Avrupa Birliği'ndeki coğrafi işaretler ve geleneksel spesiyaliteler

Korumalı menşe adı (PDO), korumalı coğrafi işaret (PGI) ve garantili geleneksel spesiyaliteler (TSG) olarak bilinen üç Avrupa Birliği coğrafi işareti, geleneksel spesiyaliteleri programı, tarım ürünlerinin ve gıda maddelerinin isimlerini teşvik eder ve korur. Avrupa Birliği (AB) Coğrafi İşaret Sistemi'nde, tarım ürünleri ve gıda maddelerinin kökenine, üretim yöntemine ve kalitesine bağlı olarak korunmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında bu sistem, üreticileri taklitten korur, tüketiciye ürünün kaynağı hakkında güvence verir ve yerel ekonomileri destekler. Avrupa Birliği'nde (AB) desteklenen üç ana coğrafi işaret türü bulunmaktadır.

Avrupa Birliği korumalı coğrafi işaret (PGI) logosu

1. PDO (Protected Designation of Origin / Menşe Adı Koruması)

Menşe adı koruması, ürünün tamamen belirli bir coğrafi bölgede üretilmesini, işlenmesini ve hazırlanmasını zorunlu kılar. Bu tür koruma, ürünün kalitesini ve ayırt edici özelliklerini doğrudan etkileyen doğal ve beşeri faktörlerin etkisini vurgular. Doğal faktörler arasında iklim, toprak yapısı, yerel flora ve su kaynakları bulunurken; beşeri faktörler, nesiller boyunca aktarılan geleneksel bilgi, el işçiliği ve yerel tekniklerdir. Örneğin, Roquefort peyniri, yalnızca Fransa'nın belirli bir bölgesinde yetiştirilen koyunların sütünden, özel küf türleriyle ve geleneksel yöntemlerle üretilir. Benzer şekilde, İtalya'nın Parma bölgesinde üretilen Prosciutto di Parma, bölgenin mikroiklimine özgü kurutma koşullarıyla lezzetini kazanır. Türkiye’den örnek vermek gerekirse, Ezine Peyniri, Çanakkale'nin Ezine ilçesinde üretilen keçi, koyun ve inek sütlerinin belirli oranlarda karıştırılmasıyla elde edilir. Yöredeki endemik bitki örtüsü, hayvanların beslenme biçimi ve yüzyıllardır devam eden üretim teknikleri, bu peyniri diğerlerinden ayıran temel unsurlardır. Bu nedenle Avrupa Birliği nezdinde coğrafi işaret tescili için başvuru süreci yürütülmektedir. Menşe adı koruması, yalnızca coğrafi sınırlamaları değil, aynı zamanda ürünün doğrudan bölgesiyle özdeşleşmesini de garanti altına alır. Bu sayede, bölge dışındaki üretimler tescilli ürün adıyla piyasaya sunulamaz.

2. PGI (Protected Geographical Indication / Coğrafi İşaret)

Mahreç işareti, menşe adına kıyasla daha esnek bir yapıya sahiptir. Ürünün yalnızca üretim, işleme veya hazırlama aşamasından birinin belirli bir bölgede gerçekleşmiş olması yeterlidir. Ancak bu durumda da ürün ile bölge arasında açık bir coğrafi veya kültürel bağ bulunmalıdır. Yani ürünün kalite veya ününün söz konusu coğrafi konumla bağlantılı olması gerekir. Almanya'dan Westfälischer Schinken (Vestfalya Jambonu) ve Bayerisches Bier (Bavyera Birası), belirli coğrafi bölgelerde geliştirilen üretim tekniklerinin kullanılması sebebiyle bu kapsamda koruma altına alınmıştır. Bu ürünler, tamamen bölgesel hammaddelerle üretilmese de, bölgenin katkısı ürünün karakteristiğinde önemli rol oynar. Türkiye’den Aydın İnciri ve Malatya Kayısısı, PGI korumasına sahip ürünler arasında yer almaktadır. Aydın İnciri, Ege Bölgesi’nin iklimi ve toprak özellikleriyle gelişmiş bir kurutma kültürüne sahiptir. Malatya Kayısısı ise yüksek şeker oranı, iri yapısı ve altın sarısı rengiyle dünya çapında tanınır. Her iki ürün de yetiştikleri bölgeyle kurdukları bağ sayesinde Avrupa Birliği tarafından coğrafi işaretle tescillenmiştir. Mahreç işareti, üreticilere pazarlama açısından önemli bir avantaj sunarken, tüketiciler açısından da ürünün bölgesel kimliğine dayalı kalite beklentisini karşılamasına olanak tanır.

