Vikipedi

Zazaca: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Neribij (mesaj | katkılar)
2.246 değişiklik
→‎Alfabeler: kaynakta yer almayan doğrulanamayan bilgiler çıkarıldı. Zazaca wikipediada iki alfabe birlikte kullanılıyor.
Vuzorg (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
868 değişiklik
k Stabil sürüm
Etiket: Elle geri alma
19. satır:
|haritabaşlığı = Zaza dilinin üç ana lehçesinin coğrafi dağılımı.
}}
'''Zazaca''', [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[İran dilleri]] grubunda bulunangrubunun Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir.<ref name="Paul9">Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, ''Iranian Languages'', Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.</ref> [[Zazalar]] tarafından [[Türkiye]]'nin doğusunda [[Bingöl]], [[Elazığ (il)|Elâzığ]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Erzurum]], [[Sivas (il)|Sivas]] ve [[Tunceli]]; güneydoğusunda [[Diyarbakır|Adıyaman]], [[Diyarbakır]], [[Şanlıurfa (il)|Şanlıurfa]] ile [[Muş (il)|Muş]]'un [[Varto]] ilçesi ve [[Bitlis]]'in batısında [[Mutki]] ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulurkonuşulmaktadır.<ref name=":3">Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.49-50</ref> Zazacaya gramer, genetik, dil bilimi ve söz varlığı açısından en yakın diller [[Hazar Denizi]] kıyılarında konuşulan [[Talişçe|Talışça]], [[Tatça (İran)|Tatça]], [[Gilekçe]], [[Simnanca]], [[Sengserce]] ve [[Mazenderanca]]dır.<ref>Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://iranicaonline.org/articles/dimli |başlık=İranice Ansiklopedisi - Zaza{{!}}Dımlı |erişimtarihi=9 Eylül 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110429180830/https://iranicaonline.org/articles/dimli |arşivtarihi=29 Nisan 2011 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://iranicaonline.org/articles/gilan-x |başlık=İranice Ansiklopedisi - Gilan |erişimtarihi=9 Eylül 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210924095729/https://iranicaonline.org/articles/gilan-x |arşivtarihi=24 Eylül 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm |başlık=Zaza (Zazaki / زازاکی) |erişimtarihi=9 Eylül 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210803004229/https://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm |arşivtarihi=3 Ağustos 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://www.iranchamber.com/literature/articles/zazaki_among_iranian_languages.pdf |başlık=The Position of Zazaki Among West Iranian languages |erişimtarihi=9 Eylül 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210803004233/https://www.iranchamber.com/literature/articles/zazaki_among_iranian_languages.pdf |arşivtarihi=3 Ağustos 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.iranicaonline.org/articles/caspian-dialects|başlık=CAspian Dialects|erişimtarihi=3 Eylül 2012|arşivtarihi=17 Kasım 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20121117014630/http://www.iranicaonline.org/articles/caspian-dialects|ölüurl=hayır|çalışma=İranica Online}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.omniglot.com/writing/mazandarani.htm|başlık=Mazandarani|erişimtarihi=3 Eylül 2012|arşivtarihi=3 Ağustos 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190803211716/https://omniglot.com/writing/mazandarani.htm|ölüurl=evet|çalışma=Omniglot.com}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/400811 |başlık=Ludwig Paul- Zaza |erişimtarihi=12 Eylül 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210413092106/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/400811 |arşivtarihi=13 Nisan 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511.</ref><ref>A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony</ref><ref>Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp)</ref><ref>Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.</ref>
 
