yaban eşekleri, turnalar, leylekler, ibis, ördek ve bir kedigil gibi geniş bir figür çeşitliliği olmakla birlikte yılan ve tilki ağırlıktadır.<ref>[https://www.academia.edu/1258916/Gobekli_Tepe_-_Insanoglunun_ilk_tapinagi._Dunyanin_en_eski_aniti Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu] Sh.: 70, 71</ref>

Dikilitaşlar üzerindeki kabartmalara oldukça ilginç bir örnek de XXV numaralı dikilitaş üzerindeki kompozisyondur. Kabartmalardan biri cepheden betimlenmiş stilize bir insan kabartmasıdır. "Taşlaşmış bir görüntü" verdiği ifade edilen figürün baş kısmı kafatasına benzer bir yüz ifadesi olarak işlenmiştir. Dikilitaşın parçaları bir araya getirildiğinde insan motifine 25 &nbsp;cm. mesafede 10 &nbsp;cm.lik küçük bir hayvan figürü yer almaktadır. Köpekgillerden olduğu anlaşılan hayvanın dört bacağı, yukarı kalkmış ve gövdeye doğru kıvrılmış kuyruğu görülmektedir.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/30_kazi_3.pdf 30. Kazı Sonuçları Toplantısı], Sh.: 165 - 166</ref>

Kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan, mimari dışındaki küçük buluntuların çok büyük bir bölümünü burada çalışanların kullandığı taş aletler oluşturmaktadır. Bunların hemen hemen tümü [[çakmaktaşı]]ndan yapılma aletlerdir. [[Obsidiyen]] taş aletler istisnaidir.<ref name="30,171">[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/30_kazi_3.pdf 30. Kazı Sonuçları Toplantısı], Sh.: 171</ref> Bu aletlerde kullanılan obsidiyenin kaynağı çoğunlukla Bingöl A, B ve Göllüdağ ([[Kapadokya]]) olarak görülmektedir.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/7332,34kazi1.pdf?0 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, cilt 1] (2012) Klaus Schmıdt, ''Göbekli Tepe Kazısı 2011 Yılı Raporu'' Sh.: 253</ref> Bu aletlerde kullanılan taşların, 500 &nbsp;km. mesafedeki Kapadokya'dan, 250 &nbsp;km. uzaklıktaki Van Gölü'nden, yine 500 &nbsp;km. uzaklıktan, Kuzeydoğu Anadolu'dan olması apayrı bir bilmeceyi oluşturmaktadır.<ref>Tolga Fahri Çakmak, [https://www.academia.edu/5754599/Inanc_Turizminde_Gobekli_Tepenin_Yeri_ve_Onemi ''İnanç Turizminde Göbekli Tepe'nin Yeri'']</ref> Taş aletler dışında kireç taşından ve bazalttan oyulma malzeme de ele geçmiştir. Bunlar çoğunlukla taş kaplar, taştan yapılma boncuklar, küçük figürinler, öğütme taşları, havanelleridir. Diğer küçük buluntulardan yassı baltalar [[nefrit (mineral)|nefrit]]den ve [[amphiolit]]den, takılar ise [[serpentin]]den yapılmıştır.<ref name="30,171" />

Taş aletler dışında birçok heykel çıkarılmıştır. Bunların bir kısmı kireç taşından yapılmış olağan boyutlardaki insan başlarıdır. Kırıklar, bunların esas heykellerden koptuğunu düşündürmektedir.<ref>[https://www. name="academia.edu"/1262013/Aktuel_Arkeoloji_Gobekli_Tepe Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu], Sh.: 72</ref> Heykeller dışında dikkati çeken bir buluntu, 2011 kazılarında ortaya çıkarılan bir "totem" benzeri eserdir. Boyu 1,87 metre, genişliği 38 &nbsp;cm. olan, kireçtaşından oyulmuş totem üzerinde bileşik kompozisyon ve figürler yer almaktadır.<ref>[http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/4653,33kazi3.pdf?0 33. Kazı Sonuçları Toplantısı], Sh.: 325</ref>

Arkeologlarca üzerinde durulan diğer bir konu da bu yapıların inşaa edilmesinin gerektirdiği son derece karmaşık organizasyonun avcı – toplayıcı topluluklarca nasıl sağlanabildiği konusudur. Alman Arkeoloji Enstitüsü'nden Harald Hauptmann, bu organizasyona "dini" liderlerin önderlik ettiğini ileri sürmektedir. Bu durumda "seçkin" bir tabakalaşmanın bu toplumlarda ortaya çıkmış olduğunu kabul etmek gerekmektedir.<ref name="ss1,6" /><ref name="1,6ss" /> Klaus Schmidt de Göbekli Tepe'yi inşaa eden toplulukların tabakalı bir toplum olduğunu ifade etmektedir.<ref name="bks" /> Oysa bilim dünyasında Göbekli Tepe'ye kadar hakim olan bakış açısı, karmaşık dinsel uygulamaların ve organizasyonun ancak tarımın hakim geçim tarzı olduğu topluluklarda ortaya çıktığı yönündeydi.<ref name="ss" /> Ancak Göbekli Tepe bu yaklaşımı sorgulanmak zorunda bırakmaktadır. Gerçekten de bu denli anıtsal yapıları ortaya çıkaracak işgücünü, çevredeki avcı – toplayıcı gruplardan alarak çalıştırmak, ancak köklü bir inanç geçmişine dayanacaktır.<ref name="1,8" />

Diğer yandan özellikle hayvan kabartmalarında dikkati ister istemez çeken bir ustalık vardır. Farklı bir ifadeyle sanat denebilecek bir üsluplaşma görülmektedir. "''Uzman bir sanatçının elinden çıkmış, o üslubu bilen birilerinin yaptığı''" eserler olarak görülmektedir. Dolayısıyla bu sanatsal üslubun uzun bir geçmişinin olması gerektiği ortadadır.<ref>Prof. Dr. Mehmet Özdoğan - [http://www.youtube.com/watch?v=Yt5FW-g8An8 ''Göbeklitepe – Dünyanın İlk Tapınağı''] belgeseli </ref>