|
Mehlep (mahlep,endülüs): Karadeniz Bölgesinin iç kesimlerinde yetişen büyükçe bir ağaç ve onun meyvesine verilen isimdir. Meyveleri ebat olarak küçük olmakla beraber kiraz ve vişneye benzer. Bu meyvelerin tadı acı olduğu için yenmez yalnızca çekirdekleri ezilerek yağı elde edilir. Bu yağ kozmetik ve tıbbi amaçlar için kullanılır. Tabiki bu meyveden yapılan şarabı söylemeden geçmek olmaz. Bu şarap yalnızca Tokat'ta üretilir ve çoğunlukla ihraç edilir.
{{Taksokutu
| renk = lightblue
| ad = ''Prunus mahaleb''
| resim = Prunus mahaleb2.jpg
| resim_bilgi =
| statü =
| alem = [[Plantae]] (<small>Bitkiler</small>)
| bölüm = [[Magnoliophyta]] <br />(<small>Çiçekli bitkiler</small>)
| sınıf = [[Magnoliopsida]]
| takım = [[Rosales]]
| familya = [[Rosaceae]]
| altfamilya = [[Prunoideae]]
| cins = [[Prunus]]
| tür = P. mahaleb
| ikili_ad = Prunus mahaleb
| ikili_ad_yazar = [[Carolus Linnaeus|L.]] 1753
}}
Mahlep, bazen de mahlep kirazı olarak adlandırılan ''Prunus mahaleb'' (L.) Mill., orta ve güney Avrupa'da Fransa ve Almanya, batı ve orta Asya'da kuzey Pakistan ve Kırgızistan ile kuzeybatı Afrika'da Fas arasında kalan coğrafya anayurdunu oluşturmaktadır.
{{Başka dilden çevrilmekte}}
[[Image:Weichseboom vruchten (Prunus mahaleb fruits).jpg|thumb|left|Yaprak ve meyveler]]
It is a [[deciduous]] [[tree]] or large [[shrub]], growing to 2–10 m (rarely up to 12 m) tall with a trunk up to 40 cm diameter. The [[bark]] is grey-brown, with conspicuous [[lenticel]]s on young stems, and shallowly fissured on old trunks. The [[leaf|leaves]] are 1.5-5 cm long, 1-4 cm. wide, alternate, clustered at the end of alternately arranged twigs, ovate to cordate, pointed, have serrate edges, longitudinal venation and are [[glabrous]] and green. The [[petiole]] is 5-20 mm, and may or may not have two glands. The [[flower]]s are fragrant, pure white, small, 8-20 mm diameter, with an 8-15 mm pedicel; they are arranged 3-10 together on a 3-4 cm long [[raceme]]. The flower [[pollination]] is mainly by [[bee]]s. The [[fruit]] is a small thin-fleshed cherry-like [[drupe]] 8–10 mm in diameter, green at first, turning red then dark purple to black when mature, with a very bitter flavour; flowering is in mid spring with the fruit ripening in mid to late summer.<ref name=rushforth/><ref name=fnwe>Flora of NW Europe: [http://ip30.eti.uva.nl/BIS/flora.php?selected=beschrijving&menuentry=soorten&id=2717 ''Prunus mahaleb'']</ref><ref name=blamey>Blamey, M. & Grey-Wilson, C. (1989). ''Flora of Britain and Northern Europe''. ISBN 0-340-40170-2.</ref>
It occurs in thickets and open woodland on dry slopes; in central Europe at altitudes up to 1,700 m, and in highlands at 1,200-2,000 m in southern Europe.<ref name=blamey/>
This species demonstrates selective fruit abortion, producing a high proportion of excess flowers that result in low fruit set levels. This reduces the number of "poor quality" fruit and increases the viability of its seeds.<ref>Guitian, J. (1993). Why ''Prunus mahaleb'' (Rosaceae) Produces More Flowers Than Fruits. ''Amer. J. Bot.'' 80 (11): 1305-1309.</ref><ref>Guitian, J. (1994). Selective Fruit Abortion in ''Prunus mahaleb'' (Rosaceae). ''Amer. J. Bot.'' 81 (12): 1555-1558.</ref>
A scientific study<ref>Herrera, C. M., & Jordano, P. (1981). ''Prunus mahaleb'' and Birds: The High-Efficiency Seed Dispersal System of a Temperate Fruiting Tree. ''Ecol. Monogr''. 51 (2): 203-218. [http://links.jstor.org/sici?sici=0012-9615%28198106%2951%3A2%3C203%3APMABTH%3E2.0.CO%3B2-K&size=LARGE&origin=JSTOR-enlargePage Abstract.]</ref> discovered an ecological dependence between the plant and four species of frugivorous birds in southeastern [[Spain]]; [[Blackbird]]s and [[Blackcap]]s proved to be the most important seed dispersers. When ''Prunus mahaleb'' is fruiting, these birds consume the fruit almost exclusively, and disperse the seeds to the locations favourable for the tree's growth. The way in which some birds consume the fruits and the habitats those birds use may act as a selective force in determining which genetic variations of the cherry flourish. <ref>Guitián, J. et al. (1992). Spatial Variation in the Interactions between ''Prunus mahaleb'' and Frugivorous Birds. ''Oikos'' 63 (1): 125-130.</ref>
