Guernica Bombardımanı: Revizyonlar arasındaki fark

[[Dosya:Tonco del arbol de Gernika viejo.jpg|thumb|''Gernikako Arbola (Guernica'nın Ağacı)'']]

 

[[Guernica (şehir)|Guernica]] şehri ([[Baskça]] ''Gernika'', 1983'ten itibaren resmî adı ''Gernika-Lumo''), adının duyulmasına sebep olan hava saldırısının öncesinde ve sonrasında Basklar için her zaman önemli bir şehir oldu. Geleneksel olarak, önemli bir yönetsel kurum olan [[Biskay]] meclisi, bu kasabada bulunan ve ''Gernikako Arbola (Guernica'nın Ağacı)'' olarak anılan [[meşe]] ağacının altında toplanırdı. Sonraki zamanlarda meclis yine bu şehirde bulunan ve Bask ülkesinin tarihî arşivini barındıran ''Casa de Juntas''<nowiki>'</nowiki>ta toplanmaya başladı.

 

[[Dosya:Localización de la CA de Euskadi (NUTS ES1).png|right|thumb|150px|Otonom [[Bask Bölgesi]]]]

General [[Francisco Franco]] tarafından yönetilen [[Franco yönetiminde İspanya|Milliyetçi]] güçler [[İkinci İspanya Cumhuriyeti|Cumhuriyetçi Hükümet]] kontrolündeki bölgelere girmekteydi. [[Bask milliyetçiliği|Bask milliyetçileri]] ve solcular tarafından kurulmuş özerk bir yapı olan Bask Hükümeti, kendisine ait zayıf bir orduyla [[Biskay]]'ı ve [[Guipuzcoa]]'nın bazı bölgelerini korumaya çalıştı. Saldırının gerçekleştiği dönemde Guernica, Cumhuriyetçi güçleri için stratejik bir odak noktasıydı. İşgal edilmiş durumdaki [[Bilbao]] ile Milliyetçi güçlerin arasında yer alıyordu. Bilbao, İspanya'nın kuzeyinde savaşı sonuçlandırmak için kilit şehir olarak görülüyordu. Ayrıca Guernica, Cumhuriyetçiler'in kuzeydoğu Biskay'dan geri çekildikleri yolun da üzerindeydi.

[[Kondor Lejyonu]]'nun saldırısı öncesinde bölgede Cumhuriyetçi güçler mevcuttu. Ayrıca şehrin doğusundaki cephede Bask ordusunun 23 taburu bulunmaktaydı. Ancak şehirde henüz hiçbir çarpışma gerçekleşmemişti. Şehrin içinde de iki Bask taburu vardı ancak bu kuvvetlerin sabit hava koruma teçhizatı yoktu. Cumhuriyetçi hava kuvvetlerinin son dönemdeki büyük kayıpları sebebiyle, şehrin havadan savunulması da mümkün değildi.<ref>Yine de [[27 Nisan]] günü, Guernica'nın etrafında takip saldırıları düzenleyen Kondor Lejyonu'na ait bir [[Messerschmitt Bf 109]] uçağının iki Cumhuriyetçi uçağını düşürdüğü rapor edildi.</ref>

 

Guernica'nın resmi nüfusu yaklaşık beş bindi. Ayrıca Cumhuriyetçiler'in kontrolündeki bölgeye doğru kaçmakta olan sayısız göçmen de şehirde bulunuyordu. Saldırının gerçekleştiği pazartesi günü, şehirde her hafta pazarın kurulduğu gündü. Pazar için çevre bölgelerden gelmiş olan kişiler de Guernica'da bulunmaktaydı.

 

Yine de bombardımanın gerçekleştiği pazatesi günü pazarın kurulmuş olup olmadığına ilişkin tarihsel bir tartışma halen sürmektedir. Bask Hükümeti, bombardıman öncesinde, yolların bloke olmasını ve büyük toplantıları önlemek için, pazarların kurulmasını bir süreliğine yasaklamıştı. Böyle bir yasaklamanın varlığı kesin olarak bilinse de, Guernica dahil pek çok bölgede bu yasak uygulanmıyordu. Bu yüzden, çoğu tarhiçi o gün şehirde pazarın kurulmuş olduğunu kabul etmektedir.<ref>Larrazabal, 2005</ref>

 