== Adlandırma ==
[[Dosya:Iranian tongues de.svg|küçükresim|sağ|upright=1.36|Zazacanın [[İran dilleri|İrani diller]] içindeki yeri]]
[[Zazalar]]ın dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. ZazacaZaza dili için kullanılan başlıca adlandırmalar şunlardır:
* [[Dımılki]] veya [[Zazalar|Dımıli]]:<ref name="iranicaonline.org">{{Web kaynağı|url=https://www.iranicaonline.org/articles/dimli|başlık=DIMLĪ|yayıncı=Encyclopædia Iranica|erişimtarihi=15 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230518101624/https://www.iranicaonline.org/articles/dimli|arşivtarihi=18 Mayıs 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780203641736-9/zazaki-ludwig-paul|başlık=The Iranian Languages: Zazaki|erişimtarihi=16 Ocak 2024|tarih=2009|dil=İngilizce|yayıncı=Routledge|ad=Ludwig|soyadı=Paul|isbn=9780203641736|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240116162641/https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780203641736-9/zazaki-ludwig-paul|arşivtarihi=16 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref>[http://multitree.org/codes/diq Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice]</ref><ref>Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985</ref> [[Aksaray]], [[Şanlıurfa (il)|Şanlıurfa]], [[Siverek]], [[Diyarbakır (il)|Diyarbakır]], [[Çüngüş]], [[Adıyaman (il)|Adıyaman]],[[Gerger]] ve [[Mutki]]'de yaşayan [[Zazalar]]'ın dillerine verdikleri isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini Dımıli, dillerini Dımıli/Dımılki olarak adlandırmaktadır.<ref name=":4">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books/about/Tarihsel_ve_sosyolojik_geli%C5%9Fimi_ile_Zaz.html?id=sDPNzQEACAAJ&redir_esc=y|başlık=Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme|tarih=2019|editörler=Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan|sayfalar=87-93|çalışma=Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor|yayınyeri=Ankara|yayıncı=Kalan Yayınları|ad=Hıdır|soyadı=Eren|erişim-tarihi=16 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240116162640/https://books.google.com.tr/books/about/Tarihsel_ve_sosyolojik_geli%C5%9Fimi_ile_Zaz.html?id=sDPNzQEACAAJ&redir_esc=y|arşivtarihi=16 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="FPamukçu">Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31</ref> [[:en:Friedrich Carl Andreas|Friedrich Carl Andreas]], [[Karl Hadank]] ve [[Vladimir Minorski]] gibi Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zazacanın tarihi [[Deylem]] bölgesinde konuşlan diller ile yakınlığına bağlı olarak<ref name="iranicaonline.org"/><ref name="auto">{{Kitap kaynağı|başlık=Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater|url=https://archive.org/details/iranicavariapape0016unse|tarih=1990|sayfa=[https://archive.org/details/iranicavariapape0016unse/page/267 267]|yer=Leiden|yayıncı=E. J. Brill|soyadı=Ehsan Yar-Shater|isbn=90-6831-226-X}}</ref><ref name="auto1">{{Web kaynağı|url=https://iranicaonline.org/|başlık=Welcome to Encyclopaedia Iranica|erişimtarihi=20 Mayıs 2023|website=iranicaonline.org|ad=Encyclopaedia Iranica|soyadı=Foundation|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100410171658/https://iranicaonline.org/|arşivtarihi=10 Nisan 2010|ölüurl=hayır}}</ref> Dımıli sözcüğünün, [[Deylem]] bölgesi ile bağlantılı olduğunu öne sürmüştür.<ref name="Asatrian">{{Web kaynağı|url=http://www.iranicaonline.org/articles/dimli|başlık=Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica|erişimtarihi=25 Nisan 2013|arşivtarihi=17 Mayıs 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130517021243/http://www.iranicaonline.org/articles/dimli|ölüurl=hayır}}</ref><ref>Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48</ref><ref>V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194</ref> Bu ismin kökeninin tarihsel olarak [[Dunbuliler|Dunbuli]] aşireti ismiyle bağlantılı olabileceği de bir diğer görüştür.<ref name="Alanoglu">Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323</ref> [[Siirt]] ili [[Baykan]] ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.<ref>Ramazan Eroğlu, ''Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması)'', Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")</ref>
* [[Zazaki]]: Tarihsel olarak [[Elâzığ]], [[Palu]], [[Maden]], [[Çermik]], [[Bingöl]] ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu adlandırmaya Zazacanın bütün lehçelerinde rastlanmaktadır.<ref name=":4" /><ref name="Selcan2">"Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"</ref> Dilin bu adlandırmasına Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde rastlanmaktadır.<ref name=":2">Ercan Çağlayan, ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.27-35 ve s.68: "Osmanlı döneminde Zaza tabiri ile ilgili ilk kayıtlara Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinde rastlanmaktadır."</ref> Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir.<ref>Ercan Çağlayan, "Emik ve Etik Yaklaşımlar", ''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, 2017, pp.25-47</ref> Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin Sasa ya da Sasan kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir.<ref>Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30</ref><ref>Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology</ref>
* [[Kırdki]] veya [[Kırdi]]: Zazacanın [[Merkezî Zazaca|merkez lehçesiyle]] konuşan Zazaların hemen hepsi kendilerini Zaza, dillerini Zazaki olarak tanımlarken [[Palu]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] ve [[Dicle]] gibi yerlerde Zaza’nın yanında Kırd şeklindeki tanımlamaya da sınırlı şekilde rastlanır. Bu anılan yörelerde yaşayan bazı [[Zazalar]] dillerini Kırdki/Kırdi olarak adlandırmaktadır.<ref name=":4" /><ref name=":5">{{Dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224|başlık=Zaza Dili (Zaza Language)|erişimtarihi=16 Ocak 2024|tarih=2015|sayı=1|sayfalar=93-114|yayıncı=Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi|cilt=1|ad=Mesut|soyadı=Keskin|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217001008/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/handle/20.500.12898/260|başlık=Zazaca Sözlükçülüğün Tarihi, Sorunları ve Çözüm Yolları|erişimtarihi=16 Ocak 2024|tarih=2011|sayfalar=351-368|çalışma=I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu|yayıncı=Bingöl Üniversitesi Yayınları|ad=Varol|soyadı=Murat|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240116162641/http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/handle/20.500.12898/260|arşivtarihi=16 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref>
* [[Kırmancki]]:<ref>[http://multitree.org/codes/kiu Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir]</ref> [[Tunceli (il)|Tunceli]], [[Erzincan (il)|Erzincan]], [[Bingöl (il)|Bingöl]] ([[Kiğı]], [[Yayladere]]) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, anılan bu yörelerde yaşayan Alevi [[Zazalar]] kendilerine [[Kırmanc]], yaşadıkları mıntıkaya da [[Kırmanciye]] derler.<ref name=":6">{{Dergi kaynağı|url=https://www.bingol.edu.tr/documents/Zaza_Dili_Sempozyumu.pdf|başlık=Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi|erişimtarihi=16 Ocak 2024|tarih=2011|sayfalar=111-142.|çalışma=I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu|yayıncı=Bingöl Üniversitesi Yayınları|ad=Zülfü|soyadı=Selcan|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240116162642/https://www.bingol.edu.tr/documents/Zaza_Dili_Sempozyumu.pdf|arşivtarihi=16 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Selcan1">Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93</ref><ref name="Düzgün">M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37</ref> Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.<ref>Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.</ref>
* Zonê Ma'':'' [[Bingöl]], [[Erzurum]] ve [[Varto]] gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" anlamına gelen "zonê ma" demektedir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "şarê ma" demektedir.<ref name="Zilan">"Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."</ref><ref name=":1">Mesut Keskin, "Zaza Dili", ''Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi'', Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.</ref>
 
== Zazaca araştırmasının tarihçesi ==
ZazacaZaza dili üzerine ilk araştırmalar 19. yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla başlamıştır. Dil bilimci Peter I. Lerch, [[Kırım Savaşı|Kırım Savaşı']]nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giderek buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında Zazaca bazı derlemeler yapmıştır.<ref name=":10">Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
</ref> Lerch, 1856 yılında, Zazaca cümle listesi ve hikayelerden oluşan derlemelerini kısmidil analizlebilimsel analiz yapmadan [[Rusça]]<ref name="Lerch-russian">Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58</ref> ve [[Almanca]]<ref name="Lerch1">Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130914200137/http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf|tarih=14 Eylül 2013}}</ref> olarak yayımlamıştır.<ref name=":6" /> Daha sonra Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856<ref name=":11">Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Transactions of The Philological Society'', London, 1856, ss. 40-42</ref> ve 1860<ref name=":12">Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", ''Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical'', Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242&nbsp;</ref> yıllarında yayımlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayımlanmıştır.<ref name="Blau">Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627</ref> Daha sonraArdından Friedrich Müller (1864), Lerch'in derlediği metinlerle Zazaca ile üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yayımlamıştır.<ref name=":5" /><ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref> Müller çalışmasında Zazacayı Kürtçe'nin[[Farsça]]nın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın KurmanccaKürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın KurmanccaKürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir.<ref name="Aslan, J. 2020">Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.</ref> Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir.<ref>Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.</ref> Daha sonra,Ardından Albert van Le Coq (1903) derlediği bazı Zazaca metinleri Kürtçe metinlerle bazı kısmi karşılaştırmalar yaparak dil bilimsel analiz yapmadan yayımlamıştır.<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130914190706/http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf|tarih=14 Eylül 2013}}</ref> AnılanÇalışmalarında Zaza dilinde metin kayıtlarına yer veren ilk dönem araştırmacıları, detaylı dil bilimsel analizini yapmadan diyalekt olarak ele alıp Zazacayı Farsça ve Kürtçe içindeile birlikte değerlendirmiştir.<ref name="Aslan, J. 2020"/><ref>Ercan Çağlayan,''Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik'', İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170</ref>
 
