Commodore 64

Başlığın diğer anlamları için Commodore sayfasına bakınız.

Commodore 64, tüm zamanların en çok satan kişisel bilgisayar (Home Computer) modeli. Ocak 1982'de Commodore Business Machines tarafından ilk olarak tanıtıldı. İsmindeki 64, 64 kilobyte'lık RAM'inden gelmektedir. Genellikle C64 olarak ifade edilir ve bazen Commodore şirket logosuna benzetmek için C=64 olarak yazılır. CBM 64 (Commodore Business Machines Model number 64) ya da VIC-64 (bu isim bazı kullanıcılar, dergi yazarları, 3. parti reklamlar ve İsveç'teki Commodore tarafından kullanılır) olarak da bilinir. Ağustos 1982'de 595$ fiyat ile piyasaya sunuldu. Fiyatı 1983'ün sonlarında 200$'a kadar indirildi. 64 KB RAM belleğiyle, ses ve görüntü performansıyla o zamanların IBM uyumlu bilgisayarlarına göre daha üstün bir sistem sunuyordu. Commodore 64'ün yaşam süresi boyunca (1982'den 1994'e) toplamda yaklaşık olarak 17 milyon cihaz satıldı.

Commodore 64

Commodore 64 "Ekmek kasa"
Diğer adı	C64
Geliştirici(ler)	Commodore International
Üretici(ler)	Commodore International
Tip	Ev bilgisayarı, Mikrobilgisayar
Çıkış tarihi	Ağustos 1982) (1982-08)
Tanıtım fiyatı	595 USD
Son üretim	Nisan 1994) (1994-04)
Satış adedi	17 milyon adet
Ortam	Kaset (datasette) 5.25" disket
İşletim sistemi	Commodore BASIC v2.0 Ek kartuşlar ile: CP/M GEOS
Enerji	9V AC, 5V DC
CPU	MOS 6510 @ NTSC: 1.023 MHz PAL: 0.985 MHz
Depolama kapasitesi	20 kB ROM (Commodore BASIC)
Hafıza	64 kB
Grafik	VIC-II (320 × 200, 16 renk)
Ses	SID 6581/8580
Bağlantı(lar)	2x Atari Joystick, kartuş, "Datasette" portu, Commodore bus (CBM-488), Kullanıcı portu (User port)
Çevrimiçi hizmetler	Compunet, CompuServe, QuantumLink, Minitel
Önceli	Commodore VIC-20
Ardılı	Commodore 128

Commodore 64 için geliştirme araçları, ofis uygulamaları ve oyunları dahil yaklaşık 10.000 tane ticari yazılım hazırlandı. Ayrıca demoscene'in popüler olmasında önemli rol oynamıştır. C64, bugün hâlâ bazı bilgisayar meraklıları tarafından kullanılıyor; ve emülatörler (fonksiyonelliği ve taklit başarı derecesi değişmekle beraber) sayesinde modern bilgisayarlarda (hatta akıllı telefonlarda) bu uygulamaların çalıştırılması sağlıyor.

Genellikle C64, 1980'li yılların bir simgesi olarak görülür. Örneğin Grand Theft Auto: Vice City adlı oyunun tanıtım görüntüsünde C64 ekranı belirir.

Tarihi

Commodore BASIC V2.0

Ocak 1981'de MOS Technology Inc. (C64'ün çip tasarımı yapan yan kuruluşu) yeni nesil video oyun konsollarında kullanılacak görüntü ve ses çipleri tasarlamak için bir proje başlattı. Görüntü için MOS Technology VIC-II isimli, ses için MOS Technology SID isimli çiplerin tasarım işlemleri Kasım 1981'de tamamlandı.

Daha sonra Commodore, Yashi Terakura tarafından tasarlanan yeni çipleri (Ultimax, Commodore Max Machine) kullanan bir oyun konsolu projesi başlattı. Sonunda, Japon piyasası için üretilen birkaç makineden sonra bu proje iptal edildi.