Kondor Lejyonu tamamıyla Milliyetçi güçlerin emrindeydi. Saldırı emri, Kondor Lejyonu komutanı olan Oberstleutnant [[Wolfram von Richthofen]]'a İspanyol komuta merkezinden gönderildi.<ref>Salamnca'daki komuta merkezinden Kondor Lejyonu'na gönderilen telgraf. Maier: Guernica 26.4.1937. Die deutsche Intervention in Spanien und der "Fall Guernica", Freiburg 1977, Appendix 6.</ref>

 

Saldırının asıl amacının ne olduğu halen zaman zaman tartışılsa da, saldırıyı planlayan ve yöneten komutanın 1970'lerde kamuya açıklanan günlüğündeki kayıtlara göre Guernica saldırısı Milliyetçi güçlerin bölgedeki yayılımını artırmaya yönelik daha büyük bir planın parçasıydı ve bölgede yer alan Faşist güçlerin bu saldırı ile desteklenmesi amaçlanıyordu.<ref>Bölgede yirmi beş taburdan oluşan bir Milliyetçi gücü vardı.</ref>

 

<blockquote>Derhal başlamak üzere: Marquina-Guernica-Guerriciaz yakınlarındaki caddelerde serbest bombardıman görevi için A/88 ve J/88. K/88 (Guerriciaz'dan döndükten sonra), VB/88 ve İtalyanlar Guernica'nın doğusundaki caddelere ve köprüye (banliyö dahil). Eğer düşmanın personel ve mühimmatını engellemek istiyorsak, oradaki trafiği durdurmalıyız. Vigon, Guernica'nın güneyideki caddeleri askerleriyle kapatmayı kabul etti. Bu başarıyla sonuçlanırsa, düşmanı Marquina etrafında kıstırmış olacağız.<ref>Richtofen'ın günlük kayıtları ve detaylı aksiyon planı [http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=108063].</ref></blockquote>

 

[[Dosya:Bundesarchiv Bild 183-H25224, Guernica, Ruinen.jpg|thumb|Bombardıman sonrası kentte yıkıntılar]]

Birinci hava akını Guernica'ya yaklaşık 16:30'da vardı. Güneyden yaklaşan bir Dornier Do 17, yaklaşık yirmi adet 50 kg'lık bomba bıraktı. 15:30'da [[Soria]]'dan havalanan üç İtalyan SM.79 uçağının, ikinci akın olarak "düşmanın geri çekilmesini engellemek amacıyla, Guernica'nın doğusundaki yolu ve köprüyü bombalaması" emredilmişti. Bu uçaklara şehri bombalamalarına ilişkin bir emir verilmemişti. Kuzeyden güneye doğru altmış saniyelik bir tek geçiş sırasında bu üç uçak, otuz altı hafif patlayıcı bomba bıraktı. Vidal'e göre bu akının ardından şehirdeki hasar "nispeten sınırlıydı... birkaç bina hasar görmüştü". Bu binalar arasında San Juan Kilisesi ve Izquierda Republicana'nın (Cumhuriyetçi Sol Parti) genel merkezi de bulunuyordu.

<blockquote>"Hava akınları bu anda sona ermiş olsaydı, o zamana kadar savaşın çalkantısına hiç karışmamış olan şehir, tamamıyla orantısız ve katlanılamaz bir cezaya çarptırılmış olacaktı. Ancak, asıl büyük operasyon henüz başlamamıştı."</blockquote>

 

O gün öğle saatlerinde, [[Kondor Lejyonu]]'nun Junkers Ju 52 uçakları [[Guerriciaz]] (Gerrikaraiz) civarında bir göreve gitmişlerdi. Uçaklar bu görevden dönüp yeniden silahlandırıldılar ve Guernica saldırısını tamamlamak üzere yola çıktılar. Görevlerini kuzeyden güneye doğru, [[Biskay Körfezi]]'den Urdaibai Halici boyunca ilerleyerek gerçekleştireceklerdi. Birinci ve ikinci uçak grubu yaklaşık 16:30'da havalandı. Üçüncü grup ise birkaç dakika sonra [[Burgos]]'tan kalktı. Uçaklara, [[Vitoria]]'dan kalkan Fiat savaş uçakları ile Kutzow Bölüğü'ne ait Messerschmitt Bf 109B'ler eşlik ediyordu.