Zazacayı dil bilimsel olarak inceleyip detaylı analizini yapan ilk araştırmacı Alman dil bilimci [[Oskar Mann]]'dır. 1905/1906 yıllarında Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dil bilimsel analizi için görevlendirilen [[Oskar Mann]] Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Zazacayı ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji), köken bilgisi (etimoloji) açılarından inceleyen Oskar Mann yaptığı araştırmaların sonucunda Zazacanın Farsça ya da Kürtçenin bir lehçesi olmayıp başlı başına ayrı bir dil olduğunu tespit etmiştir.<ref name=":13">O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.</ref> Mann'ın ölümünden sonra çalışmalarını devralarak ilerleten [[Karl Hadank]], 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırmıştır.<ref name="Hadanak">Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932</ref> Hadank da öncülü [[Oskar Mann]] gibi Zazacayı başlı başına ayrı bir dil olarak ele almıştır. Zazacanın modern dil bilimi tarihindeki yeri [[Oskar Mann]] (1906) ve [[Karl Hadank]]'dan (1932) sonra [[:en:David Neil MacKenzie|David Neil MacKenzie]] (1961–95), [[:en:Gernot Ludwig Windfuhr|Gernot Ludwig Windfuhr]] (1989), [[:en:Jost Gippert|Jost Gippert]] (1996), [[:de:Ludwig Paul (Sprachwissenschaftler)|Ludwig Paul]] (1998) ve birçok yabancı dil bilimci ve araştırmacı ve uluslararası dil otoriteleri [[Glottolog]]<ref name=":18">{{Web kaynağı|url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246|başlık=Northwestern Iranian/Adharic/Zaza|erişimtarihi=24 Ocak 2024|tarih=2024|yayıncı=Glottolog|arşivurl=https://web.archive.org/web/20181106231304/https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246|arşivtarihi=6 Kasım 2018|ölüurl=hayır}}</ref> ve [[Ethnologue]]<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.ethnologue.com/language/zza/|başlık=Zaza|erişimtarihi=24 Ocak 2024|tarih=2024|yayıncı=Ethnologue|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230309072358/https://www.ethnologue.com/language/zza/|arşivtarihi=9 Mart 2023|ölüurl=hayır}}</ref> tarafından incelenmiş olup başlı başına bir Batı İran dili şeklinde tespit edilmiştir.<ref>O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.Paul, Ludwig. 1998. The Position of Zazaki among West Iranian Languages. In Nicholas Sims-Williams (ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part I: Old and Middle Iranian Studies, 163-177. Wiesbaden: Ludwig Reichert.</ref>
 
== Coğrafi dağılım ==
40. satır:
Zazaca, [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]]’nun Yukarı [[Fırat]] ve [[Dicle]] havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 2-3<ref>Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf|tarih=15 Ağustos 2011}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://elalliance.org/languages/iranic/zaza//|başlık=Zaza|erişimtarihi=4 Mayıs 2022|arşivtarihi=18 Mayıs 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210518202043/https://elalliance.org/languages/iranic/zaza/|ölüurl=hayır|çalışma=Endangered Language Alliance}}</ref> milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle [[Almanya]], [[Fransa]], [[Avusturya]], [[İsveç]], [[İsviçre]] ve [[Hollanda]] gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zaza veya Zazaca konuşan nüfus bulunmaktadır.<ref>[https://www.academia.edu/11824077/UNESCOn%C4%B1n_Dil_Raporlar%C4%B1na_G%C3%B6re_Zazacan%C4%B1n_Durumu_ve_Gelece%C4%9Fi UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği]</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf |başlık=Zazacanın İrani diller arasındaki yeri |erişimtarihi=10 Nisan 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200131160429/http://zazaki.de/turkce/makaleler/keskin-zazacaninyeriveyarini.pdf |arşivtarihi=31 Ocak 2020 |ölüurl=evet }}</ref>
 
ZazacanınZaza endilinin yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri, [[Tunceli]] (bütün ilçelerde), [[Bingöl]] (bütün ilçelerde), [[Elâzığ]] (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), [[Diyarbakır]] (kuzey ve batı bölgeleri [[Çermik]], [[Çüngüş]], [[Ergani]], [[Eğil]], [[Dicle]], [[Lice]], [[Hani]], [[Kulp]], [[Hazro]]), [[Şanlıurfa|Urfa]] ([[Siverek]], [[Hilvan]] ilçeleri), [[Muş]] ([[Varto]] ilçesi), [[Sivas]] ([[Zara, Sivas|Zara]], [[Ulaş]], [[Kangal]] ilçeleri), [[Adıyaman (il)|Adıyaman]] ([[Gerger]] ilçesi), [[Erzincan]] ([[Merkez]], [[Tercan]], [[Çayırlı]], [[Refahiye]] ve yer yer diğer ilçelerde), [[Batman]] ([[Batman]], [[Kozluk]]), [[Bitlis]] ([[Mutki]], [[Tatvan]]), [[Malatya]] (doğu bölgesi), [[Ardahan]] ([[Göle]]'nin iki köyünde), [[Aksaray]] ([[Ekecik]] bölgesinde<ref>"Gund û Navçeyên Kurd li Bajarê Aksarayê (Ekecîkî)", [https://birnebun.eu/gunden-aksaray/ Birnebun.com] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210503004656/https://birnebun.eu/gunden-aksaray/ |tarih=3 Mayıs 2021 }} : Aksaray'daki 15 köyde Zazaca konuşulurken, bazı köylerde Kurmanci ve Zazaki birlikte konuşulmaktadır.</ref>) ve [[Erzurum]] ([[Hınıs]], [[Tekman]], [[Aşkale]], [[Çat]] ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturmaktadır.<ref name=":3" /><ref>Roşan Lezgin, [http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm Among Socıal Kurdish Groups – General Glance at Zazas] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130723133433/http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm |tarih=23 Temmuz 2013 }}, 21 Mayıs 2010, ''(erişim: 5 Mayıs 2021)''</ref>
 
== Sınıflandırma ==
47. satır:
Zazaca dil bilimsel olarak [[Hint-Avrupa dil ailesi]]nin [[Hint-İran dilleri|Hint-İran]] ana grubunun [[İran dilleri|İran]] koluna ait bir dildir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |başlık=Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |arşivtarihi=15 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref> Bir [[Batı İran dilleri|Batı İran dili]] olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip<ref name="Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza">{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |başlık=Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110815194713/http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf |arşivtarihi=15 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref><ref name="Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu">{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq |başlık=Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu |erişimtarihi=9 Ocak 2006 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20060103195408/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq |arşivtarihi=3 Ocak 2006 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://linguistlist.org/multitree/ | başlık = Multitree {{!}} The LINGUIST List | erişimtarihi =22 Ekim 2023| dil =İngilizce| çalışma = linguistlist.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20070304102237/https://linguistlist.org/multitree/ | arşivtarihi = 4 Mart 2007}}</ref><ref>Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995</ref> Kürtçeden ayrı olarak [[Gorani]] diliyle beraber ''[[Zaza-Gorani]]'' olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.<ref name="Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu"/><ref>[http://multitree.org/codes/zago Linguistik List Language Search - Zaza-Gorani]</ref>
 
