Kullanıcı:Ayberkkaraarslan.BBY163/deneme tahtası

Bilgi Erişim

Bilgi erişim terimi ilk kez Calvin N. Mooers tarafından 1950 yılında kullanılmıştır. Kişinin istediği bilgiye ulaşmak amacı ile bilgiyi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenilen bilgiyi üretme (veya gösterme) tekniği ve sürecidir.Bilgi erişim algoritmalara delege edilmektedir. Algoritmalar bir kaynağın araştırma ile ilgili olup olmama durumuna karar vermektedir. Bilgi erişim, kaba bir tabirle entelektüel çaba ile işlediğimiz metinlerin, verilerin makine algoritmaları aracılığı ile işlenmesi ve anlamlandırılması olarak adlandırılabilir. Günlük hayatımızda oldukça yer etmiş durumdadır. Bilgi erişimin temel amacı, bir arada bulunan veriler içerisinden istenilen ve ilgili olanları ayıklamaktır. İdeal bir bilgi erişim sistemi, ilgili belgelerin tümüne ve sadece ilgili belgelere erişim sağlayabilmelidir. Ama aslına bakılırsa ideal bir bilgi erişim sistemi yoktur. Kullanıcılar, yaptıkları aramalar sonucunda karşılarına çıkan arama terimleri ile alakalı en ilgili sonuçları görerek bunlarla tatmin olmaktadırlar. Bilgi erişim, bir eseri sembolize eden üst veriler aracılığı ile gerçekleşmektedir. Bilgi erişim de, var olan bir kütüphanenin ne kadar zengin olduğu değil, ne kadar erişilebilir olduğu önemlidir. Kütüphaneler ve diğer bilgi merkezleri, veri tabanları ve arama motorları bilgi erişim sistemlerinin türlerindendir.

Bilgi Erişim Sorunları

İnternet üzerinde aratılan bilgilere erişmek için kullanılan arama motorları, otomatik dizinleme sistemleri ve bilgi erişim teknikleri yetersizdir.İnternet üzerinde aratılan bilgilere erişmek için kullanılan arama motorları, otomatik dizinleme sistemleri ve bilgi erişim teknikleri yetersizdir.Çünkü ideal bir bilgi erişim sistemi yoktur. Ulaşılmak istenen bilginin anahtar sözcükleri internet arama motorlarına yazıldığında istenilene en yakın sonuçlar kullanıcılara sunulmaktadır. Bu da tam olarak yeterli değildir. Bir başka düşünülmesi gereken şey ise internette var olan bilgilerin ne kadar doğru ve güvenilir olduğudur. Dünya genelinde çok hızlı bir bilgi artışı ile karşı karşıya kalınmaktadır. Bilgiyi depolama konusuna değinecek olursak, tarihte geriye gidildiğinde başta gelen ilk bilgi depolama ortamı insan beynidir. İnsanlar daha sonra yazı ve kağıdı icat ederek, insan beynindeki bilgileri dış ortamlara aktarabilir ve saklayabilir konuma gelmişlerdir. İnsanları ve varlıkları ayıran özellikler yürüyebilme, konuşabilme, irade gibi özelliklermiş gibi görünse de aslına bakılırsa insan ve diğer canlıları birbirinden ayıran en önemli özellik insan beynindeki bilgilerin dış ortamlara aktarılması ve saklanılmasıdır. İnsanlar beyinleri dışındaki ortamlarda(optik, manyetik depolama aygıtları) bilgi saklamaya başladıklarında dış ortamdaki bilgiler insanların günlük yaşamlarında karar alma sürecini hızlandırmaktadır. Bilgi depolama, iletme ve erişim imkanı sunan yapı ve sistemlerin sürekli olarak kendini güncellemeli ve daha iyi hale getirmesi ve çağa göre geri kalmaması gerekmektedir. Bu durumda Marc(Machine Readable Cataloging Record) yapısını örnek gösterebiliriz. Marc, elektronik ortamda oluşturulan bir bibliyografik veriyi iki sistem arasında iletme amacıyla geliştirilmiş bir iletişim standartıdır. Marc, bilgisayar ve kütüphane kataloglarının tanışmasında ve iletiminde gündeme gelmiş bir sistemdir. Marc kayıtlarının düzenli olması ve belirli bir standart çerçevesinde ortak çalışmalara ve iş birliğine imkan sağlaması yıllar boyunca büyük bir önem taşımıştır. Lakin Marc erişim açısından bazı dezavantajları söz konusu olmuştur. Mesela bu yapıda, kaynaklara erişim yolu olarak kullanılan Telnet vardır. Önceki yıllarda Telnet aracılığı ile erişim sağlamak isteyen kullanıcılar yavaş ve güvensiz bağlantılarla karşılaşmaktaydı. Çünkü Telnet' de tüm veriler şifrelenmeden gönderiliyordu. Lakin Marc dönemine göre hızlı denilebilecek bir erişim hızına sahipti. Fakat zaman ilerledikçe bu yapılar üstünde çok çalışmalar yapılmasına rağmen diğer erişim araçlarına göre geri kalmıştır.