O sıralarda Robert Russell (VIC-20'nin sistem programcısı ve mimarı) ve Robert Yannes (SID'in tasarımcısı) bir ürün üzerinde çalışıyorlardı. VIC-20'nin devamı olan bu ürün, Al Charpentier'ın (VIC-II'nin tasarımcısı) ve Charles Winterble'ın (MOS Technology'nin yöneticisi) desteğiyle Commodore CEO'suna (Jack Tramiel) sunuldu. Tramiel, makinenin 64 KB RAM belleğinin olması gerektiği söyledi. Bu büyüklükteki DRAM'in o sıralar 100$ olmasına rağmen, O zamanla bu fiyatın kabul edilebilir bir seviyeye düşüceğini biliyordu. Kasım ayında Tramiel, 1982 elektronik fuarı (Consumer Electronics Show) ile aynı zamana rastlasın diye Ocak'ın ilk haftası için bir teslim tarihi koydu.

VIC-40 kod adlı bu ürün VIC-20'nin varisiydi. Bu çipi yapan takımda Robert Russell, Robert Yannes and David A. Ziembicki vardı. Takım, Noel ve Şükran Günü'nde bile bıkmadan çalıştıktan sonra dizayn, prototipler ve örnek yazılımlar fuar için zamanında bitirilmişti.

VIC-40 sunulacağı zaman ismi, o zamanki Commodore iş ürünleri ailesinde kullanılan isimlere (P128, B256) uyması için C64 olarak değiştirildi.

C64 etkileyici bir başlangıç yaptı. Üretim mühendisi David A. Ziembicki şöyle diyor : " Atari'ciler standımızda ağızları açık vaziyette duruyorlardı ve bunu 595$'a nasıl yapabildiniz diyorlardı". Cevap, Commodore'un MOS Technology'nin çip üretim tesislerine sahip olmasında saklıydı. Her bir C64'ün tahmini üretim maliyeti 135$ idi. Fakat ucuz üretim teknikleri üretim sorunlarıyla sonuçlandı. İlk zamanlardaki ürünlerin çoğunda bulanıklığa sebep olan görüntü sorunları vardı. Bu, alfanümerik karakterlerin okunmasını zorlaştırıyordu.

Pazar savaşını kazanması

Ağustos 1982'de rakiplerinin karşısına çıktı. Düşük ücreti ve gelişmiş donanımıyla kısa sürede birçok rakibini geride bıraktı. ABD'deki en büyük rakipleri Atari 8bit 400/800, IBM PC ve Apple II idi. Atari 400 ve 800 donanım bakımından C64'e bayağı benziyordu ama üretimi pahalıydı. IBM PC ve Apple II ailesinin en yeni ürünleri C64'ten daha yüksek çözünürlük modlarına sahiptiler. Ama renk desteğinin zayıflığından dolayı nadiren kullanılıyorlardı. Sonuçta, uygulamada C64'ün 16 renkli grafik ve ses yetenekleri diğerlerini geride bıraktı. Ama IBM PC ve Apple II, C64'te olmayan dahili genişletme slotlarına sahiptiler.

1982/83 yıllarında 4 makine de benzer hafıza konfigürasyonuna sahiptiler. Apple II+ 48K, IBM PC 64K, Atari 800 48K hafızaya sahipti. IBM PC ve Apple II 1200$'ın üzerinde, Atari 800 ise 900$ civarındaydı. Commodore'un başarısının anahtarlarından biri de pazarlama taktikleridir.

Commodore, C64'ü sadece yetkili satıcılar üzerinden değil, büyük mağazalarda, indirimli satış mağazalarında, oyuncakçı dükkânlarında da sattı. Kompozit video çıkışına sahip olduğu için özel bir monitöre gereksinim duymuyordu ve doğrudan televizyona bağlanabiliyordu. Bu özellik, Atari 2600 gibi oyun konsollarıyla da yarışabilmesine imkân sağlıyordu.

1984'te Commodore Commodore Plus/4 adlı modeli piyasaya sürdü. Plus/4 daha fazla rengi destekleyen bir görüntü ve BASIC'in daha yeni sürümünü (sürüm 3.5) sunuyordu. Ama Commodore, Plus/4'ü C64 ile uyumsuz yaparak büyük bir stratejik hata yapmıştı.

Birleşik Krallık'ta (UK), C64'ün en büyük rakipleri Sinclair ZX Spectrum ve Amstrad CPC 464 idi. C64'ten birkaç ay önce üretilen Spectrum, düşük ücretiyle kısa sürede pazar lideri oldu. 1983'ün başlarında Spectrum 175£ iken C64 399£ idi. C64'ün Spectrum karşında işi zordu. Ama C64, 1980'lerin ikinci yarısında popülerlikte Spectrum ile rekabet edecekti ve Kasım 1990'da üretimine son verilen Spectrum'dan daha fazla yaşayacaktı.

