|
'''Zekâ''' ([[Arapça]]: '' ذكاء'') ya da [[ruh bilimi]]nde '''anlak'''<ref name="TDK anlak">{{Web kaynağı| url = http://www.tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=anlak | başlık = TDK Güncel Türkçe Sözlük - anlak | erişimtarihi = 5 Ocak 2010 }}</ref>, zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme [[Yetenek|yeteneğidir]].<ref name="atalay yörükoğlu - zekâ nedir?">{{Kitap kaynağı
| son = Yörükoğlu
| ilk = Atalay
| yıl = 2004
| başlık = Çocuk Ruh Sağlığı
| yayımcı = Özgür Yayınları
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 105-106
| bölüm = Zekâ Nedir?
}}</ref> Başka bir deyişle anlak, [[zihin|zihnin]] birçok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler birleşimidir.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâ">{{Kitap kaynağı
| son = Aral
| ilk = Neriman
| yardımcıyazarlar = Gülen Baran, Şenay Bulut, Serap Çimen
| yıl = 2001
| başlık = Çocuk Gelişimi - I
| yayımcı = YA-PA
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 115-116
| bölüm = Zekâ
}}</ref> En geniş anlamıyla, genel zihin gücü olarak da tanımlanabilir.<ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekâ"/> Zihnin algılama, bellek, düşünme, uslamlama, öğrenme gibi birçok işlevini içerir.<ref name="atalay yörükoğlu - zekâ nedir?"/> Sözcük çok geniş anlamda kullanılsa da psikologlar tarafından [[yaratıcılık]], [[kişilik]], [[bilgi]] ve [[akıl]] gibi değişik kategorilere ayrılmıştır.<br />
Zekâ araştırmacılarının asıl alanı [[insan]]lardır, fakat [[hayvan]]ların da öğrenme, anlama vs. yetenekleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.
== Köken bilimi ==
Zekâ sözcüğü Türkçeye [[Arapça]]dan geçmiştir.<ref name="TDK zekâ">{{Web kaynağı| url = http://www.tdk.org.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=zekâ | başlık = TDK Güncel Türkçe Sözlük - zekâ | erişimtarihi = 5 Ocak 2010 }}</ref> Arapçada '' ذكاء'', "parıltı", "zihin parıltısı" gibi anlamlara gelmekte; "ateşin harlanması" gibi bir anlamda da kullanılmaktadır.<ref name="ÇTES zekâ">{{Web kaynağı| url = http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=zek%E2&x=0&y=0 | başlık = Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü - zekâ | erişimtarihi = 5 Ocak 2010 }}</ref><br />
Anlak ise öz Türkçe bir sözcük olup, anlamak (''anla-'') eylem kökünden türemiştir ve basit anlamıyla, anlama, algılama yeteneği demektir.<ref name="ÇTES anlak">{{Web kaynağı| url = http://www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=anlak&x=0&y=0 | başlık = Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü - anlak | erişimtarihi = 5 Ocak 2010 }}</ref>
== Tanımlar ==
Zekânın ne olduğu ile ilgili tartışmalar yıllardan beri sürmektedir. Buna göre anlağın birkaç tanımı şu şekildedir:<ref name="çocuk gelişimi I - zekâ"/><ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekâ">{{Ansiklopedi kaynağı
|madde= Zekâ
|ansiklopedi= Yeni Rehber Ansiklopedisi
|cilt=20. cilt
|sayfalar= 335. sayfa
|erişimtarihi= 13 Şubat 2010}}</ref>
* Binet'e göre anlak, iyi akıl yürütme, iyi hüküm verme ve kendi kendini aşma kapasitesidir.
* Davis'e göre anlak, edinilen bilgilerden faydalanarak sorunları halletme yeteneğidir.
* Terman’a göre anlak, soyut düşünme yeteneğidir.
* Thorndike'a göre anlak, birçok düşüncesel yeteneklerin karışımıdır ve mekanik, sosyal ve soyut anlak olmak üzere üç başlıkta incelenmelidir.
* Weshler'e göre anlak, bireyin amaçlı davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle ilişkilerde etkili olma kapasitesinin tümüdür.