[[Glottolog]] Zazacayı [[Hazar Denizi]]'nin güney kıyılarında konuşulan [[Talışça]], [[Tatça (İran)|Tatça]] ve lehçeleri ile birlikte [[Azerice (İran dili)|Eski Azerice]]'den türeyen ''Azeri dilleri grubu (Adharic)'' içinde sınıflandırmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246 |başlık=Glottolog - Family Zaza |erişimtarihi=1 Aralık 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181106231304/https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246 |arşivtarihi=6 Kasım 2018 |ölüurl=hayır }}</ref> Alman dil bilimci [[Jost Gippert]]<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm |başlık=Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması |erişimtarihi=27 Kasım 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110830052018/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm |arşivtarihi=30 Ağustos 2011 |ölüurl=evet }}</ref> ve LeCoq ise Zazacayı [[Hazar Denizi]]'nin güneyindeki tarihi [[Hyrkania]] bölgesine atıfta bulunarak ''Hyrkan dilleri'' ''grubu'' (Gurgan, Cürcan) içinde sınıflandırmıştır ve [[Tatça (İran)|Tatça]], [[Talışça]], [[Sengserce]] ve Hazar denizi kıyılarında konuşulan diğer dilleri Zazaca ile aynı alt gruba ait saymıştır.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İran Dilleri | url = http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160721230240/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm | arşivtarihi = 21 Temmuz 2016 | erişimtarihi = 24 Nisan 2013 | ölüurl =evet}}</ref>
 
Dil bilimci [[Ludwig Paul]]'a göre Zazaca, [[Kürtçe]]ye nazaran [[Goranice]] ve ölü bir İran dili olan [[Azerice (İran dili)|Eski Azerice]]<ref name="Paul9" /> ve [[Talişçe|Talışçaya]]<ref>{{Web kaynağı | url = http://azargoshnasp.net/languages/zazaki/zazakipositionof.pdf | başlık = THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES | yayımcı = | dil = İngilizce | tarih = | erişimtarihi = 10 Nisan 2013 | arşivengelli = evet}}</ref> daha yakındır. Paul, Zazacanın [[Talışça]], [[Tatça (İran)|Tatça]], [[Simnanca]], [[Sengserce]] ve ölü İran dilleri olan [[Azerice (İran dili)|Eski Azerice]] ve [[Partça]]ya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerlik paylaştığını<ref>Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.</ref> ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir.<ref>Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. s. 255</ref> Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir.<ref>Ozek, F., Saglam, B., & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. ''Applied Linguistics Review''. ISO 690</ref> Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dil bilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan [[Talişçe|Talışça]], [[Tatça (İran)|Tatça]], [[Gilanice|Gilekçe]] ve [[Mazenderanca]] gibi dillerdir.<ref name="Omniglot">[http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm Zazaki] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120511184535/http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm |tarih=11 Mayıs 2012 }}, ''Omniglot''</ref>
 
Ethnologue'a göre [[Batı İran dilleri|Kuzeybatı İran dilleri]] ve ZazacanınZaza dilinin yeri:<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/family/17-21 |başlık=Ethnologue Languages of the World |erişimtarihi=24 Nisan 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130428231217/http://www.ethnologue.com/family/17-21 |arşivtarihi=28 Nisan 2013 |ölüurl=hayır }}</ref>▼
[[Zaza-Gorani]]'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)<ref name="Lerch1">Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130914200137/http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf |tarih=14 Eylül 2013 }}</ref>, Friedrich Müller (1864)<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref>, E. B. Soane<ref name="Soane">Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6</ref> K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140221172027/http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en |tarih=21 Şubat 2014 }})</ref> Gülşat Aygen (2010)<ref>Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.</ref>, Mehemed Malmîsanij (2015/2021)<ref name=":4">Mehemed Malmîsanij, Kurmancca İle Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi, Vate yay, İstanbul 2015, s. 293 & [https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-history-of-the-kurds/kirmanjki-zazaki-dialect-of-kurdish-language-and-the-issues-it-faces/04C60EB26A3EE6F6FBDEFC674B9571DD "The Kırmanjki (Zazaki) Dialect of Kurdish Language and the Issues It Faces"], The Cambridge History of the Kurds, Cambridge University Press, 2021.</ref> gibi kimi dilbilimciler Zazacayı Kürtçe içinde sınıflandırmışlardır.
 
# [[Zaza-Gorani dilleri]] (6): Bacelani [bjm], [[Goranice]] [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], [[Kuzey Zazacası|Kuzey Zazaca]] [kiu], [[Güney Zazacası|Güney Zazaca]] [diq]▼
▲Ethnologue'a göre [[Batı İran dilleri|Kuzeybatı İran dilleri]] ve Zazacanın yeri:<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/family/17-21 |başlık=Ethnologue Languages of the World |erişimtarihi=24 Nisan 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130428231217/http://www.ethnologue.com/family/17-21 |arşivtarihi=28 Nisan 2013 |ölüurl=hayır }}</ref>
# Beluci dilleri (5): [[Belucice]] [bgp] [bcc] [bgn], [[Başkartça]] [bsg], Koroshi [ktl]▼
# [[Hazar dilleri|Hazar İran dilleri]] (3): [[Gilanca|Gilekçe]] [glk], [[Mâzenderanca]] [mzn], Şahmirzadi [srz]▼
# Merkezî İran dilleri (12): [[Aştiyanca]] [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], [[Sivendice]] [siy], Soi [soj], [[Vefsçe]] [vaf]▼
# Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]▼
# [[Simnan dilleri|Semnani]] dilleri (4): [[Lasgerdice]] [lsa], [[Sengserce]] [sgr], [[Simnanca]] [smy], [[Sorheyice]] [sqo]▼
# Talış dilleri (16): [[Elviri-Viderice]] [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], [[Herzendice]] [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], [[Hoinice]] [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], [[Şahrudice]] [shm], Takestani [tks], [[Talışça]] [tly], Yukarı Taromi [tov]▼
# Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]▼
# [[Kürt dilleri]] (4): [[Soranice]] [ckb], [[Kurmançça]] [kmr], Kirmanşahi ([[Kelhuri|Kelhurice]]ce) [sdh], [[Lekçe]] [lki]▼
 
Glottolog'a göre [[Batı İran dilleri|Kuzeybatı İran dilleri]]'nin Azeri (''Adharic'') dilleri grubu içinde Zaza dillerinin yeri:<ref name=":18" />
▲#[[Zaza-Gorani dilleri]] (6): Bacelani [bjm], [[Goranice]] [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], [[Kuzey Zazacası|Kuzey Zazaca]] [kiu], [[Güney Zazacası|Güney Zazaca]] [diq]
 
▲#Beluci dilleri (5): [[Belucice]] [bgp] [bcc] [bgn], [[Başkartça]] [bsg], Koroshi [ktl]
[[Azerice (İran dili)|Eski Azerice]]<nowiki/>den [adha1238] türeyen Azeri dilleri:
▲#[[Hazar dilleri|Hazar İran dilleri]] (3): [[Gilanca|Gilekçe]] [glk], [[Mâzenderanca]] [mzn], Şahmirzadi [srz]
 