Commodore birkaç kere C64'ün üretimine son vermeyi düşündü. Ama talepler yüzünden sonlandıramadı. 1988'de dünya çapında 1,5 milyon C64 satıyordu. 1990'da ABD'de taleplerin düşmesine rağmen İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerinde popülerliğini korudu. Mart 1994 CeBIT (Hanover, Almanya) fuarında C64'ün üretiminin 1995'te durdurulacağı duyuruldu. Commodore, C64'ün disket sürücünü üretmenin C64'ün kendisini üretmekten daha pahalıya mal olduğunu söylüyordu. Tarihin 1995 olarak planlanmasına rağmen şirket 1 ay sonra Nisan 1994'te iflas etti.

C64 ailesi

Commodore SX-64 (sağ) ve Commodore Games System (sol).

1982'de Commodore, Commodore MAX Machine'i Japonya'da üretti. ABD'de buna Ultimax, Almanya'da ise VC-10 dendi. Max, sınırlı hesaplama kapasiteli bir oyun konsolu olarak tasarlanmıştı. Tutulmadığı için piyasaya çıkışından birkaç ay sonra üretimine son verildi.

1984'te C64'ün taşınabilir sürümü SX-64 üretildi. SX-64, ilk tam renkli taşınabilir bilgisayardı. 5 inçlik (127 mm) bir CRT ekrana ve 1541 disket sürücüsüne sahipti. Kaset konnektörü yoktu.

Commodore 64C, 1541-II disket sürücü ve 1084S RGB monitör (1986)

1986: Commodore 64C (C64C) üretildi. İşlevsellik bakımından C64'ün aynısıydı. Ama kasası yeniden tasarlanmıştı. SID, VIC ve I/O çiplerinin çekirdek voltajı 12'den 5'e düşürülmüş yeni sürümleri kullanılmıştı. Daha sonra daha ufak olan 1541-II ve 800KB 3,5” lik 1581 disket sürücüleri üretildi.

1990: C64, C64 Games System (C64GS) denen oyun konsolu şeklinde üretildi. C64C'nin anakartına yapılan ufak bir modifikasyonla kartuşları yukarıdan takılabilecek hale getirildi. ROM'da da değişiklik yapılmıştı. Böylece cihaz açıldığında BASIC yorumlayıcısı yerine kullanıcının kartuş takmasını söyleyen uyarı geliyordu. C64GS, Commodore için diğer bir ticari başarısızlıktı. Avrupa'nın dışında hiç piyasa sürülmedi.

C64'ün gelişmiş varisi Commodore 65 (C64DX) projesi başlatıldı. Ama 1991'de Commodore'un yönetici Irving Gould tarafından proje iptal edildi. C65'in teknik özellikleri 8 bitlik bir bilgisayara göre gayet iyiydi. Örneğin OCS tabanlı Amiga'lar sadece 64 renk gösterebilirken, C65 256 renk gösterebiliyordu.

C64 klonları

C64'ün piyasadan çekilmesinden 10 yıl sonra 2004'ün ortalarında PC üreticisi Tulip Computers BV, C64 Direct-to-TV (C64DTV) isimli cihazı duyurdu. ROM'unda 30 oyun bulunan joystick'li bir C64 idi. Jeri Ellsworth tarafından tasarlandı. ABD'de QVC'de 2004 tatil sezonu için tanıtıldı. Bazı kullanıcılar bu ürüne, 1541 disket sürücü, ikinci bir joystick ve klavye takarak C64'e benzettiler.

C64 hayrnaları hâlâ Ethernet kartları, Flash kart arabirimleri gibi yeni donanımlar geliştiriyor.

C64 ve demoscene

C64 üretildiğinde onun grafik ve ses yetenekleriyle boy ölçüşebilecek tek bilgisayar 8 bitlik Atari ailesiydi. O zamanlar IBM bilgisayarlar sadece yazı tabanlı yeşil ekran monitörlere ve biplerden oluşan seslere sahipti.