Bilgiye Erişim Yolları

Bilgi erişim öncelikle bir amaç gerektirmektedir. Günümüzde var olan bilgi havuzu içerisinde ne arandığının net çizgiler çerçevesinde bilinmesi gerekmektedir. Aranan bilgi veya kaynak için nasıl bir yol izlenilmesi gerektiğini ve bu bilgi veya kaynaklara ulaşabilmek için bilgi tarama stratejilerini bilmek gerekmektedir. Bilgi kaynaklarına erişim için; açık erişim kaynakları, basılı kaynak, dijitalleştirilmiş veya dijitalleştirilmemiş eski kaynak biçiminde sınıflandırmak, bilgiye erişimin kolaylaştırılması bakımından yararlı olacaktır.

Niteleyici kataloglama

Niteleyici kataloglama, en sade ve en fazla kullanılan bir bilgi erişim yöntemidir. Belgeler bibliyografik özelliklerine göre düzenlenmektedir. Yazar adı, yapıt adı ve dizi adı bibliyografik alanlar içinden en fazla tercih edilenlerdir. Bunlara bilgisayarların sağladığı yeni olanaklarla yayın yeri, dil, yayıncı, yayın tarihi gibi bibliyografik alanlarla filtreler eklenme olanağı mevcuttur. Bu kataloglamada neredeyse tüm dünya tarafından bir standart olarak Anglo- Amerikan Kataloglama Kuralları 2 kabul edilmiştir. Bu yöntemde, yapıt adı dışında kalan yazar adı, dizi adı gibi önemli bibliyografik alanları, yetke dizimi adı verilen, kontrollü sözcük dağarcıkları içerisinden seçilebilen kavramlardan oluşabilir.

Bibliyografik sınıflama

Kökeni en eskiye dayanan bilgi erişim yöntemidir. Bibliyografik sınıflamanın temel amacı, birbirine yakın ve benzer konuları bir araya getirmek ve bunlar arasındaki ilişkilerle erişim sağlamaktır. Bibliyografik sınıflamada iki temel yöntem mevcuttur. Bunlardan ilki katalogların yerleştirilmesinde diğeri ise, ikincisi ise belgelerin yerleştirilmesinde kullanılmaktadır. Sistematik kataloglarda dahi yaygın bir kullanıma sahip olan 2 sınıflama yöntemi vardır:

1. Library of Congress Sınıflaması: Belgelerin yerleştirilmesinde kullanılmaktadır.
2. Evrensel Onlu Sistem: Sınıflama yapısı itibarıyla, sadece kontrollü sözcük dağarcığı içerisindeki kavramları giriş öğesi yerine kullanır.

Konu başlıkları

Amaç belgelerin içerdikleri konuları sözcük dağarcığı içindeki terimlerle karşılayıp bunları alfabetik erişim düzeni içinden erişilebilir kılmayı sağlamaktadır. Konu başlığı olarak seçilecek terimlerin oluşturulmasında terimlerin okura yönelik olması, terimin yaygın kullanılması, yabancı terimlerden uzak olması ve kullanılacak terimin konuyu tam ve öz bir şekilde yansıtması önemlidir.

Anahtar Sözcük

Anahtar sözcük yöntemi, kişisel bilgisayarların kullanılmaya başlamasıyla zamanla bilgi erişim alanında önemini yitirmiştir. Kişisel bilgisayarlar kullanılmadan önceki dönemde belgelerin yayın adlarında bulunan sözcükler bilgisayar yoluyla dizinlenerek bilgisayar çıktısı haline getirilmekteydi ve daha sonra kullanıcıların hizmetine sunulmaktaydı. Fakat, daha sonraki dönemlerde kişisel bilgisayar kullanımı yaygınlaştığı ve her türlü sorgu otomatik şekilde yapıldığı için bu yöntem önemini kaybetmiştir.

Bibliyografyalar

Bibliyografya, bir konu hakkındaki yayınların tamamı anlamına gelmektedir. Bibliyografik kaynaklar, kullanıcıları istenilen bilgiye doğrudan götürmezler. Fakat aranan bilgi ya da bilgileri sunan farklı türdeki bilgi kaynaklarını kullanıcıların haberdar olmasını sağlayan ikincil kaynaklardır. Kapsadığı bilgi kaynaklarının bibliyografik kimliklerini veren ve kullanıcının asıl kaynağa ulaşmasına rehberlik eden yöneltici kaynaklardır. Basılı ya da elektronik olabilirler. Bibliyografyaları kısaca yayın listeleri olarak tanımlayabiliriz. Kullandıkları dil ise niteleyici kataloglama dilidir. Bibliyografyalar, bilgi- belge merkezlerinde en fazla kullanılan kaynaktır. Bibliyografyaların amacı öncelikle bir yayının varlığını doğrulamaktır. İlgili yayının varlığını doğruladıktan sonra ise o yayına ait doğru bilgileri vermektir. Bibliyografyalar sistematik bir erişim şekline sahip olmaktadırlar. Bu sistemi yazar adı, eser adı ve konu başlıkları veya konu numaraları oluşturmaktadır.. Bibliyografyalar, bu yüzden vazgeçilmez erişim kaynakları arasında yer almaktadır.