▲#Merkezî İran dilleri (12): [[Aştiyanca]] [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], [[Sivendice]] [siy], Soi [soj], [[Vefsçe]] [vaf]
#Zaza dilleri (Zaza): [[Kuzey Zazacası|Kuzey Zazaca]] [kirm1248] (Tunceli [tunc1238], Varto [vart1238]); [[Güney Zazacası|Güney Zazaca]] [dml1238] (Dumbuli [dumb1240], Hazzu [hazz1238], Kori [kori1257], Motki [motk1236], Sivereki [sive1238])
▲#Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
# Tat dilleri (Tatic): [[Alamutça]] [goza1238]; [[Tatça (İran)|Merkez Tatça]] [kaja1247]: Halhali [khal1276] [Kecali [kaja1247]; Karani [kore1279] (Diz [dizz1234], Gandomabi [gand1258], Hezarrudi [heza1234], Karani-Khorosh-e Rostami [kara1512], Karnaq [karn1254], Kelasi [kela1263], Lerd [lerd1234], Nowkiani [nowk1234]), [[Şahrudice|Şahrudi-]][[Talışça|Güney Talışça]] [shah1254] (Shali-Kolur [shal1243], Shandermani [shan1296], [[Talışça|Güney Talışça]] [sout2639] (Massali [mass1260]) Masueli [masu1234])]; [[Hoinice]] [khoi1250], Merakice [mara1373] (Diki [diki1238]), [[Talışça|Kuzey-Merkezi Talışça]] [taly1247] ([[Talışça|Merkezi Talışça]] [cent1970], (Asalemi [asal1234], Hashtpari [hash1240]), [[Talışça|Kuzey Talışça]] [nort2639] (Astara [Asta1240), Lenkoran [lenk1245], Lerik [leri1235]), Taromice [taro1267] (Kabatei [kaba1276] (Kabate [kaba1277], Kalas [kala1370]),Yukarı Taromice [uppe1235]); [[Tatça (İran)|Kuzey Tatça]] [nort2642]: Herzeni-Kilit [harz1239] ([[Herzendice]] [harz1240], [[Kilitçe]] [kili1273]), Karingani-Kalasuri-Khoynarudi [kala1409] (Khalasuri-Khoyarudi [kari1303], Keringani [keri1252]); [[Tatça (İran)|Güney Tatça]] [sout3177]: [[Elviri-Viderice|Elviri-Videri]] [alvi1241] (Elviri [alvi1242], Videri [vida1238]), Remend-Kerac: [rama1272] (İştihardca [esht1238], [[Rezecerdice]] [raza1238], Takistanca [take1255] (Khalhal [khal1271, Kharagan [khar1281]), Raman [rama1256], Tarom [taro1260], Zancan [zanj1238]), [[Vefsçe|Vefsi]] [vafs1241] ([[Vefsçe]] [vafs1240], [[Aştiyanca]] [asht1244] (Amorei [amor1240], Kahaki [kaha1241], Nuclear Ashtiani [nucl1273], Tafresh [tarf1239]))
▲#[[Simnan dilleri|Semnani]] dilleri (4): [[Lasgerdice]] [lsa], [[Sengserce]] [sgr], [[Simnanca]] [smy], [[Sorheyice]] [sqo]
# Gorani dilleri (Gorani): Gorani [gura1251]: Hawraman-I Luhon [hawr1242], Hawraman-I Taxt [hawr1243], Kakai [kaka1262], Nucelar Gorani [nucl1271] (Gawhara [gawh1238], Kandula [kand1290]), Zardayana [zard1234]; Şebeki-Bacelani [shab1250]: Bacelani [baje1238], Şebeki [shab1251] (Çebek [chab1240], Sarli [sarl1241])
▲#Talış dilleri (16): [[Elviri-Viderice]] [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], [[Herzendice]] [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], [[Hoinice]] [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], [[Şahrudice]] [shm], Takestani [tks], [[Talışça]] [tly], Yukarı Taromi [tov]
▲#Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
▲#[[Kürt dilleri]] (4): [[Soranice]] [ckb], [[Kurmançça]] [kmr], Kirmanşahi ([[Kelhuri]]ce) [sdh], [[Lekçe]] [lki]
 
== Lehçeleri ==
Satır 73 ⟶ 79:
 
Zaza dilinin [[Kuzey Zazacası|kuzey]], [[Merkezî Zazaca|merkez]] ve [[Güney Zazacası|güney]] lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan belli başlı karakteristik özellikler bulunmaktadır. Aynı zamanda Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi de bu lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza dilinin ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da bulunmakla birlikte konuşulduğu bazı yörelerde dil komşu dillerden daha çok etkilenmiştir. Örneğin Zazacanın kuzey lehçesine bağlı Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır. Bu yeniliklerden Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan aynı lehçe grubunda yer alan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.{{Kaynak belirt}} Zaza dilinin üç ana lehçesi şu şekildedir:
* [[Kuzey Zazacası]] (Alevi Zazalar tarafından):<ref name="refMuratkeskinzazacaüzerine" />): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
* [[Merkezî Zazaca|Merkez Zazacası]] (Şafi Zazalar tarafından):<ref name="refMuratkeskinzazacaüzerine" />): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
* [[Güney Zazacası]] (Hanefi Zazalar tarafından):<ref name="refMuratkeskinzazacaüzerine" />): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden
 
== Ses bilgisi ==
Satır 241 ⟶ 247:
 
=== Ergatif ===
Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin yalın dışı (bükünlü) halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. ''Ez ey anan, o mı ano.'' “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise ''mı o ard, ey ez ardan'' “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilmektedir.
 
=== Durumlar ===
Çağrı hali olarak bilinen vocative’i''vocative'' hariç tutulursa, Zazacada bulunan 2 hal (yalın, casus rectus ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. Zazacada, biri birlikte bir Kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturduğu [[Talişçe|Talışça]], [[Tatça (İran)|TatcaTatça]] , [[Sengserce|Simnanca]], [[Sengserce]] gibi diller ile benzer biçimde kökü [[Ana İranca]]'ya uzanan -''ahya'' genitiflik ekine uzanan olmak üzere, ismin iki hali yalın (y) ve yalın dışı (bükünlü) (b) vardır:<ref name=":7" />
<small><center>
{| class="wikitable"
Satır 276 ⟶ 282:
|}</center></small>
 
Tabloya ek olarak Zazaca bıra/bırar; [[Simnanca]] bere/berar da yalın ve bükülüyalın dışı (bükünlü) hallere örnektir.<ref name=":7" /> Tamlamalar noktasında ise isim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelmektedir, sıfat da isimle birlikte çekilmektedir, örn. ''her-o gewr'' "gri eşek", ''her-ê gewri'' "gri eşekler", ''her-an-ê gewr-an'' "gri eşekleri(n).
 
=== Fiil yapısı ===
==== Edilgen çatı ====
Zazacadaki Eski ve Orta İrani dönemiden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulmasıdır. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede[[Orta Farsça]]<nowiki/>da (Pehlevice) bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcuttur: ''Nan werino (weriyeno)''. “ekmek yeniliyor”.
 
==== Şimdiki zaman ====
Dilin fiillerdeki şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcuttur;. istekİstek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. ''Beno'' “götürüyor”, ''berd'' “götürdü”, ''eke bero'' “götürse”; ''ber-'' < [[Ana İranca]] ''bar-'', proto Hint-Avrupaca ''*bher-''.
 
