Karahıtaylar: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
kaynak belirtme |
düzeltme AWB ile |
||
36. satır:
|bayrak_ardıl4 =
|ardıl5 =
|bayrak_ardıl5 =
|bayrak =
|bayrak_altyazısı =
|bayrak_bağlantısı =
|bayrak_türü =
|arma =
|arma_altyazısı =
|arma_bağlantısı =
|sembol_türü =
|harita = KaraKhitaiAD1200.png
53. satır:
|başkent = [[Balasagun]]
|sürgündeki_başkent =
|latd = |latm = |latNS = |longd = |longm = |longEW =
|slogan =
59. satır:
|yaygın_diller =
|din =
|para_birimi =
|yönetici1 = [[Yehlü Taşi]]
78. satır:
|vekil_yılları3 =
|vekil_yılları4 =
|vekil_unvanı =
|yasama_organı =
84. satır:
|meclis_türü1 =
|meclis2 =
|meclis_türü2 =
|istatistik_yılı1 =
107. satır:
'''Kara Hıtay''' ([[Çince]]: 西遼 [[pinyin]]: xī liáo; anlamı: ''Batı Liao'', 黑契丹 ''hēi qìdān''; anlamı ''Kara Kitan'', [[Moğolca]]: Хар Хятад; Kara Kitad, [[Farsça]]: '''قرا ختاى''' Qarā Khitā'ī; 1125 - 1211), [[Orta Asya]]'da Hıtay (Kitan)lar tarafından kurulan [[Moğol]] [[devlet]]i. [[Başkent]]i [[Balasagun]] (Çince: 八剌沙衮 Farsça: '''بلاساغون''' Balāsāghūn, '''غزباليغ''' Ghuzz-Balïğ, başka isimleri; ''Karabalsagun'', ''Koz Ordu'', ''Koz Uluş'') idi.
Tarih sahnesine ilk defa 4. yüzyılda çıkan ve Orhun kitabelerinde “doğudaki Türk düşmanı kavim” şeklinde tanıtılan Moğol asıllı Hıtaylar’ın (Kıtaylar-K’itan) anavatanları [[Mançurya]]’nın güneyidir. 10. yüzyılın başında [[Yehlü Apaochi]] (Apaoki) adlı Hıtay reisi, kavminin bütün boylarını itaat altına alarak Moğolistan’ın büyük bir kısmına hakim oldu ve [[916]] yılında kendini hükümdar ilan etti. Onun oğlu [[Te Kuang]] (926-947) Kuzey Çin’in bir kısmını ele geçirerek orada Çinliler’in [[Liao]] hanedanı dedikleri devleti kurdu. Kuzey Çin’de iki yüzyıldan fazla hüküm süren [[Liao İmparatorluğu]]’nun güney sınırları Chili eyaletinin kuzeyinden şimdiki Pekin dahil- Shanhsi’ye kadar uzanıyordu; ayrıca bütün Moğolistan ve Mançurya halkları, hatta Kırgızlar da bu devlete bağlanmıştı. Hıtaylar 1009’da batıya yöneldiler ve Uygurlar’la Karahanlılar’ı tehdit etmeye başladılar. Fakat Karahanlılar tarafından [[Balasagun]] yakınlarında bozguna uğratılarak (1016) batıya ilerleyişleri bir yüzyıl geciktirildi. Liao hanedanının yıkılışından sonra [[Hıtaylar]]’ın büyük bir kısmı [[Tunguz]] kavmine mensup olan [[Curcenler]]’in hakimiyetini kabul ederken [[Liao İmparatorluğu]]’nun kurucusu Apaochi’nin sekizinci göbekten torunu olan Prens Yehlü Taşi (Çince: 耶律大石 yélǜ dàshí), yönetimi altındaki küçük bir grup ve Batı Moğolistan’daki birçok kavmin desteğini sağladıktan sonra Türkistan’a doğru ileri harekata geçti.
1121-1126 yıllarında İslam alemiyle temasa geçen Yehlü Taşi kumandasındaki Karahıtay ordusu 1128 yılında Balasagun, Hoten ve Kâşgar bölgesine ilk girdiğinde Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han Ahmed b. Hasan tarafından mağlup edildi. Fakat 1130 baharında Yenisey boyundaki Kırgız topraklarını geçtikten sonra tekrar güneybatıya yönelerek Tarbagatay’ da İmil şehrini kuran Yehlü Taşi, Karluklar’la Kanglı boyları tarafından sıkıştırılan Karahanlı hükümdarının yardım istemesi üzerine herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan Balasagun’a kadar geldi ve bu fırsattan yararlanarak Kaşgar, Beşbalık ve Hoten’i de kendine tabi kılıp başşehri Balasagun olan Karahıtay Devleti’ni kurdu ([[1130]]). Yehlü Taşi’nin Liao İmparatorluğu’na mensup olmasından dolayı Çin kaynakları bu devleti Hsi Liao (Batı Liao) adıyla zikretmişlerdir. Türk-İslam kaynakları ise büyük bir ihtimalle Hıtâ (Hatâ) dedikleri Kuzey Çin’deki Liao İmparatorluğu’ndan ayırt etmek için bu devlete Karahıtay adını vermişlerdir. Bundan sonra “[[gürhan]]” unvanıyla anılan [[Taşi]] (1130-1142), önce eski yurtlarını geri almak için Kuzey Çin topraklarına bazı seferler düzenlediyse de pek başarılı olamadı. Bunun üzerine batıya yönelerek [[Maveraünnehir]]’e ve Doğu İran’a saldırdı. 531’de (1137) Hucend yakınlarında Selçuklu Sultanı [[Ahmed Sencer]] tarafından tayin edilen Batı Karahanlı Hükümdarı Mahmûd b. Muhammed’i mağlup eden Yehlü Taşi daha sonra da Sultan [[Sencer]]’i [[Katvan Savaşı]]' da ağır bir bozguna uğrattı (9 Eylül 1141).