== Belirleyen etkenler ==
Bir kişinin zekâsını belirleyen üç temel etken vardır.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler">{{Kitap kaynağı
| son = Yörükoğlu
| ilk = Atalay
| yıl = 2004
| başlık = Çocuk Ruh Sağlığı
| yayımcı = Özgür Yayınları
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 106-108
| bölüm = Zekâyı Belirleyen Etkenler
}}</ref>
=== Kalıtım ===
Temelde zekâ doğuştan gelir ve büyük ölçüde [[kalıtım]]ın etkisiyle belirlenir.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler"/> Yapılan çalışmalarda çocuğun zekâsı ile ana-babanın zekâsı arasında yüksek düzeyde ilişki olduğu saptanmıştır.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâyı belirleyen faktörler">{{Kitap kaynağı
| son = Aral
| ilk = Neriman
| yardımcıyazarlar = Gülen Baran, Şenay Bulut, Serap Çimen
| yıl = 2001
| başlık = Çocuk Gelişimi - I
| yayımcı = YA-PA
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 117-118
| bölüm = Zekâyı Belirleyen Faktörler
}}</ref> Çocuğun zekâ gücü anasıyla babasının zekâ gücü ortalamasına yakındır. Biraz altında ya da üstünde olabilir. Ana ve babanın döl gözelerinde, [[gen]] adı verilen ve [[kalıtım]]ı belirleyen özellikler rastlantısal bir yolla çocuğa geçerler.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler"/>
=== Doğum ve öncesi ===
Çocuğun [[döl yatağı]]nda uygun beslenmesi, [[beyin]] kanlanma ve [[oksijen]] alımının yolunda gitmesi gerekir. Örneğin; zor bir [[doğum]] sırasında çocuğun soluğu uzun süre kesilirse, beyin gözeleri ölür ve sonuçta zekâsı etkilenir. Bunun gibi, beyin dokusunu doğum sonrasında örseleyen yaralamalar ve beyin [[yangı]]ları da zekâ gizilini (potansiyelini) düşürebilir.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler"/> Ananın [[gebelik]] süresince nasıl beslendiği de zekâ gelişimini etkileyen bir etkendir.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâyı belirleyen faktörler"/>
=== Çevre ===
Çocuk doğuştan getirdiği zihinsel gizilini kullanabilmek ve geliştirebilmek için varsıl uyarıcılarla donatılmış çevreye ihtiyaç duyar.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâyı belirleyen faktörler"/> Çevrenin zekâyı tam olarak ne ölçüde etkilediği saptanamamıştır.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler"/> İlk yaşlarda ana babanın uyarması, ilgisi, zekâyı geliştirebileceği gibi, bunun tersi de olabilir. Bu konuda genellikle gözlenen, eğitim düzeyi düşük bir ana-babanın çocuğuna anlaksal yoldan ilgisinin az olduğu ve çocuğun (okul çağına gelene kadar) zekâ gelişiminin yavaş olduğudur.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâyı Belirleyen Etkenler"/> Genel olarak zekânın %75'i ilk dört yılda oluşur ve 20 yaşına kadar gelişimini sürdürür.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâyı belirleyen faktörler"/>
== Ölçme ==
Zekâ ölçerleri (testleri) çocukların yapabilecekleri işlere, becerilerine, yanıtlayabilecekleri sorulara, yaşlarına uygun sayı, söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâ ölçülmesi">{{Kitap kaynağı
| son = Yörükoğlu
| ilk = Atalay
| yıl = 2004
| başlık = Çocuk Ruh Sağlığı
| yayımcı = Özgür Yayınları
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 111-113
| bölüm = Zekânın ölçülmesi (Zekâ ölçerler)
}}</ref> Zekâ standardize edilmiş bu zekâ testleri ile ölçülür.<ref name="çocuk gelişimi I - zekâ bölümleri">{{Kitap kaynağı
| son = Aral
| ilk = Neriman
| yardımcıyazarlar = Gülen Baran, Şenay Bulut, Serap Çimen
| yıl = 2001
| başlık = Çocuk Gelişimi - I
| yayımcı = YA-PA
| yer = İstanbul
| sayfalar = s. 116-117
| bölüm = Zekâ Bölümleri
}}</ref> Bu testlerdeki sorular her yaşa göre özel olarak hazırlanır.
=== Tarihçe ===
Batıda kullanılan ilk zekâ ölçerini Fransız psikolog Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon üretmiştir.<ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekânın ölçülmesi"/> 1905'te yayımlanan bu testin adı "Binet-Simon Testi"dir. Bu ölçer, Paris ilkokullarında başarısız öğrencilere uygulanmış ve zekâsı geri olduğu için başarısız olanlarla; zekâsı geri olmayıp, olumsuz çevre etkenleri yüzünden başarısız olanları ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır.<ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekânın ölçülmesi">{{Ansiklopedi kaynağı
|madde= Zekânın Ölçülmesi
|ansiklopedi= Yeni Rehber Ansiklopedisi
|cilt=20. cilt
|sayfalar= 336. sayfa
|erişimtarihi= 13 Şubat 2010}}</ref>
=== Zekâ katsayısı ===
{{ana madde|Zekâ katsayısı}}
Ölçerlerde çocuğun doğru yanıtladığı sorular dikkate alınarak zekâ yaşı hesaplanır.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâ ölçülmesi"/> Zekâ yaşının gerçek yaşa bölümünün 100 ile çarpılmasıyla [[zekâ katsayısı]] (ZK ya da [[IQ]]) ortaya çıkar:
ZK = (Zekâ yaşı / Gerçek yaş) x 100.<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâ ölçülmesi"/><ref name="çocuk gelişimi I - zekâ bölümleri"/><ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekânın ölçülmesi"/>
Örneğin; 10 yaşındaki bir çocuk ölçerde yalnızca 6 yaş düzeyine kadar olan soruları/görevleri yapabilmişse, ZK'si (6/10) x 100 = 60 olarak belirlenir.
