Mirza Adıgözal bey
Mirza Adıgözal Bey (Azerice: Mirzə Adıgözəl bəy; 1780'ler - 9 Eylül 1848), 19. yüzyıl Azerbaycan tarihçisi, Garabağname'nin yazarıdır.[1] Şuşa'da Maktab'da eğitim görmüştür. XIX. yüzyılın başlarından itibaren Rusya'nın hükûmet ve askeri-idari hizmetinde bulunmuştur. Rus İmparatorluk Ordusu'nda yüzbaşıydı.
Mirza Adigozal bey | |
|---|---|
| Doğum | 1780'ler |
| Ölüm | 9 Eylül 1848 |
| Kariyeri | |
| Dalı | Tarih |
Hizmetinin ilk dönemi değiştir
1795 yılında Muhammed Han Kaçar'ın birliklerinin Karabağ'a yaklaşmasıyla Mirza Adıgözel Bey Karabağ'ı terk ederek ailesi ve onlara bağlı olan ilatlarla (göçebeler) Kartli-Kakheti'ye (doğu Gürcistan) yerleşmiş ve görünüşe göre Aras nehri yakınlarında bulunan İyirmidordskiy (Yirmi dördüncü) mahalde yaşamıştır.
Kartli-Kakheti'nin 1801'de Rusya tarafından ilhak edilmesinden sonra bakan Kovalenskiy, Mirza Adigozal Bey'i Tiflis'te yazışmalar yoluyla gizli işleri yürütmek üzere hizmete kabul etti. Adıgözel Bey Kovalenskiy'de gizlice görev yaptı. Hizmet karşılığında maaş alıyordu. Açıkçası, 1799'un sonları ve 1800'ün tamamı boyunca görevde kaldı. Mirza Adıgözel Bey o zamandan itibaren kaderini uzun süre Rus yönetimine ve Güney Kafkasya'daki Rus birliklerine bağladı.
1806-1812 Rus-Türk Savaşı sırasında tümgeneral D. Lisaneviç'in tercüman-kâtipliğini yaptı. Otobiyografisinde şöyle yazmıştır:
| On birinci yıla kadar onun yanında sekreterlik yaptım. O yıl bana asteğmen rütbesi verildi. Nihayet on altıncı yılda Genel Vali A.P.Yermolov'un emriyle Karabağ'ın eski sahibi Tümgeneral Mehdigulu Han'ın yanına gönderildim.[2] |
1816 yılında Mirza Adıgözal Bey, A.P.Yermolov tarafından Karabağ sakini olarak Mehdigulu Han'a gönderildi. Bu olay 1816 yılında, A.P.Yermolov'un Tahran'a elçi olarak gitmesinden önce gerçekleşmiştir. Karabağlı Mehdigulu Han, beylere ailelerine ait olan toprakları ve ayrıca birçok yerleşim alanını bağışladı ve onu İyirmidordskiy mahal naibi olarak atadı. General Yermolov'un emriyle 1823'ten 1826'ya kadar üç yıl boyunca Karabağ sınırlarının korunması hizmetinde bulunmuştur. Knyaz Madatov, Mirza Adıgözal Bey'in görevini sınır karakolları çizelgesinde göstermiştir. Belgede şöyle yazıyor:
| Murov dağının uç yamaçlarında, Bazirgan pınarı yakınlarında, 15 verst mesafede... harap olmuş Zod köyü sivil muhafızlarına bağlı bir mahal naibinde ikinci teğmendi... Mirza Adıgözal Bey'in komutasında 40 kişi vardı, ancak Sotnik Nasledışev'in emrinde sadece 15 kişi (Kazaklar) vardı... Bu çizelgeye göre iki hat vardı: kurmay yüzbaşı Çernoglazov tarafından yönetilen ve yıkık Zod köyünden sıcak sulara kadar uzanan bir yasal kanat ve onun ikinci teğmeni Mirza Adigozal bey tarafından yönetilen halkın kılavuzu.[3] |
1826-1828 Rus-İran Savaşı'na katılımı değiştir
Rus-İran Savaşı (1826-1828), Rusların Gülistan Antlaşması'nı ihlal ederek İran'ın Erivan Hanlığı'nın bazı bölgelerini işgal etmesi ve İranlıların buna asker göndererek karşılık vermesiyle başladı.[4][5] İran birlikleri Şuragel ve Pambak'ın yanı sıra Talış ve Karabağ'a da girdi. Yeterli güce sahip olmayan sınır karakolları savaşarak iç kesimlere doğru geri çekildi. Mirza Adıgözal Bey ve ona bağlı müfrezelerin Şuşa ve Tiflis'le iletişiminin kesilmesi, İran birliklerinin daha önce sınıra yakın Bazirgan kaynağı yakınlarındaki karakola girmesinin bir sonucuydu.
Hanlar döneminde hanın gücüyle yakından ilişkili olan bu tabakaya bağlı olarak yerel nüfusun bazı grupları, düşman birliklerinin istilası sırasında dönekleşip göçebelerin bir kısmını cezbedince koşullar karmaşıklaştı. Han yönetiminin tasfiyesinden sonra, bu önemsiz sayıdaki yuzbaşılar, maaflar, kethudalar ve beylerin bir kısmı, eski tercih edilen konumlarını ve maddi refah kaynaklarını kaybederek eski kurallara geri dönmeye çalıştılar. İran birliklerinin eski hükûmet yapısını yeniden kuracağını ve kaybettikleri refahı kendilerine iade edeceğini umuyorlardı. Karabağ'ın Mehdigulu Han'ının İran tahtının varisi Abbas Mirza'nın birlikleri arasında olduğunu biliyorlardı.