 

18:30 ile 18:45 arasında, aynı hizada uçarak 150 metrelik bir bombalama cephesi oluşturan üçer Ju 52 uçağıdan oluşan üç uçak grubu şehre saldırdı. Yaklaşık on beş dakika süren bu akın sırasında Bf 109B'ler ve Heinkel He 51, şehrin çıkış yollarını vurmaya devam etti ve bu yüzden sivil can kayıpları arttı.

 

[[Dosya:Luftwaffe 1kg Incendiary Bomb.jpg|right|thumb|150px|Luftwaffe'nin 1 kg'lik yangın bombası (1936)]]

Bu akınlar Guernica'nın büyük bölümünü yok etti. Şehirdeki binaların dörtte üçünün tamamen yılıdığı bildirildi. Diğer binalarda ise ağır hasar vardı. Yıkılan binalar arasında silah fabrikaları ''Unceta'' ve ''Talleres de Guernica'' ile meclis binası ''Casa de Juntas'' ve ''Gernikako Arbola'' da vardı. Richthofen'in kayıtlarına göre, asıl hedef olan köprüye hiçbir isabet olmamıştı ve bu yüzden saldırı başarısız olarak değerlendirildi. Yine de saldırının yarattığı kaos ve yıkıntı, Cumhuriyetçi güçlerin bölgedeki hareket imkânını kısıtladı.

 

Sivil can kaybı sayısı tartışmalıdır. General [[Emilio Mola]]'nın yönetimindeki Milliyetçi güçler, sadırıdan üç gün sonra şehre girdiklerinde, kayıpların tam sayısını belirlemeye yönelik bir çalışma yapmadılar. O dönemde Bask Hükümeti'nden yapılan açıklamaya göre ölü sayısı en az 1.654, yaralı sayısı ise 889'du. Çatışmaların haricindeki pek çok dış kaynakta, bu rakamların doğru olduğu varsayıldı.<ref>Gérard Brey, [http://www.sbhac.net/Republica/TextosIm/Guernica/Guernica.htm La destrucción de Guernica], ''Tiempo de Historia'' nº 29, Nisan 1977, çevrimiçi erişim 14 Eylül 2006. Bu yazı, Herbert R. Southworth'un ''La destrucción de Guernica'' (Ruedo Ibérico, Paris, 1975) eserine dair bir değerlendirmedir.</ref> O dönemden 1970'lere kadar, doğrulukları tartışmalı olsa da bu rakamlar birçok başka kaynakta kullanıldı.

 

Daha güncel çalışmalardan Raul Arias Ramos'un ''La Legion Condor en La Guerra Civil'' isimli kitabındaki ölü sayısı 250, Joan Villarroya ve J.M. Sole i Sabate'nin ''Espana en Llamas. La Guerra Civil desde el Aire'' kitabındaki ölü sayısı ise 300'dür.<ref> El Mundo, "El Bombardeo de Guernica", ''El Mundo'', cilt 12 (Ekim 2005)</ref>. Bu rakamlara, [[Stanley Payne]] ve [[Antony Beevor]] gibi tarihçiler ile, [[BBC]] ve [[El Mundo]] gibi yayın organları tarafından atıfta bulunulmuştur.

 

[[II. Dünya Savaşı]] sırasındaki büyük ölçekli bombardımanların incelenmesi sırasında, Guernica saldırısına ilişkin açıklanan ilk can kaybı sayısına dair şüpheler ortaya çıktı. Guernica'daki ölü sayısı, dünya savaşı sırasında bombalanan büyük Avrupa şehirlerindeki ölü sayısına oranla anormaldi. Guernica'daki sayının biraz abartılı olduğu öne sürülmeye başladı. Guernica'da kırk ton bomba kullanıldığını dikkate alarak hesap yapan Corum'a göre, 1.654 ölü, ton başına 41 ölü anlamına geliyordu. Şubat 1945'te [[Dresden]]'e yapılan [[Dresden Bombardımanı|hava saldırısında]] 3.431 ton bomba kullanılmış, ton başına 7,2 ila 10,2 ölüm olmuştu. Corum, Guernica'da açıklanan ölü sayısı ile, benzeri diğer bombardımanlardaki ölü sayısı arasındaki bu uyumsuzluğu propagandaya bağladı ve bunu şöyle açıkladı:

 

