|
'''Belirme''' [[Karmaşık sistem| karmaşık bir sistem'de]] yeni ve uyumlu yapılar, desenler ve özelliklerözelliklerin ortaya çıkmaçıkması sürecidir. Belirmiş fenomen, sistemin elemanları arasında etkileşim dinamikleri sonucunda oluşur. Belirmiş fenomen çoğunlukla görece basit parçaların görece basit etkileşimlerinden çıkan beklenmedik, sıradan olmayan sonuçlardır. Karmaşık bir sistemi daha az karmaşık olandan ayıran şey, karmaşık sistemde bazı davranımların ve desenlerin, elemanların arasındaki ilişkilerin dokusu neticesi olarakgereği ortaya çıkamalarıdır.
Belirme'nin İngilizce karşılığı emergence'dir. Bu makalede 'belirmiş olan şey veya özellik' manasındaki İngilizce emergent karşılığı olarak belirmiş kullanılmıştır.
==Belirmiş özellikler==
Bir '''belirmiş davranım''' veya '''belirmiş özellik''', bir ortamda bellibelirli adetsayıda basit birim (ajan) çalışıpçalışırken, grup olarak karmaşık hareketler oluşturduğunda gösterilebilirgözlemlenebilir. Birden fazla şeyden oluşmuş bir [[sistem]] bu şeylerin sahip oldukları özelliklerdenözelliklerin toplamından fazlasını içerebilir. Örneğin, bir düzlemde iki nokta düşünün. Bu noktalar aralasında bir ''uzaklık'' olacaktır. Bu uzaklığın kendisi bir noktanın bir özelliği değidirolmayıp, sadece noktalar arasındaki ilişkide vardırkendini gösterir. Belirmiş özellikler sadece sistemin içindeki şeylerelemanlar arasından değil, aynı zamanda diğer belirmiş özellikler arasından da çıkabilir. Bu özelliklerin sayısı ve inceliği, şeyleringerek elemanların gerekse de öncül olarak belirmiş özelliklerin sayısından çok daha fazla olabilir.
Belirmiş özellikler bir karmaşık sistem sistem çeşitlilik, organizasyon ve bağımlılığa ulaşınca ortaya çıkar. Özelliğin kendisi genellikle tahmin edilemezöngörülemez ve emsalsizdirbenzersizdir. Sistemin evriminin yeni bir boyutunu temsil eder. Karmaşık davranımlar veya özellikler, hiç bir tek birimin özellikleriözelliği değildirolmadığı veyagibi daha alt seviyedeki birimlerin hareketlerine indirgenipindirgerek tahminde edilemezleröngörülemezler. Bir kuş veya balık sürüsünün davranımı bu kavram için kolayca anlaşılabilecek örneklerdir. Sürünün hareketini anlamak tek tek balık veya kuşların hareketini anlamaktan daha zordur.
Belirme açısından bakıldığında zekâ, nöronlar arasındaki bağlantılardan ''belirir'' ve bu persfektiften bakıldığında beyni oluşturan nöronlar zeki olmasada beyinin zeki olmasını açıklamak için bir "ruh" kavramı ortaya atmak gerekli değildir.
Belirmiş davranım [[oyun]] ve oyun tasarımı için de önemlidir. Örneğin, [[poker]] oyunu, özellikle de belirli bir artırım yapısı olmayan limitsiz formları, genellikle belirmiş davranım tarafından yönetilir. Örneğin, kurallar oyuncuya pas geçmesini zorunlu kılmaz ama çoğu oyuncular bunu yapar. Oyun belirmiş davranım tarafından yönetildiği için kurallar aynı olsa da bir poker masasındaki oyun diğerinden tamamen farklı olabilir. Oyun varyasyonları belirmiş meta-oyunun örnekleridir ve yeni oyunların evrimleşmesine [[katalizör]] olurlar.