==== Geçmiş zaman ====
Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonekin ''-êne (~ -ên, -ê)'', örn. ''şiyêne, diyêne'' “giderdi-, görürdü-” de [[Partça]] olan Past Optative ''ahēndē(h)'' ile alakalı olmasının olası olduğu düşünülmektedir..
 
==== Fiil takıları ====
Çoğu [[Hint-Avrupa dillerindedil ailesi]]<nowiki/>nde yer alan çoğu dilde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur:. Biri Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takılarıtakılarıdır, örn. ''ni-šad (< sad-'' “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. ''nış-/nıştene'' “inmek”; ''ā-bar-'' “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça ''aver-آور/avurden آوردن,'' Zaz. ''ar-, an-/ardene'' “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiller sınırlı bir şekilde mevcuttur ve dilde takı olarak algılanmamaktadır. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısıtakısıdır, örn. temel fiil ''kerdene'' “yapmak”: ''a-kerdene'' “açmak”, ''ra-kerdene'' “sermek”, ''ro-kerdene'' “dökmek”, ''de-kerdene'' “doldurmak”, ''we-kerdene'' “ateş yakmak”, ''tıra-kerdene'' “sürmek, takmak”, ''pede-kerdene'' “batırmak”, ''cêra-kerdene'' “ayırmak”, ''cıra-kerdene'' “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, ''têra-kerdene'' “etrafa yaymak; uyandırmak”, ''tede-kerdene'' “saymak, saygı göstermek”, ''têro-kerdene'' “karıştırmak (kâğıt)”, ''werê-kerdene'' “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. ''Nıştene'' “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ''ro-nıştene'' kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) ''[e]ra, [e]ro'' biçimler de mevcuttur (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): ''cı daene'' “(birine bir şey) vermek”: ''era cı daene (dan- ra cı)'' “dayamak”, ''ero cı nıştene (nışen- ro cı)'' “binmek”.
 
=== Zamirler ===
Satır 334 ⟶ 340:
|ū, ān
|-
|oO (dişil)
|a/ay
| -
Satır 377 ⟶ 383:
[[Dosya:Mewlıd (Ehmedê Xasi) Seyfa.jpg|küçükresim|right|250px|[[Ahmed el-Hasi]] tarafından 1891'de yazılıp 1899'da basılan Arap harfli Zaza yazısı.]]
{{Ana|Zaza alfabesi}}
Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler [[Arap harfleri]]yle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin [[Arap harfleri]]yle [[Osmanlıca]]da da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır.<ref name=":14">{{Web kaynağı |url=http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf |başlık=Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması |erişimtarihi=20 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200131160411/http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf |arşivtarihi=31 Ocak 2020 |ölüurl=evet }}</ref> Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair [[Ahmed el-Hassi]] tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de [[Arap harfleri]]yle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.<ref name=":15">{{Kaynak| soyadı = Varol| ad = Murat| başlık = Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği| yayıncı = II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları| cilt = 1| sayı = 1| yıl = 2012| sayfalar =93-114| url = http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/handle/20.500.12898/261| erişim-tarihi = 17 Aralık 2023| arşivurl = https://web.archive.org/web/20231217001010/http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/handle/20.500.12898/261| arşivtarihi = 17 Aralık 2023| ölüurl = hayır}}</ref><ref name=":16">{{Kaynak| soyadı = Keskin| ad = Mesut| başlık = Zaza Dili| yayıncı = Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi| cilt = 1| sayı = 1| yıl = 2015| sayfalar =93-114| url = https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224| erişim-tarihi = 17 Aralık 2023| arşivurl = https://web.archive.org/web/20231217001008/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224| arşivtarihi = 17 Aralık 2023| ölüurl = hayır}}</ref> Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı [[Osman Esad Efendi]] tarafından 1901 ya da 1903 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde [[Arap harfleri]]yle yazılmıştır.<ref name=":17">{{kitap kaynağı |soyadı=Özer |ad=Osman |yazar2= |tarih=2016 |başlık=Mevlid Ahmed-i Hasi |yayıncı=Bingöl Üniversitesi Yayınları |yer=İstanbul |isbn=978-605-65457-0-2 |sayfalar=}}</ref> Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise daha[[Arap çokharfleri|Arap alfabesi]] terk edilip [[Latin harfleri]]yle yazılmaya başlanmıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. [[Zaza alfabesi|Jacabson alfabesi]] olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dil bilimci [[C. M Jacobson]]'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan [[Zaza Dil Enstitüsü|Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü]] tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir.<ref name=":9">C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.</ref> [[Zülfü Selcan]] tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla [[Munzur Üniversitesi]]'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.<ref name="refZülfüselcan">Dr. Zülfü Selcan, [http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140111085109/http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf|tarih=11 Ocak 2014}}. Berlin, 05.11.2011</ref> Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir.<ref name="Tirej1">Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979</ref><ref name="Hevi1">Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198</ref> Bu yazı, temelde [[Celadet Bedirhan]] tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, [[Latin harfleri]] temellidir. 1996'dan beri Zazaca yayınlar yapan [[Vate]] dergisi yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.
 
Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise daha çok [[Latin harfleri|Latin harfleriyle]] yazılmaya başlanmıştır. Modern Zazaca edebiyatıyla birlikte Zazaca yazınında Kürt dilbilimci [[Celadet Bedirhan]] tarafından geliştirlmiş olan latin karakterli Kürtçe alfabe kullanılmaya başlandı.<ref name="Tirej12">Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979</ref><ref name="Hevi12">Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198</ref> Bu yazı, temelde [[Celadet Bedirhan]] tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, [[Latin harfleri]] temellidir. Zazaca yayınlarda çoğunlukla kullanılan alfabelerden biri Bedirhan alfabesidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır.<ref>Anuk, Nevzat, "Kürt Gazeteciliği ve Zazaca", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s. 706-707</ref> 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan ''[[Vate Çalışma Grubu]]'' da yayınlarında [[Kürt alfabesi|Kürt alfabelerinden]] Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.<ref>Zilan, Bilal, "The Work on Standartization of the Vate Group", International Conference The Zaza People: History, Language, Culture, Identity, 28-29 October, Yerevan, Armenia, 2011. </ref><ref>Akın, Salih. “Diasporada Dil Planlaması: Kurmancca ve Zazaca’nın Karşılaştırmalı Analizi”, 1. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu, 4-6 Ekim 2010 Tunceli, Tunceli Üniversitesi, 2011</ref> Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. [[Zaza alfabesi|Jacabson alfabesi]] olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dil bilimci [[C. M Jacobson]]'un katkıları ile geliştirilmiştir.<ref name=":9">C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.</ref> [[Zülfü Selcan]] tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla [[Munzur Üniversitesi]]'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.<ref name="refZülfüselcan">Dr. Zülfü Selcan, [http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140111085109/http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/bolum/doded/zaded/alfabezazaki.pdf|tarih=11 Ocak 2014}}. Berlin, 05.11.2011</ref>
 
Zaza alfabesi 32 harften oluşmaktadır:<ref name=":9" />
<small>
{| class="wikitable" style="border-collapse:collapse;"
| colspan="32" align="center" bgcolor="#EFEFEF" |Harf
Satır 531 ⟶ 536:
 