3. TSG (Traditional Speciality Guaranteed / Geleneksel Ürün Adı)

Geleneksel Ürün Adı (TSG), yukarıdaki iki koruma türünden farklı olarak coğrafi bir bağ şartı aramaz. Bu sistem, bir ürünün geleneksel içerik, tarif veya üretim yöntemleriyle hazırlandığını garanti altına alır. Coğrafi sınırların ötesinde, ürünün kültürel sürekliliği ve tarihsel kimliği esas alınır. TSG kapsamına alınan ürünlerin, en az 30 yıllık geleneksel üretim geçmişine sahip olmaları gerekir.Örneğin, Mozzarella peyniri, köken olarak İtalya’ya ait olmasına rağmen, günümüzde dünyanın pek çok yerinde geleneksel tarife uygun olarak üretilebilmektedir. Bu nedenle Mozzarella, TSG etiketiyle korunur. Aynı şekilde Pizza Napoletana, odun ateşinde pişirilmesi, hamurunun elle açılması gibi geleneksel uygulamalara bağlı kalınarak üretildiği sürece, coğrafi sınırdan bağımsız olarak bu unvanı taşımaya hak kazanır.Bir diğer örnek olan Jamón Serrano (İspanya) ise geleneksel kurutma ve tuzlama teknikleriyle yapılan domuz jambonudur. Ürünün coğrafi kaynağından bağımsız olarak, belirli teknik standartlara uygunluğu TSG etiketiyle belgelenir.TSG sistemi, geleneksel bilgilerin ticarileşmesini ve korunmasını sağlarken, küresel çapta üretim yapılabilmesine de imkân tanır. Bu yönüyle, kültürel mirasın yaşatılması açısından önemli bir araçtır.

Sonuç olarak bakıldığında; PDO, PGI ve TSG sistemleri, sadece ürünlerin korunmasını değil, aynı zamanda tüketici bilincinin artırılmasını, haksız rekabetin önlenmesini ve yerel üreticinin desteklenmesini amaçlayan kapsamlı mekanizmalardır. Menşe adı, ürünün tamamen belli bir coğrafyada üretildiğini; mahreç işareti, ürünle coğrafi alan arasındaki kalite veya ün bağını; geleneksel ürün adı ise üretim pratiğinin kültürel sürekliliğini vurgular. Bu sistemler, yerel değerlerin küresel pazarda görünürlük kazanmasını sağlarken, kırsal kalkınmanın da anahtarı hâline getirmektedir.

Bu noktadan hareketle yukarıdaki bu üç programdan biri kapsamında kayıtlı ürünler, bu ürünlerin tanımlanmasına yardımcı olmak için o progamın logosuyla işaretlenebilir. Progamlar, tarım ürünleri ve gıda maddelerinin kalite şemalarına ilişkin 21 Kasım 2012 tarih ve 1151/2012 sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Yönetmeliği tarafından sağlanan yasal çerçeveye dayanır. Bu yönetmelik AB içinde olduğu kadar AB Kuzey Irlanda içinde de geçerlidir. Tescilli ürünlerin korunması, AB ve AB üyesi olmayan ülkeler arasındaki ikili anlaşmalar yoluyla uluslararası düzeyde kademeli olarak genişletilmektedir. Ticarette yalnızca gerçekten o bölgeden gelen ürünlerin bu şekilde tanımlanmasına izin verilmesini sağlar.