Bundan sonra Mirze Adıgözel Bey, Prens Kraliyet'in teklifi üzerine ortaya çıkmaya karar verdi. Mirze Adıgüzel Bey esir olarak Tebriz'e gönderildi.[6]
Şemkir komutasındaki İran birliklerinin Gence'deki genel savaşta yenilmesinden sonra Abbas Mirza barış görüşmeleri için hazırlık yapmaya başladı. Bu amaçla 1827 yılının başında Prens, Mirza Adıgözal Bey'i serbest bıraktı ve Şuşa'ya geri gönderdi. Tam o yıl Mirza Adıgözal Bey, Prens İvan Abhazov'un komutası altında düşmanın iç cephesine geçti ve Aras nehrinin ötesinde Mehdigulu Han ile karşılaştı ve onu Rusya'ya geçmeye teşvik etti. General Paskeviç, Mehdigulu Han'ın Rus tarafına çekilmesiyle ilgili emrin yerine getirilmesindeki hizmetlerini takdir ederek Mirza Adıgözal Bey'i ödüllendirmiştir. Bunu raporlarından birinde yazmıştır:
| Düşman topraklarında kendilerine verilen görevi etkin ve cesurca yerine getiren Karabağ asteğmenlerine komutanlık tarafından verilen ödülü takdim etmek benim için bir onurdur. Mirza Adigozal Bey'e ve Albay Knyaz Abhazov'un yanında bulunan Knyaz İvan Melikov'a - ikinci teğmen rütbesi ve birinciye maaş ödenmesi... Birinciye, Tiflis'te iken dindaşlarının rahatsızlığına rağmen bize sadık kaldığı ve Tebriz'deki esarete ve işkencelere kararlılıkla dayandığı için.[7] |
Mirza Adıgözal Bey'in savaşın ilerleyen süreçlerine aktif olarak katılmadığı anlaşılıyor.
Askerlik hizmetinden emekliliği değiştir
Mirza Adıgözal Bey, 1829'un sonlarında ve 1830'un başlarında, 30 yıl görev yaptıktan sonra emekli oldu.
Mirza Adıgözal Bey, 1830'larda Karabağ vilayet sarayında çalışmış, bu da ona vilayetin farklı bölgelerindeki nüfusun ekonomik faaliyetlerinin tarihsel olarak köklü koşullarını ve karakterini ve buranın geleneklerini tanıma fırsatı vermiştir.
Geçmişin seçkin şahsiyetlerine duyulan derin saygı, Mirza Adıgözal Bey'i büyük Nizami'nin mezarı üzerine, çoktan yıkılmış olan eski türbenin yerine yeni bir türbe inşa etmeye teşvik etti. Mirza Adıgözal Bey "Garabağname" şiirini ileri yaşlarda (yaklaşık 65 yaşında) yazmıştır.
Mirza Adıgözal Bey 9 Eylül 1848'de öldü ve Goranboy'dan çok uzak olmayan Rahimli köyü mezarlığına gömüldü. Mezarının üzerine bir türbe inşa edilmiştir. Ölüm tarihi mezar taşından alınmıştır.
Kaynakça değiştir
- ^ "МИРЗА АДИГЕЗАЛЬ-БЕК". 22 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2023.
- ^ "Мирза Адигезаль-бек. Карабаг-наме. АН АзербССР. 1950". 24 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2023.
- ^ Рапорт тен-м. кн. Мадатова тен, Ермолову, от 9 июля 1825 г., № 341, сел. Чивахчя (АКАК, т. VI, ч. I, д. № 719, стр. 516).
- ^ Cronin, Stephanie, (Ed.) (2013). Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions since 1800. Routledge. s. 63. ISBN 978-0415624336.
Perhaps the most important legacy of Yermolov was his intention from early on to prepare the ground for the conquest of the remaining khanates under Iranian rule and to make the River Aras the new border. (...) Another provocative action by Yermolov was the Russian occupation of the northern shore of Lake Gokcha (Sivan) in the Khanate of Iravan in 1825. A clear violation of Golestan, this action was the most significant provocation by the Russian side. The Lake Gokcha occupation clearly showed that it was Russia and not Iran which initiated hostilities and breached Golestan, and that Iran was left with no choice but to come up with a proper response.
- ^ Dowling, Timothy C., (Ed.) (2015). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. s. 729. ISBN 978-1598849486.
In May 1826, Russia therefore occupied Mirak, in the Erivan khanate, in violation of the Treaty of Gulistan.
- ^ Записка неизвестного автора о Карабаге. Между 1829 г.... 1831 г. («Колониальная политика российского царизма в Азербайджане в 20—60-х гг. XIX в.», ч. I, М.-Л., 1936)
- ^ Рапорт ген. Паскевича гр. Дибичу, от 12 июня 1827 г., № 62, Эчмиадзин (АКАК, т. VII, д. № 402, стр. 455