==Belirmiş yapılar==
'''Belirmiş yapılar''' tek bir olay veya kural tarafından yaratılmamış desenlerdir. Sisteme bir desen oluşturması komutunu veren bir şey yoktur ama her parçanın diğerleri ile olan etkileşimi karmaşık bir süreç sonucu düzene yol açar. Belirmiş yapıların parçalarının toplamlarından fazlası olduklarınıoldukları söylebilirizsöylenebilir, çünkü bu belirmiş düzen çeşitli parçaların bir araya gelmesiyle ortaya çıkmaz. Bu parçaların etkileşimi önemlidir.
Biyolojiden bir örnek olarak [[karınca kolonisi]]ni alabiliriz. Kraliçe karıncalara ne yapmaları konusunda direkt emirler vermez. Bunun yerine, her karınca çeşitli uyarılara kimyasal koku şeklinde reaksiyon verir. Bu uyarılar larva, diğer karıncalar, düşmanlar, yemek ve çop biriktirme olabilir. Karınca bu kimyasal kokuyu ardında bir iz olarak bırakır ve bu iz diğer karıncalar için yeni bir uyaran olur. Burada her karınca sahip olduğu genetik kodlar neticesinde sadece kendi etrafındakilere tepki veren otonom bir birimdir. Merkezi bir karar alma olmamasına rağmen, karınca kolonileri karmaşık davranım gösterirler ve hatta geometrik problemleri dahi çözebilirler.
== Belirmiş sistemler ==
Belirmiş süreçler ve davranımlar bir çok yerde görülebilir:, çok hücreli biyolojik yapılar,yapılardan trafikhücresel desenleri veyaotomatlara, organizasyon olgularından bilgisayar simülasyonlarına vekadar selülerçok otomatlaraçeşitli yerlerde gözlemlenebilir. [[Borsa]] belirmişliğin büyük ölçekteki bir örneğidir.: Birbir bütün olarak şirketlerin bütündünya dünyadakiçapında görece fiyatlarını düzenlerdüzenlemesine rağmen, amalider birolarak liderikabul yoktur.edilebilecek, Bütünpazarın pazarıntümünün çalışmasını kontrol eden bir birim yoktur. Her ajan veya yatırımcı, sadece porföyündeki sayılı firmadan haberdardır ve pazarın bellibelirli düzenleyici kurallarını izlemek zorundadır. Bireysel yatırımcıların etkileşimleri sayesinde borsanın karmaşıklığı bir bütün olarak belirir.
Belirmiş yapılar organizasyonun değişik seviyelerinde oraya çıkabilir. Daha önce belirttiğimizbelirtildiği gibi, galaksilerin uzaydaki yapısı evrendeki enerji ve maddenin dağılımının belirmiş bir özelliğidir. Benzer şekilde hava durumu olgusu, örneğin fırtınalar, hayatın kendisi gibi belirmiş özelliklerdir. Belirmiş [[kendi kendine organizasyon]], bölge planlamasının yapılmadığı şehirlerin ortaya çıkmasında sıklıkla görülür.
== Fizikte belirme ==
# [[Sıcaklık]]. Tek tek parçaçıkların enerjisi, momenti ve hızları olabilir ama sıcaklıkları olamaz. Sıcaklık sadece [[termodinamik|termodinamiğin]] kurallarının çalışacağı miktarda parça toplanınca belirir. Aynı şekilde, temel parçacıklar (veya atomlar) ayrı ayrı katı, sıvı veya gaz halleri ile mevcut değillerdir. Bu olgular atomik seviyenin üstünde belirler.
# [[Renk]]. Protonlar veya elektronlar gibi temel parçacıkların renkleri yoktur. Sadece bunlar atomlar halinde düzenlendiği zaman ışığın bazı dalga boylarını emip bazılarını yansıtırlar ve böylece bir renge sahip oldukları söylenebilir. ([[kuark]]ların [[renk değişimi]] olarak adlandırılan bir özelliği olsa da bu sadece şekilsel bir isimdir ve [[renk|rengin]] günlük kullanımıyla ilgisi yoktur)
# [[Sürtünme]]. Temel parçacıklar sürtünmesizdirler veya daha kesikesin bir ifadeyle bu parçacıkların arasındaki kuvvetler korunumludur. Ancak, yüzeyleri birbirine sürtüldüğü zaman enerji emebilen, maddenin daha karmaşık yapıları düşünüldüğü zaman sürtünme belirir. Benzer bakış açısı [[viskozite]], [[elastisite]] gibi olgulara da uygulanabilir.