Mevzuat ilk olarak 1992 yılında yürürlüğe girmiştir. Kanunun amacı, yöresel gıdaların ününü korumak, kırsal ve tarımsal faaliyetleri teşvik etmek, üreticilerin orijinal ürünleri için yüksek kar elde etmelerine yardım etmek, haksız rekabeti ortadan kaldırmak ve daha az kaliteli veya farklı tadda olabilen orijinal olmayan ürünlerle tüketicilerin aldatılmasını önlemektir. Eleştirmenler, AB tarafından koruma altına alınmak istenen pek çok ismin ticarette sıradanlaştığını ve korunmaması gerektiğini savunmaktadır.

Bu düzenlemeler şaraplar, peynirler, jambon, sosisler, deniz ürünleri, zeytinler, zeytinyağları, biralar, balzamik sirke, bölgesel ekmekler, meyveler, çiğ etler ve sebzelerin adlarını korur.

Bu düzenlemelere dayanarak, AB içinde (ve AB dışındaki belirli yargı bölgelerinde), gorgonzola, Parmigiano-Reggiano, feta peyniri, Waterford blaas, Herve peyniri, Melton Mowbray domuz turtaları, Piave peyniri, Asiago peyniri, camembert gibi yiyecekler, Herefordshire elma şarabı, konyak, armaganak ve şampanya yalnızca belirlenen bölgeden geliyorlarsa bu şekilde etiketlenebilir.

Örneğin peynirin rokfor olabilmesi için belirli bir cins koyunun sütünden yapılması ve Fransa'nın Aveyron bölgesindeki Roquefort-sur-Soulzon kasabası yakınlarındaki doğal mağaralarda yetişen mantar Penicillium roqueforti tarafından kolonileştirildiği mağaralarda olgunlaştırılması gerekir. Bu sistem tüm Avrupa'da kullanılan, örneğin Fransa'da kullanılan appellation d'origine contrôlée (AOC), İtalya'da kullanılan denominazione di origine controllata (DOC), Portekiz'de kullanılan denominação de origem controlada (DOC), Romanya'da kullanılan denumire de origine controlată (DOC) sistemi ve İspanya'da kullanılan denominación de origen (DO) sistemi gibi ulusal unvan sistemlerine benzer. Çoğu durumda AB PDO/PGI sistemi belirtilen ülkede kullanılan sistemle paralel çalışır.

Bazı durumlarda, daha önce özellikle şarapta, örneğin Fransa'da peynirde, örneğin Maroilles'in hem PDO'ya (Fransızca appellation d'origine protégée (AOP) hem de AOC sınıflandırmalarının olduğu yerde genellikle yalnızca AOC sınıflandırması gösterilir.

Koruma ve uygulama

Korunan coğrafi statüye ilişkin yasaların uygulandığı ülkelerde, yalnızca çeşitli coğrafi ve kalite kriterlerini karşılayan ürünler korumalı işareti kullanabilir. Korumalı göstergelerle bağlantılı olarak "stil", "tip", "taklit" veya "yöntem" gibi sözcüklerle göstergeyi birleştirmek veya ürünün özelliklerini karşıladığını ima edebilecek herhangi bir şey yapmak örneğin, korunan ürünle ilişkili ayırt edici ambalajın kullanılması da yasaktır.

Korumalı işaretler, 1383/2003 no’lu Gümrük Yönetmeliği (Belirli fikrî mülkiyet haklarını ihlal ettiğinden şüphelenilen mala karşı yapılacak gümrük işlemleri ve bu hakları ihlal ettiği tespit edilen mala karşı alınacak tedbirlere ilişkin Yönetmelik), ref. 1383–2003 ve ihlal eden mallar ithalatta gümrük tarafından ele geçirilebilir. Avrupa Birliği içinde yaptırım önlemleri değişiklik gösterir: ihlal, sahte, yanıltıcı reklam, yanlış beyan ve hatta halk sağlığı sorunu olarak ele alınabilir. Avrupa dışında, PGS ürünlerinin korunması genellikle AB ile ithalatçı ülkeler arasında ikili anlaşmalar gerektirirken, korunan işaretler her zaman ticari markalar gibi diğer fikrî mülkiyet haklarının yerine geçmeyebilir.

15 Kasım 2011'de Avrupa Sayıştayı, “Coğrafi işaretler programının tasarımı ve yönetimi onun etkili olmasına izin veriyor mu?” raporunu Avrupa Parlamentosu'na sunmuştur.