==== Sayılar ====
[[Hint-Avrupa dil ailesi]] içinde yer alan dillerde bütün sayılar etimolojik olarak [[Proto Hint-Avrupa dili]]<nowiki/>ne dayanıp aynı kökenden gelmektedir. Bu noktada Zaza dilinde rakamlar, başta [[Farsça]] olmakla birlikte aynı dil ailesinde yer alan [[Yunanca]], [[Rusça]], [[Latince]], [[İngilizce]], [[Almanca]], [[Fransızca]], [[İtalyanca]], [[İspanyolca]], [[Portekizce]], [[Litvanca]] ve [[İrlandaca]] gibi dillerle aynı kökten gelip benzerlik göstermektedir. Zazaca sayıların adlandırılmasında [[Baltık dilleri]], [[Slav dilleri]], [[İran dilleri]] ve [[Trakça]] gibi dillerle birlikte [[Hint-Avrupa dil ailesi|Hint-Avrupa dilleri]]<nowiki/>nin [[kentum ve satem dilleri]] ayrımının satem dilleri bölümünde yer almaktadır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://etalpykla.lituanistika.lt/object/LT-LDB-0001:J.04~2016~1492604554206/J.04~2016~1492604554206.pdf|başlık=Balto-Slavic and Indo-Iranian|erişimtarihi=13 Şubat 2024|tarih=2016|yayıncı=Baltistica|ad=Frederik|soyadı=Kortlandt}}</ref> [[Proto Hint-Avrupa dili]]<nowiki/>nde varsayımsal olarak ''*hoi-no- (1), *d(u)wo- (2),*trei- (3), *kʷetwor- (4), *penkʷe (5),s(w)eḱs (6),*septm̥ (7),oḱtō/*h₃eḱtou (8), (h₁)newn̥ (9),*deḱm̥(t) (10)'' ve ''wīḱm̥t (20)'' şeklinde yer alan<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=New Comparative Grammar of Greek and Latin|tarih=1995|dil=İngilizce|sayfalar=402-424|yayıncı=Oxford University Press|ad=Andrew L.|soyadı=Sihler|isbn=0-19-508345-8}}</ref> temel sayılar Zaza dilinde ve diğer Hint-Avrupa dillerinde şu şekildedir:
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.
<center><small>
 
{| class="wikitable"
!Sayı|| Zazaca || [[Farsça]] || [[Rusça]] || [[Yunanca]] || [[Latince]] || [[İtalyanca]] || [[İspanyolca]] || [[Portekizce]] || [[Almanca]] || [[Fransızca]] || [[İngilizce]] || [[Litvanca]] || [[İrlandaca]]
![[Kürtçe]]
|--
| ''(1)'' || yew/ju || yek || odin || ena || ūnus, ūna || uno || uno || um || eins || un || one || viena || a haon
|yek
|--
| ''(2)'' || dı || do || dva || dyo || duo, duae || due || dos || dois/duas || zwei || deux || two || dvi || a do
|du
|--
| ''(3)'' || hirê/hiri || se || tri || tria || trēs, tria ||tre || tres || três || drei || trois || three || tris || a trí
|sê
|--
| ''(4)'' || çarçehar || çahar || çetyre || tesera || quattuor || quattro || cuatro || quatro || vier || quatre || four || keturi || a ceathair
|çar
|--
| ''(5)'' || panc || penc || pyatʹ || pende || quīnque || cinque || cinco || cinco || fünf || cinq || five || penki || a cúig
|pênc
|--
| ''(6)'' || şeş || şeş || shestʹşestʹ || eksi || sex || sei || seis || seis || sechs || six || six || şeşi || a sé
|şeş
|--
| ''(7)'' || hewt || heft || semʹ || epta ||septem || sette || siete || sete ||sieben || sept || seven || septyni || a seacht
|heft
|--
| ''(8)'' || heşt || heşt || vosemʹ || okto || octō || otto || ocho || oito || acht || huit || eight || aştuoni || a hocht
|heşt
|--
| ''(9)'' || new || noh || devyat || ennia || novem || nove || nuevo || novo ||neun || neuf || nine || devyni || a naoi
|neh, noh
|--
| ''(10)'' || des || deh || desyatʹ || dheka || decem|| dieci || diez || dez|| zehn || dix || ten || dešimt || a deich
|deh
|--
| ''(20)'' || vist || bist || dvadtsatʹ || eíkosi || vinti/viginti || venti || veinte|| vinte || zwanzig || vingt || twenty || dvidešimt || fiche
|bist
|}
</center></small>
 
==== Benzer kelimeler ====
Satır 575 ⟶ 569:
 
Örneğin; [[Dersim (bölge)|Dersim]] bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. [[Sarmatlar|Sarmat]]ça, [[Avesta]] dili ve [[Behistun yazıtları]]ndaki diller Zazacayla akrabadırlar.<ref>{{Web kaynağı |url=http://mcadams.posc.mu.edu/txt/ah/Persia/Behistun_txt.html |başlık=The Behistan Inscription |erişimtarihi=11 Ağustos 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090413214509/http://mcadams.posc.mu.edu/txt/ah/Persia/Behistun_txt.html |arşivtarihi=13 Nisan 2009 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.parsianjoman.ir/fa/wp-content/uploads/2015/05/ENGLISH-AVESTA-DICTIONARY.pdf |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=11 Ağustos 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160821215359/http://www.parsianjoman.ir/fa/wp-content/uploads/2015/05/ENGLISH-AVESTA-DICTIONARY.pdf |arşivtarihi=21 Ağustos 2016 |ölüurl=evet }}</ref>
<center><small>
 