Dönemin ünlü oyun firmaları ardı arkasına Commodore 64 için oyunlar piyasaya sürmekteyken bazı yetenekli gençler bu büyük firmaların yayınladığı oyun ve programları "crack" edip piyasa sürmeyi başarıyordu. Bu gençler zamanla bir araya gelip gruplar oluşturdular. Oluşturdukları gruplar oyun ve programları kopyalamak dışında programcılık yeteneklerini ve yaratıcılıklarını "demo" denilen kendi yazdıkları görsel işitsel öğeler barındıran programlarla insanlarla paylaşmaya başladılar. Günümüzde Fairlight, Crest, TRSI, Triad gibi demo grupları hâlen aktif olarak C64 platformunda demo yapan gruplar arasındadır. Türkiye'de ise Bronx, Clique gibi gruplar Türkiye'de "demoscene" alt kültürünün oluşmasına yardımcı olmuşlardır.

Gelişmiş grafik ve sesinden dolayı Demoscene isimli bilgisayar alt kültürünün yaratıcısı olarak görülür. 16 bitlik Atari ST ve Commodore Amiga 1985'te çıktığında, C64, demo programcıları arasında zirvedeki yerini kaybetti. Ama 1990'ların başına kadar popülerliğini sürdürdü.

2000'li yıllarda C64 hâlâ bir demo makinesi olarak kullanılıyor. Özellikle müzik için (ses çipi PC'ler için özel ses kartlarında bile kullanıldı). Ne yazık ki PAL ve NTSC modlu C64'ler arasındaki farklar uyumluluk problemi yarattı. Demo'ların büyük çoğunluğu yalnız PAL makinelerde çalışır.

Donanım

Grafik ve ses

C64, 8 bitlik 6510 mikroişlemcisini kullanır. Bu işlemci 6502'den temel farkı 6 bitlik dahili I/O portu eklenmiş olmasıydı.

64KB RAM'e sahiptir. Bunun 38 KB'ını Commodore BASIC 2.0 kullanır. Ancak, istenildiğinde Commodore BASIC 2.0 'ın kullandığı RAM alanını da kullanmak mümkündür.

Grafik çipi VIC-II 16 renk, 8 sprite desteği (yazılım teknikleriyle artırmak mümkün) ve 2 bitmap grafik modu sunuyordu. Standart text modunda 40 kolon destekleniyordu.

Ses çipi SID, her biri kendi ADSR envelope üreticisine ve çeşitli dalga formları, ring modülasyonu, filtre özelliklerine sahip 3 kanal içeriyordu. Zamanına göre oldukça gelişmiş bir model olan bu çip Bob Yannes tarafından tasarlanmıştı. Yannes diğer bilgisayar ses çiplerini “ilkel...belli ki müzik hakkında hiçbir şey bilmeyenler tarafından tasarlanmış” diyerek eleştiriyordu.

SID çipinin 2 sürümü vardır. İlk sürüm tüm orijinal breadbox C64'lerde, C64C'nin ilk sürümlerinde ve Commodore 128'de bulunan 6581 çipidir. Daha sonra 1987'de 8580 çipiyle değiştirildi. 6581'deki ses daha temizdi. Bu yüzden birçok C64 fanı hâlâ onun sesini tercih ediyor. 6581 ve 8580 arasındaki ana fark voltaj beslemesiydi. 6581 12v kullanırken 8580 9v kullanıyordu.

SID çipinin meraklıları tarafından unutulamayan kendine has bir sesi vardır. 1999'da İsveçli firma Elektron, 6581 çipini kullanan SidStation isimli synthesizer modülünü üretti. Birkaç grup bu cihazı müziklerinde kullanıyor.

Donanımda değişiklikler

Üretim maliyetinin düşürülmesi Commodore'un sıkı rekabet içinde hayatta kalabilmesi için çok önemliydi. C64'ün orijinal anakartında önemli değişiklikler yapıldı. VIC-II, SID ve PLA çiplerinin yerleri değişti. Diyot, direnç gibi devre elemanlarının sayısı azaltılarak maliyet düşürüldü. Böylece devrenin boyutları da ufaldı.