<blockquote>"...yüksek tesir oranı (ton başına 7-12 ölüm) dikkate alınsa bile, Guernica'daki ölü sayısı yaklaşık 300-400 civarında olmalıdır. Bu rakam bile saldırının yeterince kanlı bir eylem olduğunu gösterir. Ancak bombalanan bir şehirde neredeyse 1.700 kişinin öldüğü duyurmak yerine küçük bir kasabada birkaç yüz kişinin öldüğü duyurmak aynı etkiyi yaratmazdı."<ref name="civ">''Inflated by Air. Common perceptions of civilian casualties from bombing''. Prof. James S. Corum, Air War College. Nisan 1998.</ref></blockquote>

 

Genel olarak kabul görmüş bir görüşe göre, Luftwaffe'nin iç savaşa müdahil olarak bu tür saldırılar düzenlemesi, daha sonra [[II. Dünya Savaşı]] sırasında kullanılacak birlikler için uygun bir tecrübe ortamı yarattı. O dönemde Reichsmarschall olan [[Hermann Göring]]'in daha sonra [[Nürnberg duruşmaları]] sırasında söylediği şu sözler, bu görüşü destekliyordu:

 

Nuremberg, 1 Ekim - 14 Kasım 1946, Cilt IX. [http://www.yale.edu/lawweb/avalon/imt/proc/03-14-46.htm#Goering2 Avalon Project üzerinden çevrim içi erişim].</ref></blockquote>

 

Savaş deneyimi kazanmanın yanı sıra, Luftwaffe'nin İspanya İç Savaşı'ndaki varlığı, çeşitli stratejik kararların da ilk defa denenmesini sağlamıştı. Stratejik bombalama teorileri ilk defa Luftwaffe tarafından, [[halı bombardımanı]]nın [[Asturias]]'ta denenmesiyle geliştirilmeye başladı. Guernica'nın akıbeti ile, savaşın daha sonraki dönemlerinde bombardımana maruz kalan diğer şehirlerin akıbeti arasındaki fark da, bu tür denemelerin gittikçe değiştiğini gösteriyordu. Örneğin [[Hugo Sperrle]] komutasındaki İtalyan Aviazione Legionaria uçakları Mart 1938'de [[Barselona]]'ya düzenledikleri on üç hava saldırısında gaz ve yangın bombaları kullanmışlardı.

 

<blockquote>"Cepheye yakın hedeflerdeki, özellikle düşman depolarının ve komuta merkezlerinin bulunduğu kasabalardaki bombardımanlarda önemli sonuçlar elde ettik. Bu büyük başarının sebebi, bu hedeflerin kolayca bulunabilmesi ve halı bombardımanı ile tamamen tahrip edilebilmesiydi."<ref name="civ" /></blockquote>

 

 

Vidal, saldırı hakkında sıkça dile getirilen bir başka teoriyi şöyle özetlemektedir:<ref>[http://www.buber.net/Basque/History/guernica-ix.html Buber.net]</ref>

 

* Vidal ayrıca, İtalyanlar'ın Bask milliyetçileriyle kendi adlarına ayrı bir barış antlaşması imzalamak istediklerini ve bunu tehlikeye atmamak için, sivil ölümlerine sebep olacak faaliyetlerden kaçındıklarını ileri sürmektedir.<ref> Vidal, ''La Destrucción de Guernica'' (Guernica'nın Tahrip Edilişi). Detaylar için: [http://www.buber.net/Basque/History/guernica-ix.html buber.net]</ref>

 

Guernica'daki yıkıma ilişkin ilk İngilizce haberler, saldırıdan iki gün sonra çıktı. [[The Times]] için çalışan ve [[İspanyol İç Savaşı]]'na dair haberleri ülke içinden bildiren [[George Steer]], Guernica'daki tüm olayları yazan ilk muhabir oldu. Steer'in haberi, olaydan sonra yapılmış bir [[röportaj]] havasındaydı ve olayda Almanlar'ın rolü olduğunu açıkça belirtiyordu.<ref>George Steer, [[The Times]] için çalışan özel bir muhabirdi ve hazırladığı haber The Times'da 28 Nisan'da yayınlandı. Haber aynı gün [[New York Times]]'ta yeniden basıldı. Bu raporun bir bölümü şöyleydi. "Guernica askerî bir hedef değildi... Görünüşe göre bombardımanın amacı sivil halkta moral bozukluğu yaratmak ve Bask ırkının beşiğini yok etmekti."</ref> Üzerinde Alman İmparatorluk Kartalı'nın ([[:resim:Coat of Arms of Germany.svg|Adler]]) bulunduğu üç bomba kasasının ortaya çıkarılması, iç savaş karşısında Almanya'nın tarafsızlığının ve imzaladığı müdahil olmama antlaşmasının sahte olduğunu kanıtlıyordu. Önce [[New York Times]]'ta, sonra tüm dünya medyasında yeniden yayınlanan Steer'in raporu öfke ve korku uyandırdı. Olayla ilgili diğer haberler ise şöyleydi:

