Matta etkisi

Matta etkisi (veya "birikmiş üstünlük"), sosyolojide "zenginin daha zengin fakirin daha da fakir" olduğu duruma denir.^[1]^[2] Ekonomik veya sosyal kapital güce sahip olanlar bu kaynaklarla daha fazla güç veya sermaye kazanabilir. Terim sosyolog Robert K. Merton tarafından 1968 yılında ortaya atıldı ve ismini İncil'deki Matta bölümünden aldı:

...o sahip olanlara, dahası verilecek ve bereket sahibi olacaklar; ama hiçbir şeyi olmayanların ise sahip oldukları bile alınacak...
— Matta 25:29, New Revised Standard Version.

Bilim sosyolojisi değiştir

Bilim sosyolojisinde, Matta etkisi Robert K. Merton tarafından rütbeli bilim adamlarının kendisine kıyasla daha bilinmedik bir araştırmacıya göre çalışmaları benzer olsa bile daha fazla itibar alacağını açıklamak için ortaya atılmıştır. Bu da demek oluyor ki çalışmaları benzer olsa bile itibar ve rütbe ünlü olan bilim adamına verilecektir.^[3]^[4] Örneğin, bütün iş lisans mezunu bir öğrenci tarafından yapılsa da ödül neredeyse hep üst düzey araştırmacılara verilir.

Örnekler değiştir

Bilimde itibar değerli olduğundan, Matta etkisinin bazı iddiaları çekişmededir.

20. Yüzyıl matematikçisi John von Neumann yayınlarının meslektaşlarının derlemesi olmasına rağmen sıklıkla "oyun teorisinin babası" veya "bilgisayarın babası" olarak hatırlanır. Hâlbuki, oyun teorisi için, 1994 Ekonomi Nobel'inin üç kazananı von Neumann ve Morgenstern in 19944 kitabı oyun teorisini farklı bir matematik disiplini olarak belirlediğine inanır.^[5]
Matematikte Matta etkisinin konseptin bir matematikçiye atfedilmesi gerekirken sonraları(muhtemelen çok daha sonraları) sonrasında aynı tezin üstünde çalışan daha ünlü matematikçiye atfedilmesinin tartışılmaz örnekleri vardır. Örneğin hiperbolik uzayın Poincare disk modeli ve Poincare yarı-düzlem modelinin ikisi de Henri Poincaré'ye atfedilmiştir, ama 1868'de (Poincaré'in 14 yaşında ve henüz hiperbolik geometriye katkısı olmadığı zaman) Eugenio Beltrami tarafından yayınlanmıştır.

Eğitim değiştir

Eğitimde Matta etkisi Keith Stanovich adında, okuma ve dil yetersizlikleri üzerine derin araştırmalar yapan, psikolog tarafından kabul edilmiştir. Stanovich terimi yeni okuma öğrenenlerin becerilerini nasıl edindiğini gözleyen araştırmada okuma becerisini erken kazananların genelde okuyucu büyüdüğünde de sonralarda da eğitimde başarıya götürdüğünü, okulun üçüncü ve dördüncü yılından önce okumayı başaramamanın ise eğitimde hayat boyunca sürecek sorunlara karşı bir bildiricisi olduğu açıklamak için kullanmıştır. Bu okumada başarısız olan çocukların daha az okuyup yaşıtlarıyla aralarındaki açığı arttırmalarından dolayıdır. Sonrasındaysa, (daha önce okumayı öğrendikleri yerde) öğrenmek için okuyan öğrencilerin okumada olan sorunları diğer konularda da sıkıntı çıkarıyor. Bu yolda okulun daha ve daha da gerisinde kalıyorlar ve başarılı yaşıtlarına göre okulu bırakma oranları daha da yüksek oluyor .

Keith Stanovich'in sözleriyle (Adams, 1990, pp. 59–60):^[6]

Yavaş okuma öğrenimi zihinsel, davranışsal, ve hırsla ilgili diğer zihinsel becerilerin gelişimini yavaşlatan ve akademik görevlerdeki verimi azaltan neticelere sahiptir. Kısaca okuma geliştikçe okumaya bağlı diğer zihinsel beceriler okuma hızının beceri seviyesini takip eder. Okumayla iki taraflı ilişkide olan bilginin ise ileriki gelişimi ise yavaşlar. Bu gelişimsel süreç ne kadar devam ettirilirse zihnin ve davranışlarların daha da fazla bölgesine sızan genel eksiklikler oluşacak. Daha da kısaltırsak, -- ve maalesef -- dokuz yaşında zaten düşüşte olan ağlamaklının sözleriyle "Okumak her yaptığını etkiler"

Kaynakça değiştir

Bahr, Peter Riley. (2007). Double jeopardy: Testing the effects of multiple basic skill deficiencies on successful remediation. Research in Higher Education, 48, 695–725.
Stanovich, Keith E. (1986). Matta Effects in Reading: Some Consequences of Individual Differences in the Acquisition of Literacy. Reading Research Quarterly 21 (4), 360–407.
Stanovich, Keith E. (2000). Progress in Understanding Reading: Scientific Foundations and New Frontiers. New York: Guilford Press.

Kaynakça değiştir

^ Gladwell, Malcolm (18 Kasım 2008). "1". Outliers: The Story of Success. Little, Brown and Company. ISBN 0316017922.
^ Shaywitz, David A. (15 Kasım 2008). "The Elements of Success". The Wall Street Journal. 17 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2009.
^ Merton, Robert K. (1968). The Matthew Effect in Science 11 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). Science 159 (3810), 56–63.
^ Merton, Robert K. (1988). The Matthew Effect in Science, II: Cumulative advantage and the symbolism of intellectual property 9 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). ISIS 79, 606–623.
^ "nobelprize.org John C. Harsanyi speech". 3 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2010.
^ Adams, Marilyn J. (1990). Beginning to Read: Thinking and Learning about Print. Cambridge, MA: MIT Press.

[1] Gladwell, Malcolm (18 Kasım 2008). "1". Outliers: The Story of Success. Little, Brown and Company. ISBN 0316017922.

[wsj-2] Shaywitz, David A. (15 Kasım 2008). "The Elements of Success". The Wall Street Journal. 17 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2009.

[3] Merton, Robert K. (1968). The Matthew Effect in Science 11 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). Science 159 (3810), 56–63.

[4] Merton, Robert K. (1988). The Matthew Effect in Science, II: Cumulative advantage and the symbolism of intellectual property 9 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). ISIS 79, 606–623.

[5] "nobelprize.org John C. Harsanyi speech". 3 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2010.

[6] Adams, Marilyn J. (1990). Beginning to Read: Thinking and Learning about Print. Cambridge, MA: MIT Press.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]