{| class="wikitable"
!'''Zazaca'''!!'''[[Farsça]]'''!!'''[[Rusça]]'''!!'''[[Yunanca]]'''!!'''[[İtalyanca]]'''!!'''[[İspanyolca]]'''!!'''[[Fransızca]]'''!!'''[[Almanca]]'''!!'''[[İngilizce]]'''!!'''[[Türkçe]]''' <br /> karşılık
|-
|'''Pi, Pêr,pêr'''||Pidar||Otec||Pateras||Padre||Padre||Père||Vater/Pater||Father||Baba
|-
|'''MayeMae, Mare,mare'''|| Mamān/Mam/Mader, mam, mader||Mat||Mana||Madre||Madre||Mère||Mutter||Mother||Anne
|-
|'''Bıra, bırar'''|||Berāder||Brat||Adelfos||Fratello||Hermano||Frère||Bruder||Brother||Erkek Kardeş
Satır 589 ⟶ 584:
|'''Ez'''||Men||Ja||Ego||Io||Yo||Je||Ich||I||Ben
|-
|'''To, Tıtı'''||To||Ti||Esei||Ti/Te, te|| Te/Ti/Tu, ti, tu||Tu/Toi,toi||Du||Thou||Sen
|-
|'''Ma'''||Ma||My||Emais||Noi||Nos(otros)||Nous||Wir||We||Biz
Satır 595 ⟶ 590:
|'''Mı(n)'''||Men||Moj||Mou||Mio||Mi||Mon||Mein||My||Benim
|-
|'''To'''||To||TvoeTvoy||-||Tuo||Tu||Ton||Dein||Your||Senin
|-
|'''Ya, Eyaeya'''||Beli, āre ||Da||Nai||Si||Sí||Oui||Ja||Yes||Evet
|-
|'''Nê, Neyney'''|||Ne||Ne||Ochi||No||No||Non||Nein||No||Hayır
|-
|'''Gırd, pil'''|||Bozorg/Gatte, gatte||Gromnji||Megálos||Grande||Gran||Grande||Groß||Great||Büyük
|-
|'''Meyes'''||Meges||Moskit||Miga||Mosca||Mosca||Moustique||Mücke/Moskito, moskito||Mosquito||Sivrisinek
|-
|'''Giz, Dêwdêw'''||Gevel||Gigant||Gigas||Gigante||Gigante||Géant||Gigant||Giant||Dev
|-
|'''Estare'''||Sitare||Zvezda||Astéri||Astro||Estrella||Astre||Stern||Star||Yıldız
|-
|'''Menge;, Aşmeaşme'''||Mah||Mesjac||Mí̱nas||Mese||Mes||Mois||Mond||Month||Ay
|-
|'''Miyan'''||Meyan||Sredno||Meso||Mezzo||Medio||Moyen||Mitte||Middle||Orta
Satır 615 ⟶ 610:
|'''Viya'''||Biwe||Vdova||-||Vedova||Viuda||Veuve||Witve||Widow||Dul
|-
|'''Rız,'''||Berinc||Ris||Rizi||Riso||Arroz||Riz||Reis||Rice||Pirinç
|-
|'''Sole'''||Nemek||Sol||Alas||Sale||Sal||Sel||Salz||Sal||Tuz
Satır 623 ⟶ 618:
|'''Lew'''||Leb||Guba||Cheíli||Labbro||Labio||Lèvre||Lippe||Lip||Dudak
|-
|'''Pa'''||Pa||Podnožie||Pódi||Piede||Pata||Pied||Fuß||Foot/Leg, leg||Ayak
|-
|'''Burew'''||Ebru||Brov||-||Sopracciglio||Ceja||Sourcil||Brau||Brow||Kaş
Satır 631 ⟶ 626:
|'''Nake'''||Naf||Pup||Afalos||Ombelico||Ombligo||Nombril||Nabel||Navel||Göbek
|-
|'''de, / didı'''||der||-||-||di||de||de||bei||at||-de/, da
|-
|'''Ğezale'''||Gazal||Gazel||Kazélla||Gazzella||Gacela||Gazelle||Gazelle||Gazelle||Ceylan
Satır 643 ⟶ 638:
|'''Kerge'''||Murğ||Kurica||Kotópoulo||Pollo||Pollo||Poulet||Küken||Chicken||Tavuk
|-
|'''Rae, Ray, Rayirray'''||Rah||Doroga||Drómos||Strada||Ruta||Rue||Route||Road||Yol
|-
|'''Ban, keye'''||Bina||-||-||Edificio||Edificio||Bâtiment||Baun||Building||Bina
|-
|'''Merg/merdene'''||Mord||Mertvyi||- Moiraío ||Morto||Muerto||Mort||Mord||Murder||Ölü/Ölmek
|-
|'''MerdeMêrde/merdım'''||Merd||Muž||-||Maschio||Macho||Homme||Mann||Man||Adam
|-
|'''Merre'''||Mosh||Mysh||-||Topo||Ratón||Souris||Maus||Mouse||Fare
|-
|'''Ver'''||-||Vront/Pered, pered||Pro||Fronte||Frente||Ventral/Avant, avant||Vor||Front/Pre||Ön
|-
|'''Va'''||Bad||Vater||-||Vento||Viento||Vent||Wind||Wind||Rüzgâr
|-
|'''Raşt/Rastrast'''||Rast||Pravo||-||Ritto/Ragione, ragione||Recto||Droit||Recht||sağ||Sağ
|-
|'''Vıle, Vılıkkevılıke'''||Gol||Vyroslo||-||Fiore||Flor||Fleur||Blume||Flower||Çiçek
|-
|'''Nême, nime'''|||Nem||- Taym ||Imi||Semi-||Semi||Demi||Halb||Hemi-/Semi,semi-||Yarım/Yarı
|-
 
|}{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="4" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:500px" | {{pad}}'''Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması'''
|-▼
|
{|
| valign="top" |
|}
</center></small>
==== Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması ====
<center><small>
{| class="wikitable"
|+
![[Farsça]]
!Farsi
![[Türkçe]]
![[Gilekçe]]
!Gileki
!Zazaca
!Zazaki
|-
|Ab
Satır 989 ⟶ 980:
|-
|}
</center></small>
|}
=== Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları ===▼
<br />
▲=== Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları ===
{| class="wikitable"
!Zazaca
!Türkçe
|-
|''Namey to çıçiyo? Namê to çıko/çıto/çıçiyo?''
|Adın ne?
|-
|''NameNamey şıma çıçiyo? Namê şıma çıko/çıto/çıçiyoçıko?''
|Adınız nedir?
|-
|''Tı çend serriya /serriyê? Tı çend serriya?''
|Kaç yaşındasın? (erkek/kadın)
|-
|''SenênaTı senêni, weşiyaweşê? /Tı Çıturiaçıturia, wesa? / Tı senina, hola?''
|Nasılsın iyi misin? (erke/kadın)
|-
|''SeTı se kenê, weşê? Tı se kena, weşiyaweşa?''
|NasılsınNe yapıyorsun, ne yaparsın, iyi misin? (erkek/kadın)
|-
|''Tı weş be, /teşekur merxudarkena, berxudar be''
|SağolSağ ol, (teşekkür) ederim.
|-
|''Teşekur kenan /, Homa razi bo''
|Teşekkür ederim, Allah razı olsun.
|-
|''Homa to ra razi bo''
|Allah senden razı olsun.
|-
|''No çıkoçıçiyo? /No çıko? No çıçiyoçıto?''
|Bu nedir?
|-
|''Tı se kenê? Tı se kena?''
|Ne yapıyorsun? (erkek/kadın)
|-
|''Şıma xeyr amey''
|Hoş geldiniz
|-
|''esto (eril) /Esto, esta (dişil)''
|Var, mevcut (eril/dişil)
|var
▲|-
|''Çıniyo, çıno, çıniya''
|Yok, mevcut değil (eril/dişil)
|-
|''Ya, eya, e''
|''çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)''
|Evet
|yok
|-
|''EyaNê, ni''
|Hayır
|evet
|-
|''NêŞo''
|Git
|hayır
|-
|''şoBê''
|gitGel
|-
|''bêVındır''
|gelDur
|-
|''vaceVace''
|Söyle
|söyle
|-
|''Tı se vanê? Tı se vana?''
|Ne diyorsun? (erkek/kadın)
|-
|''Keye, kiye, çê''
|''keye''/çê
|evEv; aile
|}
 
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Zazaca" sayfasından alınmıştır