 

Sonuçta tüm bu izlenimler, 1930'larda hava saldırılarına karşı halkta oluşmaya başlayan korkuyu körükledi. Bu korku aslında, gelecekteki ilk savaşta, tarafların şehirleri haritadan tamamen silecek saldırılar düzenleyecek oldukları gerçeğinin bir öngörüsüydü.

 

Milliyetçiler, Guernica'nın, şehri patlayıcı ve mühimmat deposu olarak kullanan Cumhuriyetçiler tarafından, geri çekilmeleri sırasında özellikle yakıldığını ve dinamitlendiğini öne sürdü. Bir başka iddia da bombalamanın sonuçlarının yine Cumhuriyetçiler tarafından, vahşet propagandası amacıyla abartıldığı yönündeydi. Şehre varan ilk yabancı gazetecilerden biri olan ve o dönemde Cumhuriyetçiler'i destekleyen tanınmış yazar Brian Crozier, hava saldırısını yalanlamamakla birlikte, şehirdeki hasarın Cumhuriyetçi garnizonu tarafından akılcı bir şekilde, dinamit kullanılarak daha da ağırlaştırıldığını düşünüyordu. Cumhuriyetçilerin, geri çekilirken kalan malzemeleri yok ettiklerine daha önce de şahit olunmuştu (örneğin [[Irun]] dinamitlenmişti). Ancak benzer çapta bir yıkımla daha önce karşılaşmış olan gazeteciler, Steer'in haberinin daha doğru olduğunu düşünüyordu. Saldırı sırasında sivil ölümlerinin mümkün olduğunca düşük tutulmaya çalışıldığı savı genel olarak kabul görmedi. Ayrıca, [[Bilbao]]'dan gelen itfaiyecilerin geciktiği ve yangınlara yeterince müdahale etmediği de bildirildi.<ref>César Vidal, bu ilk raporlarla çelişen kanıtlar bulunduğunu söyleyerek bu sava karşı çıkmaktadır ve itfaiyecilerin faaliyetlerine dair farklı bir zaman planı öne sürmektedir. Bkz. [http://www.buber.net/Basque/History/guernica-ix.html Buber.net]</ref>

 

Steer'in Guernica'daki dehşete ilişkin haberi Basklar tarafından memnuniyetle karşılandı, çünkü içinde bulundukları kötü durumu açıkça yansıtıyordu. Bask yöneticileri Steer'in adını Guernica'daki bir caddeye verdi. Gazetecinin, kaidesinde "George Steer, journalist, who told the world the story about Guernica'nın öyküsünü dünyaya anlatan gazeteci." yazılı<ref>Büstün açılışı olayın 69. yıldönümü olan Nisan 2006'da yapıldı. Bkz. Times Onlie'da [http://www.timesonline.co.uk/article/0,,13509-2151127,00.html The Tragedy of Guernica]</ref> bronz bir büstü de dikildi.

 

 

{{ana madde|Guernica (tablo)}}

Guernica olayı kısa sürede, savaş sebebiyle sivillerin acı çekmesinin sembolü haline geldi. [[Pablo Picasso]] 1937'de ''[[Guernica (tablo)|Guernica]]'' isimli tabloyu, olaydan etkilenerek çizdi. Paris'te sürgünde bulunan İspanyol Cumhuriyetçi Hükümeti, Paris Dünya Fuarı'nda sergilenmek üzere Picasso'ya bir tablo sipariş etmişti. Bu daveti kabul eden ressam, bombardıman gerçekleşene kadar, çizeceği resme ilişkin ilham bulamamıştı. Tablo [[1937 Dünya Fuarı]]'ndaki Cumhuriyetçi İspanya pavyonunda sergilendi. İspanya'nın demokrasiye yeniden dönüşü sırasında bu tablo, Bask milliyetçiliğinin sembollerinden biri haline geldi. Bugün [[Madrid]]'deki [[Reina Sofía Müzesi]]'nde sergilenen tablonun [[goblen]] bir kopyası, [[New York]]'taki [[Birleşmiş Milletler]] binasının bir duvarında, [[Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi|Güvenlik Konseyi]] salonunun girişinde asılıdır. Tablonun kopyası buraya, savaşın korkunçluğunu anımsatması için asılmıştır.

