Déryné Róza Széppataki

Déryné Róza Széppataki (kızlık soyadı; Rozália Schenbach); (d. 23 Aralık 1793, Jászberény - ö. 29 Eylül 1872, Miskolc) Déryné olarak da bilinen, Macaristan'ın ilk popüler kadın opera sanatçısı ve erken dönem Macar tiyatrosunun en tanınmış oyuncusuydu.

Déryné Róza Széppataki
Doğum	23 Aralık 1793(1793-12-23) Jászberény, Macaristan
Ölüm	29 Eylül 1872 (78 yaşında) Mişkofça, Macaristan
Meslek	oyuncu
Etkin yıllar	1815 - 1847
Evlilik	István Déry (e. 1813; ö. 1868)

Erken dönem

Rozália Schenbach, Nina Riedl ve Jászberény'ye yerleşen Viyanalı eczacı Josef Schenbach'ın kızı olarak doğdu. Babası o beş yaşındayken öldü. İki küçük kızı ve kocasının önceki evliliğinden olan altı erkek çocuğuyla birlikte kalan annesi Nina, geçimlerini sürdürmekte giderek daha da zorlanmaya başladı.

Bir kadın olarak eczaneyi tek başına yönetmesine izin verilmiyordu. Belediye, işi yürütmek için kısa süreliğine gözetmenler atadı. Ancak bunların sık sık değiştirilmesi kötü yönetimle sonuçlandı. Bunlardan biri olan Bay Gruber, genç Rozália'yı Budapeşte tiyatro sahnesine dair harika hikayelerle eğlendirdi. Bunun sonrasnda daha önce hiç oyun izlememiş olmasına rağmen oyuncular dünyasına katılmanın hayalini kurmaya başladı. Rozália'nın üvey kardeşlerinden üçü bu yıllarda trajik bir şekilde öldü.

Sonunda annesi dükkânı satmak zorunda kaldı ve o zamanlar 16 yaşında olan Rozália, üvey ağabeylerini zaten çalışmakta oldukları başkente gitti. Birlikte kaldıkları eski bir aile dostu olan Bay Rothkrepf genç kızı ilk tiyatro oyununa götürdü. Ardından umutsuzca topluluğa katılmaya çalıştı ve soyunma odalarına defalarca gizlice girdi. Dul annesi Nina Schenbach kızının tiyatroya olan tutkusunu öğrendiğinde, "şehrin yozlaşmış ahlakının baştan çıkardığı" kızını Jászberény'ye geri götürmek için bizzat Pest'e gitti. Bu durum pek çok tartışma ve münakaşa ile devam etti ama annesi sonunda pes etti.

Anne Pest'teki bir Macar grubundan mektup aldıktan sonra Rozālia'nın bir yıllık sözleşmeyle onlara katılmasına izin verdi. Rozália, Pest Ulusal Oyuncular Şirketi'ne katıldı.

Kariyer

İlk zamanlar "aptalca göründüğünü ve davrandığını" düşünen tecrübeli oyuncuların baskısıyla yönetmen tarafından sahneye çıkmasına izin verilmedi. Bu hayal kırıklığının ardından günlerce ağlayan Rozália, ona oyunculuğun temellerini öğreten Bayan ve Bay Murányi çiftinin bakımıyla görevlendirildi. Bir ay sonra, 8 Nisan 1810'da eğlenceli bir komedide ilk rolünü üstlendi. Başarı yavaş yavaş geldi. Yönetmen József Benke'nin tavsiyesi üzerine Almancaya benzeyen soyadını Macarca "Széppataki" olarak değiştirdi. Sonrasında hem oyuncu olarak rol almaya hem de korolarda şarkı söylemeye başladı.

O zamanlar Pest'te tiyatro ve drama, Orta Çağ'ın bir tür kalıntısı olarak görülüyordu. Genellikle Almanlar tarafından Almanca dilinde yapılıyordu. Macar topluluğu geleneklerle mücadele etmekte zorlandı. 19. yüzyılın başlarındaki Reform döneminin sosyal değişiminin de etkisiyle şehir konaklarının ve taşra şatolarının kapıları yavaş yavaş onlara açıldı. Büyüyen izleyici kitlesinin, titiz ve sıkı çalışma gerektiren, hızla yenilenen bir repertuarla karşılanması gerekiyordu.

Genç Rozália'nın şöhreti her sezon daha da arttı ve ona giderek daha prestijli roller verildi. 1813'te István Déry ile evlendi, ancak kötü muamele iddiasıyla kısa süre sonra ondan ayrıldı. Resmi olarak hiç boşanmamış olan Déryné ("Bayan Déry" anlamına gelir) hayatının geri kalanında onun takma adı oldu. 1815'te Pest'ten ayrılarak gezgin bir aktör hayatına başladı ve başta Dávid Kilényi olmak üzere birçok şirkete katıldı. Sonraki yıllarda Kassa, Brassó, Pécs, Debrecen ve Kolozsvár gibi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun Macar bölgelerindeki neredeyse her büyük şehri gezdi ve ülkede yaygın olarak tanınan ilk aktris oldu. Adı tek başına büyük kalabalıkların ilgisini çekti. Onla ilgili çok sayıda resim yapıldı ve şiir yazıldı. Dönemin drama eleştirmenlerinin ilk basın yazılarına konu oldu.

