Banknot: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Luckas-bot (mesaj | katkılar) k Bot değişikliği Ekleniyor: hi:बैंक के नोट |
Ceviri-meü (mesaj | katkılar) içerik geliştirildi |
||
3. satır:
Banknot, [[17. yüzyıl]]dan başlamak üzere bilhassa tarihte [[I. Dünya Savaşı]]na kadar geniş bir tatbik sahası bulmuştur. Emtia (mal), arazi gibi servet unsurlarının karşılık olarak kullanıldığı görülmüşse de, altın ve gümüş gibi kıymetli madenler, en ziyade kullanım sahası bulan karşılıklar olmuştur. Banknotlar, bankalar tarafından ihrac edilebildiği gibi devlet tarafından da çıkartıldığı görülmüştür. Banknotlar, yüzde yüz bir karşılık gösterilerek ihraç edilirse, bu kâğıttan paraya ''temsili kâğıttan para'' adı verilmektedir (altın ve gümüş sertifikaları). Kısmi bir karşılığı olan kâğıttan paraya ise ''itimada dayanan kâğıttan para'' veya ''banknot'' denilmektedir. Banknotlar itibar görmeleri için döviz ve/veya kıymetli madenlere dayalı çıkartılarak hayatlarına başlamış olsalarda gönümüzde bunlar için tutulması gereken bir zorunluluk bulunmamakta ve dolayısıyla büyük kısmı itibari olarak basılmaktadır.
Banknot, para birimi yasasından sonra yetkili bankalar tarafından tedavüle çıkarılmış, tutarı para değeri birimlerinin ortalaması üzerinden belirlenen kâğıt paradır. Banknot bir ödeme aracıdır. Para birimi yasasından sonra tedavüle çıkan banknotların bedelini ödeme yükümlülüğü olmadığı için, bu para birimi mal ya da hizmet takasına ilişkin herhangi bir kanuna bağlı değildir. Banknotlar bu yüzden talep hakkı sağlamaz. Aksine tedavüle çıkaran merkez bankasına karşı bir güvene dayanan yasal bir değer ortaya koyar. Ayrıca karşılık olarak borç durumdaki şahıs veya kuruluşlar, talepleri banknotlarla karşılama (ödeme) hakkına sahiptirler. Buna karşın hisse senediyle (değerli kâğıt) borç silme (kapama/ödeme) hakkı bulunmamaktadır.
Banknotlar kâğıt olma özelliklerinden dolayı halk dilinde kâğıt para olarak da tanımlanırlar. Banknotlar, [[sikke]]lerin yanında nakit para olarak sayılır.
==Banknotun Tarihi==
Ticaretin ve mali işlemlerin öneminin artmasıyla [[sikke]]lere duyulan ihtiyaç gitgide artmıştır. Sahtecilikten duyulan endişe sebebiyle sikkeler istenilen kadar yüksek bir nominal değere sahip olamamıştır. Büyük miktardaki paralarda çok sayıda ihtiyaç duyulan sikkeler oldukça kullanışsızdı. Bu yüzden kullanışlı bir ödeme aracının ne kadar gerekli olduğu meydana çıkmıştır. Hem bu gereklilik hem de yönetimin finansal problemleri nedeniyle, günümüzde yerini elektronik cari hesap, bankamatik ve kredi kartlarının aldığı, yeni ödeme şekli olan kâğıt paralar hazırlanmıştır.
===Paranın Tarihi===
Tahıl, midye, gümüş ve altın gibi geçerli mallar, takas aracı olarak kullanılarak para işlevi kazanmışlardır. Para sınırlı; fakat yeterli miktarda mevcut olan ve genel takas ve ödeme aracı olarak kullanıma giren dayanıklı doğal gereçler olarak ortaya çıkmıştır (mal şeklindeki para). Bunlar bazen doğal araç gereçler, bazen de takılardan (ziynet para) oluşmaktaydı ya da çiftlik hayvanları gibi genel olarak kullanılan yararlı mallardı. Ortaçağda özellikle metal, gümüş çubuğu, takılar ve değerli sikkelerin ödeme aracı olarak kullanıldığı Slav ve İskandinav doğu denizi bölgelerinde ağırlık ve tartma üzerine kurulu ekonomi anlayışı söz konusuydu. Burada metal, özellikle de gümüş çubuklar, takı malzemeleri ve yabancı sikkeler ödeme aracı olarak belirleyici nitelikteydi. Ayrıca sikkelerde ağırlık tek başına, çift yönlü tartma yöntemiyle alıcıyı satıcıyı belirlemekteydi (Görmer 2006, 165).