=== Sınıflandırma ===
[[Dünya Sağlık Örgütü]]'nün (WHO) önerdiği zekâ sınıflandırması şu şekildedir.
{| class="wikitable" width=400
! colspan=2 |Uluslararası zekâ sınıflandırması<ref name="atalay yörükoğlu - Zekâ ölçülmesi"/><ref name="çocuk gelişimi I - zekâ bölümleri"/><ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekânın ölçülmesi"/>
|-
| align="center" | '''ZK''' (IQ)
| align="center" | '''Zekâ sınıfı'''
|-
| align="center" | 0-20
| align="center" | Derin [[zekâ geriliği]] / [[Zihinsel engelli|zihinsel engel]]
|-
| align="center" | 21-35
| align="center" | Ağır derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
|-
| align="center" | 36-50
| align="center" | Orta derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
|-
| align="center" | 51-70
| align="center" | Hafif derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
|-
| align="center" | 71-79
| align="center" | Sınırda zekâ
|-
| align="center" | 80-89
| align="center" | Donuk zekâ
|-
| align="center" | 90-109
| align="center" | Normal ya da ortalama zekâ
|-
| align="center" | 110-119
| align="center" | Parlak zekâ
|-
| align="center" | 120-129
| align="center" | Üstün zekâ
|-
| align="center" | 130 ve üstü
| align="center" | Çok üstün zekâ
|}
== Akıl ile ilişki ==
Akıl doğru düşünce üretmekle ilgilidir. Zekâ ise genelde uygulayıcı olarak düşünülebilir.<ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekâ"/> Akıl kuramlar ve kurallar ortaya çıkarırken, zekâ bunların pratikte uygulanmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında zekâ düşünebilme gücü ya da yeteneğidir. Doğru düşünceye ulaşmak ya da sahip olmak ise akılla olur.<ref name="kavramlar ansiklopedisi - zekâ"/>
== Ayrıca bakınız ==
{{Commonscat|Intelligence}}
* [[IQ]]
* [[EQ]]
* [[SQ]]
* [[Yapay Zeka]]
* [[ÜYEP]] Üstün Zekalıların Eğitimi
== Kaynakça ==
* Yörükoğlu, Atalay (Prof. Dr.). ''Çocuk Ruh Sağlığı'', İstanbul: Özgür Yayınları (2004).
* Aral, Neriman (Doç. Dr.); Gülen Baran (Doç. Dr.), Şenay Bulut, Serap Çimen. ''Çocuk Gelişimi - I'', İstanbul: YA-PA (2001).
=== Dipnotlar ===
{{Kaynakça}}
== Ek okumalar ==
* {{Kitap kaynağı|son1=Binet |ilk1=Alfred |son2=Simon |ilk2=Th. |authorlink1=Alfred Binet |başlık=The development of intelligence in children: The Binet-Simon Scale |others=E.S. Kite (Trans.) |location= Baltimore |yayımcı=Williams & Wilkins |yıl=1916 |series=Publications of the Training School at Vineland New Jersey Department of Research No. 11 |url=http://books.google.com/?id=jEQSAAAAYAAJ&dq=The%20development%20of%20intelligence%20in%20children%20Binet&pg=PA1#v=onepage&q |accessdate=18 July 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=The Measurement of Intelligence |son=Terman |ilk=Lewis M. |authorlink=Lewis Terman |yıl=1916 |yayımcı=Houghton Mifflin |location=Boston |url=http://www.gutenberg.org/etext/20662 |accessdate=26 June 2010 |isbn=0405064802}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=Assessment of Cognitive Processes |son1=Das |ilk1=J.P. |son2=Naglieri |ilk2=J.A. |son3=Kirby |ilk3=J.R. |yıl=1994 |yayımcı=Allyn & Bacon |location=Needham Heights, MA, USA |url=http://www.amazon.com/Assessment-Cognitive-Processes-Theory-Intelligence/dp/0205141641 |isbn=0205141641 |laydate=2 January 1994}}
* {{Kitap kaynağı|author=Wake, Warren K.; Gardner, Howard; Kornhaber, Mindy L. |başlık=Intelligence: Multiple perspectives |yayımcı=Harcourt Brace College yayımcıs |location=Fort Worth, TX |yıl=1996 |isbn= 0030726298 |oclc=34414874}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=What Is Intelligence? |editor=Khalfa, Jean |coauthors=Richard Gregory, Nicholas Mackintosh, George Butterworth, Roger Schank, Lawrence Birnbaum, Roger Penrose, Simha Arom, Daniel Dennett, Dan Sperber |yıl=1996 |series=Darwin College Lectures |yayımcı=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=9780521566858 |laysummary=https://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521566858 |laydate=4 July 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=Handbook of Intelligence |editor=Sternberg, Robert J. |editor-link=Robert Sternberg |coauthors=Nathan