Korumanın amaçları

Yönetmeliklerin önsözleri, kaliteli gıda maddelerine yönelik tüketici talebini belirtmekte ve koruma rejimleri için birçok hedef belirlemektedir:

• özellikle daha az tercih edilen veya kırsal alanlardan gelen belirli özelliklere sahip ürünlerin tanıtımı;
• "kaliteyi iyileştirmek için gerçek bir çaba" karşılığında çiftçilerin gelirlerinin iyileştirilmesi;
• kırsal alanlarda nüfusun tutulması;
• tüketicilere ürünün menşei hakkında açık ve öz bilgi sağlanması.

Kaliteyi artırmaya yönelik çabaların bir karşılığının sağlanması ve tüketicinin korunması ihtiyacı, diğer alanlarda marka koruması için gerekçe olarak sıklıkla gösterilmektedir ve coğrafi işaretler, ticari markalara benzer bir şekilde çalışmaktadır.

Genel rejim

Genel rejim, gıda ve diğer bazı tarımsal ürünler için korumalı menşe tanımlarının (PDO) ve korumalı coğrafi işaretlerin (PGI) kullanımını yönetir. Alkollü içkiler ve aromatize içecekler (coğrafi işaretler) ve ayrıca şaraplar (coğrafi işaretler, genellikle ünvanlarıyla anılır) için ayrı rejimler vardır. Ürünün menşei, korunan terimlerin kullanım kriterlerinden sadece bir tanesidir: ürün ayrıca çeşitli kalite kriterlerini de karşılamalıdır. "Garantili Geleneksel Spesiyaliteler" (TSG) etiketi, ürünün coğrafi menşei konusunda herhangi bir kısıtlama getirmeyen, benzer şekilde korunan bir terimdir.

Coğrafi işaretlerin koruması 1992'de gıda maddelerini ve diğer tarım ürünlerini kapsayacak şekilde genişletildi. (ref.1992reg) Çok farklı ulusal hükümler göz önüne alındığında, bu "genel rejim", Avrupa Birliği çapında uyumlaştırılmış bir koruma sağlamak için Avrupa Komisyonu'na (özel rejimlere kıyasla) çok daha fazla güç verir. Halen konu, tarımsal ürünler ve gıda maddeleri için coğrafi işaretlerin ve menşe işaretlerinin korunmasına ilişkin (No 510/2006) nolu yönetmeliğe göre düzenlenmektedir. (ref.510–2006)

Bir PDO'ya hak kazanabilmek için, ürünün esasen üretim bölgesinden kaynaklanan kalite ve özelliklere sahip olması gerekir: ayrıca yalnızca o bölgede üretilmeli, işlenmeli ve hazırlanmalıdır. Bir PGI gereksinimi biraz daha az katıdır; Üretim, işleme ve hazırlama adımlarından herhangi biri bölge içinde gerçekleşebiliyorsa, belirli bir bölgeden bir ürünün iyi bir itibarı (nesnel olarak farklı özelliklerden ziyade) yeterlidir. Aksi takdirde, iki terimin sağladığı koruma eşdeğerdir.

Bir PDO veya PGI için başvuru önce ilgili Üye Devletin yetkililerine yapılır. Üye Devlet tarafından Yönetmelikteki kriterlere göre değerlendirilir ve kabul edilebilir bulunursa nihai onay için Avrupa Komisyonuna iletilir. Başvurular hem ulusal hem de Topluluk inceleme aşamalarında yayınlanır ve üçüncü şahıslar, işlerine zarar vereceğini düşündükleri önerilen PDO'lara veya PGI'lara itiraz edebilir. Tekrarlanan bir itiraz, önerilen ismin söz konusu ürün için genel bir terim olduğu yönündedir: genel isimler tescil edilemez, ancak bir kez tescil edildikten sonra, isimler genelleştirme'ye karşı korunur. Bu nedenle Çedar peyniri genel bir isim olarak kabul edildi ancak PDO "West Country çiftlik evi Çedar peyniri"ne izin verildi. Feta ‘nın genel olmadığı kabul edildi ve ve Yunanistan dışındaki peynircileri hayal kırıklığına uğratabilecek şekilde PDO olarak tescil edildi.