==Genel==
Her ulusun, ülkenin merkez bankası tarafından tedavüle çıkarılan kendi banknotları vardır. Avro banknotlarının yanı sıra güney Karibik bölgesinin banknotları, batı ve orta Afrika ülkelerinin banknotları gibi birden fazla devlet tarafından basılan ve kullanılan banknotlar da istisnai olarak bulunmaktadır. Günümüzde banknotlar sadece İskoçya, Kuzey İrlanda, Hongkong ve Macao’da özel bankalar tarafından basılmaktadır. Bir devlet bankasının özel ya da resmi olup olmadığının kesin ayrımı birçok ülkede ne eski dönemlerde ne de günümüzde yapılmıştır. Çünkü birçok devlet bankası, şahısların sahip olabileceği hisse paketleri/bonolar çıkartmıştır. Örn. 1923 yılından önceki İmparatorluk [[Banka]]sı.
==Materyal==
Banknotlar genellikle kâğıttan yapılır -bazen ham maddeden- ve birçok ülkede hala kâğıt şeklinde basılır; fakat farklı maddeler de kullanılabilir (Örn; Sentetik madde, polimer). Avro banknotların kâğıtları saf pamuktan yapılmaktadır. Polimer banknotlar Avrupa’da Romanya’da tedavüle çıkmıştır. Ayrıca Kuzey İrlanda’da Northern Bankası’nda da çıkarılmaktadır. Polimer banknotlara Avrupa dışında tropik ve subtropik ülkelerde rastlanabilir: [[Avustralya]], Bangladeş, Brezilya, Brunei, Şile, Birleşik Çin Cumhuriyeti, Endonezya, Kuveyt, Malezya, Meksika, Nepal, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Sambia, Samoa, [[Singapur]], Salomonen, Sri Lanka, Tayvan, Tayland ve Vietnam.
Polimerden yapılan banknotların avantajı dayanıklı olmasıdır. Üretiminde kâğıt banknotlara göre daha masraflıdır ve bazı durumlarda hâlihazırdaki banknotlar tarafından işlenememektedir. Sıcaklık bu banknotlara zarar verebilir ve kuru bir hal aldıkları için bu banknotlar kolayca yırtılabilir ve çabuk eskiyebilir.
Banknotların ve güvenlik kağıtlarının daha önceki [[imalat]]çılarından biri, Gmund am Tegernsee’de ve Königstein (Saksonya İsviçresi)’da üretim yerleri olan, Giesecke & Devrien’in şubesi olan Louisenthal kâğıt fabrikasıdır.
==Güvenlik==
Banknotları imal edenler, paraları kopyalamaya ve sahteciliğe karşı mümkün olduğunca güvenli yapmaya çalışmışlardır. Sahtekârlar her seferinde banknotları kopyalamayı ve piyasaya çıkarmayı denemişlerdir. Modern banknotların, taklidi zorlaştıran ve gerçek banknotların kontrol edilebilmesini sağlayan kademeli olarak düzenlenmiş güvenlik işaretleri bulunmaktadır.