 

Kondor Lejyonu'nun faaliyetlerine ilişkin suçlamalar ve Alman vatandaşlarının Guernika bombardımanında rol oynamalarının yarattığı utanç duygusu, Almanya'nın yeniden birleşmesi sonrasında, 1990'larda ortaya çıktı. Operation Rügen'in altmışıncı yıldönümü olan 1997'de Alman Devlet Başkanı [[Roman Herzog]], olayda hayatta kalanlara bir mektup yazarak Alman milleti ve devleti adına özür diledi.<ref>[http://archives.cnn.com/2000/STYLE/arts/04/25/guernica.anniversary.ap/index.html ''Exhibit recalls German destruction of Spanish town of Guernica''] CNN.com 25 Nisan 2000.</ref> Bu duyarlılık 1998'de Alman Parlemento'sunun, lejyon üyelerinin isimlerinin tüm birleşmiş Almanya üslerinden kaldırılmasına yönelik kararıyla daha da pekişti. Bu karar o dönemde uygulandı. Ancak 2005'te pilot [[Werner Mölders]]'in İspanya'da görev almak üzere gönüllü olduğu medya tarafından ortaya çıkarılınca, bu konuda yeni tartışmalar başladı. Guernica bombardımanında görev almamış olsa da, yasayı uygulamayı sürdüren Savunma Bakanı [[Peter Struck]]'un kararıyla Mölders'in ismi, Visselhoevede'deki kışladan ve [[Neuburg an der Donau]]'daki 74. Luftwaffe Filosu'ndan kaldırıldı.<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,,1472100,00.html ''Germany Army Drops Name of Nazi Pilot''] dewelle.de 28 Ocak 2005, 26 Nisan 2010 tarihinde erişilmiştir</ref>

 

Olayın 70. yıldönümünde Bask Parlementosu'nun başkanı, politikacılar, [[Nobel Barış Ödülü]] sahibi [[Adolfo Pérez Esquivel]], saldırıdan sağ kurtulanlar ve [[Hiroshima]], [[Volgograd]], [[Pforzheim]], [[Dresden]], [[Varşova]] ve [[Oświęcim]]'den gelen temsilcilerle Guernica'da buluştu. Bu tören sırasında bombardımana ait resimler ve filmler gösterildi, ölenler anıldı ve Guernica'nın "Dünya Barış Başkenti" olması gerektiğini savunan "Guernica Barış Manifestosu" okundu.<ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2007/04/26/espana/1177559395.html "Guernica recuerda el 70º aniversario de los bombardeos con un espíritu de paz"] El Mundo'daki İspanyolca makale [[27 Nisan]] [[2007]]</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6583639.stm "The legacy of Guernica"] [[BBC]] web sitesi, [[27 Nisan]] [[2007]]</ref>

 

|url=http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Bombing_of_Guernica&oldid=240736697

|tarih=24 Eylül 2008

{{kaynakça|2}}

 

* Corum, James S. - ''Wolfram Von Richthofen: Master of the German Air War'' (University Press of Kansas, 2008)

* Coverdale, John F. - ''Italian Intervention in the Spanish Civil War.'' (Princeton University Press, 1975

* Southworth, Herbert Rutledge - ''Guernica! Guernica!, a study of journalism, diplomacy, propaganda, and history'', Berkley, 1977

* César Vidal, [http://www.buber.net/Basque/History/guernica-ix.html ''La Destrucción de Guernica'' 9. Bölüm] (Özgün eserin İngilizce çevirisi olan bu bağlantı, saldırı ve muhtemel sebepleri hakkında detaylı bilgi içerir. Maddede yer alan saldırı zamanlaması, kullanılan uçakların ve mühimmatın detayları gibi bilgiler için bu kaynaktan faydalanılmıştır.)

 

* [[Guernica (tablo)]]

 

[[Category:Basque history]]

-->

<!--

[[Category:Battles of the Spanish Civil War]]

[[Category:Battles involving Italy]]

-->

[[Kategori:Kondor Lejyonu]]