Brody, Janet E. Davidson, C.L. Downing, Elena L. Grigorenko, Zhe Chen, Robert S. Siegler, Cynthia A. Berg, Douglas K. Detterman, Lynne Gabriel, et al. |yıl=2000 |yayımcı=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=9780521596480 |laysummary=http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521596480 |laydate=29 June 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=The Making of Intelligence |son=Richardson |ilk=Ken |yıl=2000 |yayımcı=Columbia University Press |location=New York (NY) |isbn=978-0-231-12005-0 |laysummary=http://cup.columbia.edu/book/978-0-231-12004-3/the-making-of-intelligence |laydate=28 June 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=The Nature of Intelligence |editor1-son=Bock |editor1-ilk=Gregory |editor2-son=Goode |editor2-ilk=Jamie |editor3-son=Webb |editor3-ilk=Kate |location=Chichester |yayımcı=[[John Wiley & Sons|Wiley]] |series=Novartis Foundation Symposium 233 |yıl=2000 |isbn=978-0471494348 |url=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/bookhome/118964607?CRETRY=1&SRETRY=0 |accessdate=16 July 2010 |doi= 10.1002/0470870850}}
* {{Kitap kaynağı|author=Blakeslee, Sandra; [[Jeff Hawkins|Hawkins, Jeff]] |başlık=On intelligence |yayımcı=Times Books |location=New York |yıl=2004 |isbn=0-8050-7456-2 |oclc=55510125}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=International Handbook of Intelligence |editor=Sternberg, Robert J. |coauthors=Ian Deary, Pauline Smith, Berit Carlstedt, Jan-Eric Gustafsson, Jarrlo Hautamaki, Rocio Fernandez-Ballesteros, Roberto Colom, Jacques Lautrey, et al. |yıl=2004 |yayımcı=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=9780521004022 |laysummary=http://www.cup.es/uk/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521004022 |laydate=29 June 2010 |editor-link=Robert Sternberg}}
* {{Kitap kaynağı|author=Flynn, James R. |başlık=What Is Intelligence: Beyond the Flynn Effect |edition=expanded paperback |location=Cambridge |yayımcı=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-74147-7 |yıl=2009 |laysummary=http://www.cscs.umich.edu/~crshalizi/reviews/flynn-beyond/ |laydate=18 July 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=What Intelligence Tests Miss: The Psychology of Rational Thought |son=Stanovich |ilk=Keith |yıl=2009 |yayımcı=Yale University Press |location=New Haven (CT) |isbn=9780300123852 |laysummary=http://yalepress.yale.edu/yupbooks/book.asp?isbn=9780300123852 |laydate=9 August 2010}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=Intelligence and the Brain: Solving the Mystery of Why People Differ in IQ and How a Child Can Be a Genius |son=Garlick |ilk=Dennis |yıl=2010 |yayımcı=Aesop Press |location=Burbank (CA) |isbn=9780615319216 |laysummary=http://www.intelligenceandthebrain.com |laydate=23 August 2010}}
== Dış bağlantılar ==
{{Commons category}}
{{Wiktionary}}
{{Wikiquote}}
* [http://internal.psychology.illinois.edu/~broberts/Neisser%20et%20al,%201996,%20intelligence.pdf APA Task Force Examines the Knowns and Unknowns of Intelligence] - ''American Psychologist'', February 1996
* [http://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/24538/page/1 The cognitive-psychology approach vs. psychometric approach to intelligence] - ''American Scientist'' magazine
* [http://www.indiana.edu/%7Eintell/map.shtml History of Influences in the Development of Intelligence Theory and Testing] - Developed by [[Jonathan A. Plucker|Jonathan Plucker]] at [[Indiana University]]
* [http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-limits-of-intelligence The Limits of Intelligence: The laws of physics may well prevent the human brain from evolving into an ever more powerful thinking machine] by Douglas Fox in ''[[Scientific American]]'', June 14, 2011.
*Intelligence ([http://www.elsevier.com/locate/intell journal homepage])
* International Society for Intelligence Research ([http://www.isironline.org/ homepage])
{{Metafizik}}
[[Kategori:Zekâ|*]]
[[Kategori:Gelişim psikolojisi]]
[[Kategori:Psikoloji testleri]]
[[Kategori:Psikoloji terimleri]]
[[Kategori:Eğitim psikolojisi]]
| 