C64 harici bir güç kaynağı kullanıyordu. Bu sayede kasanın ufak olmasını sağlayan güç kaynağı C64'ün güç gereksinimlerini ancak karşılıyordu. Aşırı ısınmadan zarar görebilen bu güç kaynağının yerine bazı kullanıcılar daha güçlü, daha iyi soğutmalı üçüncü parti güç kaynakları satın alıyorlardı. 1541-II ve 1581 disk sürücüleri kendi güç kaynaklarıyla geliyorlardı. Sonraki yıllarda ek RAM üniteleri eklendiğinde üçüncü parti güç kaynakları daha önemli hale geldi.

Teknik özellikler

• Mikroişlemci:
  • MOS Technology 6510/8500
  • Saat hızı: 1.023 MHz (NTSC), 0.985 MHz (PAL)
• Video:
  • MOS Technology VIC-II 6567/8567 (NTSC), 6569/8569 (PAL)
  • 16 renk
  • Yazı modu: 40 sütun 25 satır. 256 kullanıcı tanımlı karakter (8×8 piksel ya da çoklu renk modunda 4×8 piksel)
  • Bitmap modu: 320×200 ve 160×200 (Çok renkli modda yatay çözünürlük yarıya düşer)
  • 8 tane 24×21 piksellik sprite desteği (çoklu renk modunda 12×21 piksellik)
• Ses :
  • MOS Technology 6581/8580 SID
  • Programlanabilir ADSR üreticili 3 kanal ses sentezleyici
  • 8 oktav
  • 4 dalga formu: üçgen, testere dişi, darbe, gürültü.
  • Osilatör senkronizasyonu, ring modülasyonu
  • Programlanabilir filtreler: Yüksek geçiren, alçak geçiren, ara geçiren, ara durduran
• Giriş/Çıkış:
  • 2 tane 6526 Kompleks arabirim adaptörü
  • 16 bit paralel giriş/çıkış
  • 8 bit seri giriş/çıkış
• RAM:
  • 38 KB'ı gömülü BASIC için kullanılan 64 KB bellek
  • 1000 byte renk belleği
  • Commodore 1764 256 KB RAM Expansion Unit (REU) ile 320 KB'a kadar genişleme özelliği
• ROM:
  • 20 KB (8 KB BASIC 2.0; 8 KB KERNAL; 4 KB karakter üretici)
• Giriş/Çıkış portları :
  • 8 pinli DIN konnektörü: Kompozit video çıkışı, ayrı Y/C çıkışları ve ses giriş/çıkışları içindir. (Bazı eski C64'lerde 5 pinlik DIN konnektörü bulunur. Bunlarda Y/C çıkışları yoktur)
  • Tümleşik RF modülatör, RCA konnektörü üzerinden anten çıkışı
  • 2 tane DE9M oyun kontrolcü portu. Atari 2600 kontrolcüleriyle uyumludur. Bu port için kullanılan diğer aygıtlar: dijital joystick, analog paddle, light pen, Commodore 1351 mouse.
  • Kartuş slotu.
  • Teyp ünitesi için PET-type Datassette arabirimi.
  • Kullanıcı portu
  • CBM yazıcılar ve disket sürücüleri için 6 pinli DIN konnektörü
• Güç Kaynağı:
  • Makineye 7 pinlik DIN konnektörü ile bağlanan harici 5V DC ve 9V AC güç kaynağı

C64 Yazılımıyla ilgili notlar

C64 ekran koruyucu

C64'e gömülü olarak gelen BASIC V2 bazı durumlarda çökebiliyordu: PRINT””+-x (x herhangi bir tam sayı) komutunun çalıştırılması, başlangıç satır numarası 350720, 353279 sayıları arasında olan BASIC programlarını yaratma denemeleri.

C64'te sürpriz yumurta (Easter Egg) ya da ekran koruyucu denebilecek bir durum vardı. RUN/STOP ve RESTORE tuşlarına birlikte bastıktan ve POKE781,96:SYS58251 satırını girdikten sonra aktif oluyor.

VIC çipinin ekranın üst, alt ve yanlarında kenarlık göstermesini engellemek donanım register'larında yapılacak değişiklik ile mümkün.

Ayrıca bakınız

• Commodore 64 oyunları listesi

Dış bağlantılar

• C64.COM23 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Commodore sitesi(Türkçe)12 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• C64 Music 24 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• gamebase 64 1 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Commodore 64 Scene Database 11 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Teleteknik Commodore Dergisi Arşivi 9 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.