İlk güvenlik kademesi, banknotun herhangi bir alet kullanmaksızın bakıldığında ya da dokunulduğunda tanınabilmesini sağlayan özelliktedir. Ayrıca bir alt katman, su işareti, damga-baskısı, şeffaf tabaka, gömülü güvenlik katmanları, gözle görülebilen baskı rengi (gözle görülür değişken mürekkep) ve renkli fotokopi materyalleri ile üretilemeyen hologram da vardır. 1988/1989 yıllarında 5000 Avusturya şilin banknotu ile banknot, basım tarihinde ilk kez, bir kâğıt para üzerinde ince kâğıt (Kinegramm) kullanılmıştır. Bu durum gözle görülebilen işaretlerin kullanımı yönünde ayar değişimine sebep olmuştur, çünkü dünya çapında bu yöntem kullanılmaya başlanmıştır (örn. [[Avro]]).
İkinci güvenlik katmanı, kopyalanması zor olan, ama bazı basit materyallerle saptanabilen bir yöntemden oluşmaktadır. Bunun yanında mikro yazı (bir büyüteçle saptanabilen) ve ışıltılı veya [[fosfor]]lu bir desen de bulunmaktadır.
Para ayırma makinesiyle yapılan makineli incelemeler için ya da para yatırma aracı için (örn. para havale otomatları) ayrıca görünmeyen güvenlik katmanları vardır. Bunlar alt katmanın (Kâğıt ya da Polimer) ya da baskı renklerinin bir parçası olarak temin edilebilirler. Bunlara, güvenlik katmanının ya da baskı renklerinin fiziksel olarak ölçülebilen özellikleri de dâhildir.
En yüksek güvenlik katmanı, bileşimi ve saptama ölçütleri sadece üreticiler ve merkez bankaları tarafından bilinen materyallerin kullanıldığı banknotlardadır. İsviçre Frankı dünyada güvenlik seviyesi en yüksek olan banknottur.
==Türk Lirası==
Türk Lirası (türk. türk lirası, ISO-Code TRY) Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin para birimidir. 2008 yılı sonuna kadar bu birim Yeni Türk Lirası olarak adlandırılmıştır. Bu birim 1 Ocak 2005 tarihinde bir Milyon eski Türk Lirası’nın Yeni Türk Lirası’na dönüştüğü para birimi reformuyla ortaya çıkmıştır. Bu para biriminin Avro ile karşılaştırıldığında şimdiye dek en düşük değeri 19. Mart 2009 tarihinde 2,3047 TRY/EUR olarak görülmüştür (2010 tarihi itibariyle kur 2,050 ile 2,100 arasında seyretmektedir).
'''Birinci Seri (E1)'''
29. Ekim 1923 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. 30. Aralık 1925 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi 701 (Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun) sayılı kanunla ilk Türk banknotlarının basılmasına karar vermiştir. Bunun için her bankanın bir temsilcisinin görevlendirildiği bir komisyon kurulmuştur. Dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda komisyonun başkanlığını yapmıştır. Komisyon yeni banknotların değeri ve görünüşü üzerine çalışmalar yapmış ve dokuz ay sonra 1 Lira, 5 Lira, 10 Lira, 50 Lira, 100 Lira, 500 Lira ve 1000 Lira değerlerinde yedi banknotun basılmasına karar vermiştir.
İlk seri (E1) Thomas De La Rue adında İngiliz bir işletme tarafından basılmış ve 5 Aralık 1927 tarihinde kullanıma girmiştir. 4 Aralık 1927 tarihinde o zamana kadar kullanılan Osmanlı banknotları artık kullanıma sokulmamış ve bu banknotlar 4 Eylül 1928 tarihinde değerini tamamen kaybetmiştir.
'''İkinci Seri (E2)'''
İlk seri, alfabe reformundan (1Kasım 1928) önce basıldığı için yeni banknotlar artık Latin harfleriyle basılmaktadır. İlk seri banknotların üzerinde değerler, hem Fransızca hem de Osmanlıca basılmıştır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi 11 Haziran 1930 tarihinde 1715 sayılı kanunla Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kurulmasına karar vermiştir. 3 Ekim 1931 tarihinde Merkez Bankası görevine başlamıştır. 1930’lu yılların sonuna doğru özel darphane kuruluşu için çalışmalara başlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ve bunun sebep olduğu ekonomik kriz, darphanenin kurulmasına ilişkin bu ilk girişimi engellemiştir.