1837'de, sonunda Macaristan Ulusal Tiyatrosu haline gelen Pesti Magyar Színház'a (Macar Pest Tiyatrosu) başrol oyuncusu olarak katılmak için Pest'e döndü. Gelişmekte olan şehrin büyük bir bölümünü yıkan 1838'deki büyük selde Déryné'nin dairesi de vuruldu. Soğukta, fazla yiyecek ve su olmadan üst katta yalnız kaldı. Ama yalnızca birkaç gün sonra kurtarıldı. Ancak bu travma ona ağır bir darbe verdi. Aylarca sesini kaybetti ve bu süre zarfında tiyatro hayatında yer almadı. Bu, onun hem tiyatro topluluğuyla hem de seyirciyle ilişkilerini bozdu ve sahneye döndükten sonra giderek daha fazla eleştirilerle karşılaştı. Kendini ihmal edilmiş ve yalnız hisseden Déryné, altın günlerindeki sahneleri ziyaret ederek yeniden turneye çıktı. Bu dönemde Kassa, Kolozsvár, Debrecen ve Transilvanya'nın küçük şehirlerinde sahne aldı.

Eski başarısının ancak çok küçük bir kısmını koruyabildiği için kariyerinde ilk kez Ulusal Tiyatro'da rol seçmelerine katılmak zorunda kaldı. Solmakta olan sesini gizlemek giderek zorlaşıyordu ve eleştirmenler onu, Róza Laborfalvi gibi yeni divaların daha modern, gerçekçi tarzıyla karşılaştırıldığında "modası geçmiş" bir oyunculuk tarzına sahip olmakla nitelendirdi. Bir yıl sonra, nispeten az sayıda sahneye çıktığı dönemde, 1847'de emekli oldu.

Sonraki yaşamı

Yaşlı Déryné'nin Miskolc'taki evi, 1923'te bir anıt plaket konuldu.

1838'de görüşmediği kocası István Déry ile tekrar karşılaşan Déryné zamanında reddettiği teklifi artık kabul etti. Onunla kırsalda yaşamayı kabul etti. Tam emekli olan çift, Tarcal ve Diósgyőr'da yaşadı ve oyuncu gazetecilerle veya eski meslektaşlarıyla iletişim kurmayı reddetti.

Déry'nin 1868'deki ölümünün ardından büyük bir yoksulluk içinde kaldı. Kız kardeşinin yanında yaşamak için Miskolc'a taşındı. Vaftiz oğlu Ákos Egressy'nin isteği üzerine Miskolc'ta turneye çıktı ve 1868'de son bir rol üstlendi. 75 yaşındaki ve oyuncu arkadaşlarının kollarında sahneye çıkan oyuncu, yaşlı bir rahibeyi canlandırdı. Görgü tanıkları onun oyunculuğunu güçlü ve canlı olarak tanımladı.

Sonraki aylarda yaşam koşullarını görünce şok olan Emília Egervári ile tanıştı. Krardeşi tanınmış oyun yazarı ve gazeteci Ödön P. Egervári idi ve onun aracılığıyla Ulusal Tiyatro'yu Déryné'ye yıllık acil yardım göndermeye ikna etti. Karşılığında verecek başka hiçbir şeyi olmayan oyuncu, hayatının hikayesini yazmaya söz verdi. Kötüleşen sağlığıyla mücadele ederken müsveddeyi üç yıl boyunca muazzam uzunlukta yazdı. Daha sonra 1.000 sayfayı aşan üç cilt halinde yayımlanan anıları hâlâ erken dönem Macar operasının yaşamına dair en önemli kaynaklardan biridir. Déryné, son el yazmaları paketini gönderdikten birkaç gün sonra, 29 Eylül 1872'de öldü.

Sadece birkaç komşu ve arkadaşının huzurunda Miskolc'un imarethane mezarlığına gömüldü.

Anısı

Déryné'nin Macar tiyatrosu ve operasında öncü bir rolü vardı. Déryné, ülkenin dünya çapında tanınan ilk oyuncusu olmasının yanı sıra 12 Alman oyununu Macarcaya çevirmiş, bölgedeki ilk opera kumpanyasının kurulmasında öncü rol oynamıştır.

Ölümünden yaklaşık 50 yıl sonra, 1921'de Budapeşte'de törenle yeniden gömüldü. Hayatını konu alan üç film vardır: Futótűz (1944), Déryné (1951) ve Déryné, hol van? (1975). Diósgyőr'deki eski evi artık çalışmalarına adanmış bir müzedir.

Dış bağlantılar

• Szineszkonyvtar.hu web sitesinde kapsamlı biyografi (Macarca)