Thesaurus (Gömü/ Kavramlar Dizini)

19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Thesaurus, "lügat kitabı" anlamını kazanmıştır. Webster (Webster's Seventh New Collegiate Dictionary) sözlüğü Thesaurus'u "belirli bir alandaki sözcükleri veya bir bilgi topluluğunu veya kavramlar grubunu içeren bir kitap; özellikle anlamdaşlar sözlüğü" şeklinde tanımlamaktadır. Belirli bir alanda oluşturulan Thesaurus, bilginin erişiminde ve tanımlanmasında ortak bir dil olarak işlev yapar(Sönmez, 2008, s. 3). Thesaurus, indeksleme yapılırken bütün kütüphaneciler tarafından aynı kavramlara karşılık aynı terimlerin kullanılmasını sağlamaktadır. Yani terimler arasındaki kavramsal ilişkileri de gösterir denilebilir. Kavramları ve kavramların ilişkilerini kullanıcılara öğretmek açısından önemli olduğu için farklı bilgi erişim sistemlerinin örgütlenmesinde kaynak niteliği de taşır. Thesaurus, bu sayede bilgi erişimini kolaylaştırmakta ve hızlandırmaktadır.

Abstract (Öz)

Bir araştırma makalesinde ya da belirli bir konuda yapılan analizlerde yazının amacı, okuyucuya hızlıca bildirilir. Bu bölüme Abstract adı verilir. Abstractlar, karmaşık araştırmaları bile kısa ve öz bir şekilde okuyuculara iletebilmektedir. Çoğu literatür veri tabanı arama motoru, makalenin tüm metni yerine sadece Abstract kısmını indeksler. Bilimsel makalelerin tam metinlerinin telif hakkı veyahut da yayıncı ücretleri nedeniyle satın alınması gerektiği için Abstract kısmı tam makalenin basımı için veya elektronik hali için önemli bir satış noktasıdır. Abstractlar, araştırmacılara yapılan araştırmanın konuyla ilgili olup olmadığı konusunda güven vermektedir. Bu sayede araştırmacı ilgisiz makaleleri Abstractlarıno göze alıp eleyerek, bilgiye olan erişimini hızlandırmış olmaktadır. Dikkat edilmesi gereken nokta şudur ki : Yapılmış olan atıfların sadece Abstractlara değil, metnin tamamına dayandırılması gerekmektedir.

Opac (Online Public Access Catalogue)

Kütüphane kataloglarının kamuya açık ve çevrim içi hali de denilebilir. Opac' ın giriş ekranı, kullanıcıların tarama tercihlerini belirlemekte ve bu sayede kullanıcıların başarılarını direkt olarak etkilemektedir. Opaclar, internet aracılığı ile yayımlanmaya başladığı için bir yayın niteliği taşımaktadır. Opaclar, yazar adı, eser adı ve konu başlıklarını baz alarak alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlamaktadır. Bu kaynaklarda dil, yayın yeri ve yayın tarihi gibi bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurabilmektedir.

Dizin (İndex)

Dizin, kitap, dergi gibi bilgi kaynaklarının içerisinde yer alan bilgi parçacıklarına ulaşmak için konu, başlık, yer adları, kişi adları gibi erişim uçlarına ulaşmak amacı ile kullanılan ayrıntılı alfabetik sistemdir. Dizin genellikle yayımlanan eserin sonuna konulmaktadır. Kullanıcıların genellikle bilimsel yayınlara erişmek veya literatür taraması yapmak için başvurdukları kaynaklardır.

Veri Tabanları

Veri tabanları, yüksek miktardaki bilgileri bir arada tutan ve istenildiğinde, bilgiyi erişime sunan sistemlerdir. Veri tabanlarına, çevrim içi çalışan bibliyografyalar da denilebilir. Kitap, dergi, makale gibi pek çok farklı türdeki kaynaklara erişimi mümkün kılmaktadır. Veri tabanları, bilginin yanı sıra belgenin içerisinde var olan bilgiye de erişim sağlamaktadır. Veri tabanları, sayılamayacak kadar fazla olan bilgi kaynaklarını herhangi bir yerden, herhangi bir saatte ve kullanıcının istediği kadar kullanmasına izin vermektedir.