İkinci seri banknotlar 50 Kuruş, 1 Lira, 2½ Lira, 5 Lira, 10 Lira, 50 Lira, 100 Lira, 500 Lira ve 1000 Lira’lık birimlerden oluşmaktadır. 50 Kuruş banknotlar Almanya’da, diğer banknotlar da İngiltere’de basılmıştır. Bu banknotlar 1938 ve 1944 yılları arasında tedavüle girmiştir.
İkinci seri banknotlar üzerinde Mustafa Kemal Atatürk’ün yanı sıra İsmet İnönü de resmedilmiştir.
'''Üçüncü Seri (E3)'''
Üçüncü seride Atatürk’ün portresi yerine İsmet İnönü’nün portresi resmedilmiştir. Bu banknotlar 1942 ve 1947 yılları arasında tedavüle girmiştir. Birimleri 2½ Lira, 10 Lira, 50 Lira, 100 Lira, 500 Lira ve 1000 Lira’dır. Bu seri Almanya’da, İngiltere’de ve ABD’de basılmıştır.
'''Dördüncü Seri (E4)'''
Dördüncü seri 10 Lira ve 100 Lira banknotlardan oluşmaktadır. Bu banknotlar ABD’de basılmış ve 1947 ile 1948 yılları arasında tedavüle girmiştir. Bu banknotların da üzerinde sadece İsmet İnönü’nün portresi görülmektedir.
'''Beşinci Seri (E5)'''
Beşinci seri 1951 ve 1971 yılları arasında tedavüle girmiştir (Birimleri: 2½ Lira, 5 Lira, 10 Lira, 50 Lira, 100 Lira, 500 Lira ve 1000 Lira). İnönü’nün portresinin yerini Mustafa Kemal’in portresi almıştır. Bu banknotlar İngiltere’de basılmıştır. Daha sonra 1958 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyeti’nde de basılmıştır.
İlki başarısızlıkla sonuçlanan darphane kurma girişimlerine 1951 yılında yeniden başlandı ve böylece 1958 yılında ilk banknotların basımı Türkiye Cumhuriyeti’nde yapıldı. İlk basılan banknotlar 100 Lira kâğıt paralardır.
'''Altıncı Seri (E6)'''
Altıncı seri banknotlar 1966 ve 1983 yılları arasında tedavüle girmiştir (Birimleri: 5 Lira, 10 Lira, 20 Lira, 50 Lira, 100 Lira, 500 Lira ve 1000 Lira). Tüm banknotlar Türkiye Cumhuriyeti’nde basılmıştır.
'''Yedinci Seri (E7)'''
Yedinci seri banknotlar 1979 yılından itibaren tedavüle girmiştir (Birimleri: 10 Lira, 100 Lira, 500 Lira, 1.000 Lira, 5.000 Lira, 10.000 Lira, 20.000 Lira, 50.000 Lira, 100.000 Lira, 250.000 Lira, 500.000 Lira, 1.000.000 Lira, 5.000.000 Lira, 10.000.000 Lira ve 20.000.000 Lira). Tüm banknotlar Türkiye Cumhuriyeti’nde basılmıştır. Yedinci seri, 1 Ocak 2006 yılında tedavülden kaldırılmıştır ve 2016 yılına kadar değerini kaybedecektir.
'''Sekizinci Seri (E8)'''
Sekizinci seri 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren tedavüle girmiştir (Birimleri: 1 Lira, 5 Lira, 10 Lira, 20 Lira, 50 Lira ve 100 Lira). 2005 yılındaki par birimi reformundan sonra basılan ilk seridir. Tüm banknotlar Türkiye Cumhuriyeti’nde basılmıştır.
'''Dokuzuncu Seri (E9)'''
Dokuzuncu seri banknotlar 1 Ocak 2009 tarihinde tedavüle girmiştir (Birimleri: 5 Lira, 10 Lira, 20 Lira, 50 Lira, 100 Lira ve 200 Lira). Bu seri en güncel ve en yeni banknot serisidir.
== Dış bağlantılar ==
| |||