Parçacık fiziğinin bazı teorilerindeteorileri, hatta [[kitlekütle]], [[uzay]] ve [[zaman]] gibi bazi yapılar bile daha temel olgulardan ([[Higgs boson]] veya [[sicim teorisi]] gibi) çıkmış belirmiş fenomen olarak görülebilir. [[Kuantum mekaniği]]nin bazı yorumlarında, her objenin belirli bir pozisyonu, momenti, v.b. vardır diyen deteministik gerçeklik algısı aslında bir belirmiş fenomendir çünkü maddenin gerçek hali tek bir pozisyon veya momentumu olması gerekmeyen bir dalga fonksiyonu olarak tanımlanmıştır.
Yine de bütünBütün bu örneklerde, makroskopik seviyedeki belirmiş fenomen mikroskopik seviyede direkt olarak var olmayabilir ama makroskopik seviyedeki varlığı mikroskopik seviyede fizik kanunlarının uygulanmasıyla açıklanabilir.
Ancak, belirmişBelirmiş fenomen, bütün maddeyi onu oluşturan parçalarla açıklamaya çalışan indirgemeci fizik teorisinin neden yaşayan varlıklar gibi kompleks nesneleri açıklamayı umduğunu gösterir. Bunun yanında, belirmiş fenomen aşırı indirgemeciliğe bir uyarıdır çünkü belirmiş fenomenin mikroskopik açıklaması çok karmaşık veya pratik kullanım için çok alt seviyeseviyede kalabilir. Örneğin, eğer [[kimya]], [[parçacık fiziği]]ndeki etkileşimlerden belirmiş olarak, [[hücre biyolojisi]] kimyadaki etkileşimlerin belirmiş olarak, [[insan]]lar hücre biyolojisindeki etkileşimlerden belirmiş olarak, medeniyet insanların etkileşimlerdinden belirmiş olarak ve insanlık tarihi medeniyetlerin etkileşimden belirmiş olarak açıklanabilir olsa da, bu tek başına bunun kolay olduğunu veya insanlık tarihinin parçacık fiziği kanunları ile açıklanmasının istenilirliğini göstermez. (Ama yine de bu, bazılarının belirmiş karmaşık fenomenlerin (insanlık tarihi gibi) daha temel teoriler ile ilişkili basit yasalarla açıklanması ile ilgili hipotezler ortaya atmasını engellememiştir. Örneğin [[Kodratiev dalgası]] veya bilimkurgu olan [[psikotarih (kurgusal)|psikotarih]]'e bakınız.
Örneğin, eğer [[kimya]], [[parçacık fiziği]]ndeki etkileşimlerden belirmiş olarak, [[hücre biyolojisi]] kimyadaki etkileşimlerin belirmiş olarak, [[insan]]lar hücre biyolojisindeki etkileşimlerden belirmiş olarak, medeniyet insanların etkileşimlerdinden belirmiş olarak ve insanlık tarihi medeniyetlerin etkileşimden belirmiş olarak açıklanabilir olsa da, bunun kolay olduğu veya insanlık tarihinin parçacık fiziği kanunları ile açıklanmasının istenirliğini göstermez. (Ama yine de bu bazılarının çok karmaşık, belirmiş fenomenlerin (insanlık tarihi gibi) daha temel teoriler ile ilişkili basit yasalarla açıklanması ile ilgili hipotezler ortaya atmasını engellememiştir. Örneğin [[Kodratiev dalgası]] veya kurgusal bilim olan [[psikotarih (kurgusal)|psikotarih]]'e bakınız.
| 