Böylece karşılarında rakip kalmayan Karahıtaylar, Ceyhun ırmağının sağ kıyısına kadar bütün [[Maveraünnehir]]’i ele geçirdiler ve Buhara’da kendilerine direnen Burhan ailesinden Sadr Hüsâmeddin Ömer b. Abdülazîz işgal sırasında şehit edilince yerine [[Alp Tegin]] adlı birini vali tayin ettiler. [[Semerkant]]’ta ise Batı Karahanlı tahtına [[Tamgaç Buğra Han]] [[
Karahıtaylar da eski güçlerini yitirdikleri için kendilerine bağlı bölgeleri eskisi gibi kontrol altında tutamamaya başladı. Hârizmşah Muhammed b. Tekiş önce Semerkant ve Buhara’yı ele geçirdi; daha sonra da Seyhun ırmağını geçerek Tayangu’nun ordusunu İlâmış sahrasında (veya Talas’ta) mağlup edip kendisini esir aldı. 1209’da Karahıtaylar’a bağlı Uygur Hükümdarı İdikut Barçuk, Cengiz Han’a bağlandı. Bu sırada Harizmşahlar, Moğol Naymanlar’ın hükümdarı ve Gürhan Ch’eluku’nun damadı olan Küçlüğ Han ile anlaşarak ayrı yönlerden saldırdılar. Önce Küçlüğ, arkasından Hârizmşah [[Muhammed b. Tekiş]] ve sonra tekrar Küçlüğ zafer kazandılar. Böylece Karahıtaylar’a son darbeyi vuran Küçlüğ kayınpederi Ch’eluku’yu esir ederek bu devlete [[1211]] yılında son verdi.<ref name= "Karahitaylar" />
Karahıtay Devleti’nin sınırları en geniş olduğu dönemde doğuda Çin’in batısındaki Hsihsia’ya, kuzeyde Altay dağlarındaki Nayman ülkesine, batıda Ceyhun ırmağına, güneyde ise Belh, Tirmiz ve Hoten’e dayanıyordu. Doğuda Beşbalık’tan başlayarak Turfan, Karaşar ve Kuça’da oturan Uygur Türkleri, kuzeyde Aşağı İli’de oturan Karluklar, güneybatıda [[Maveraünnehir]] ve Kuzey Afganistan halkları, Doğu İran’da da müslüman Türkler ve diğer bazı kavimler Karahıtaylar’a bağlıydılar. Müslüman yazarlar tarafından putperest olarak tanıtılan Karahıtaylar’ın dinleri Budizm ile Şamanizm karışımı bir mahiyette idi. İbnü’l-Esîr ilk hükümdarlarını [[Maniheizm|Maniheist]] olarak göstermiştir. Karahıtaylar, İslamiyet’i kabul etmemekle birlikte genelde bütün din ve inançlara karşı hoşgörülü davrandılar; son Gürhan Ch’eluku’nun gizlice müslüman olduğu da rivayet edilmiştir. Çin hece sisteminden uyarlanmış özel bir yazıya sahip olan Karahıtaylar sürekli kendi kültürlerine dayanarak eski Liao İmparatorluğu’ndan getirdikleri gelenekleri ve idare sistemini muhafaza etmişlerdir. Devlet idaresinde Yehlü ve Hsiao adlı iki aile büyük rol oynamıştır. Beş hükümdardan ikisi kadındır. İpek yolu güzergahını elinde bulunduran Karahıtaylar doğu ile olan ticari ilişkilerini daha da güçlendirdiler. Karahıtaylar’ın yıkılmasından sonra hanedana mensup Barak Hâcib (Kutluğ Han) 1222 yılında Kirman’da Kutluğhanlılar adıyla bilinen bir devlet kurmuştur.<ref name= "Karahitaylar" />
=== Kara Hıtay’ın hükümdarları ===
Satır 137 ⟶ 136:
| 4.Yoktu || Yoktu || [[Küçlüğ]] (屈出律 Qūchūlǜ) || [[1211]]-[[1218]] || Yoktu
|}
== Kaynakça ==
| |||