===Yetiştirilmesi ve kullanımı===
[[Image:Prma 002 shp (Prunus mahaleb).jpg|thumb|right|Mahlep tohumları]]
The plant is cultivated for a [[spice]], which is fragrant and has the taste of bitter [[almond]]s. It is used in small quantities to sharpen sweet foods, such as the Greece|Greek]] sweet-bread [[tsoureki]] or the [[Armenia]]n sweet-bread chorak. The chemical constituents are still uncertain, but the spice is prepared from the seeds, either by grinding and powdering the seed kernels, or in oil extracted from the seeds.<ref>Gernot Katzer's Spice Pages: [http://www.uni-graz.at/~katzer/engl/Prun_mah.html Mahaleb Cherry (''Prunus mahaleb'' L.)]</ref>
The [[wood]] is hard, and is used in cabinet-making and for [[smoking pipe (tobacco)|pipes]].<ref name=vedel>Vedel, H., & Lange, J. (1960). ''Trees and Bushes in Wood and Hedgerow''. Metheun & Co. Ltd., London.</ref>
The bark, wood, and seeds contain [[coumarin]].<ref name=vedel/><ref>El-Dakhakhny, M. (2006). Some coumarin constituents of ''Prunus mahaleb'' L. fruit kernels. ''J. Pharm. Sci.'' 59 (4): 551-553. [http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/113339499/ABSTRACT?CRETRY=1&SRETRY=0 Abstract.]</ref> They have anti-inflammatory, sedative and vasodilation effects.
Away from its native range, the species is grown as an [[ornamental tree]] for its strongly fragrant flowers, throughout temperate regions of the world; it has become [[naturalisation (biology)|naturalised]] in some areas, including Europe north of its native range (north to [[Great Britain]] and [[Sweden]]), and locally in [[Australia]] and the [[United States]].<ref name=blamey/><ref>New South Wales Flora: [http://plantnet.rbgsyd.nsw.gov.au/cgi-bin/NSWfl.pl?page=nswfl&lvl=sp&name=Prunus~mahaleb ''Prunus mahaleb'']</ref><ref>USDA Plants Profile: [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=PRMA ''Prunus mahaleb'']</ref>
A number of [[cultivar]]s have been selected, including 'Albomarginata', with [[variegation|variegated]] foliage, 'Bommii', a dwarf with strongly pendulous branches, 'Globosa', a compact dwarf clone, 'Pendula', with drooping branching, and 'Xanthocarpa' with yellow fruit.<ref name=bean>Bean, W. J. (1976). ''Trees and Shrubs Hardy in the British Isles''. John Murray ISBN 0-7195-2427.</ref>
'''Mahlep''' (''Prunus mahaleb'') veya '''idrisağacı''', [[kiraz]] ve [[vişne]]nin anaç ağacı olan ve özellikle [[Tokat]] yöresinde sık yetişen, [[zeytin]] gibi önce [[yeşil]], sonra siyahî olan meyveleri ve bu meyvelerden elde edilen özütün adıdır.
Mahlep, bir zamanlar [[kinin]] gibi doğal bir [[sıtma]] ilacı olarak kullanılmış, sıtmanın ortadan kalkmasıyla da özündeki etken madde modern tıpta ağrı kesici olarak birçok ilaçta yer almıştır.
[[Kandil simidi]] başta olmak üzere birçok unlu mamule tat vermekle kalmaz, ayrıca bayatlamayı geciktirmek ve gevreklik vermek görevlerini de üstlenir. Şeker içeren özütünün mayalanması sonucu şarabı yapılır
Kimi bitkiler, meyveler vardır, gündelik hayatımızda önemli bir yer tutar. Kiminin tadı, kiminin kokusu kalır aklımızda. Ama, ismini bilen, cismini tanıyan yoktur. Mesela, kaç kişi çöreklere değişik bir tat katan güzel kokulu anasonu gördüğü yerde tanıyacağını iddia edebilir? Kış günlerinin vazgeçilmez içeceği olan salebin özünün şifalı yabani orkide köklerinden elde edildiğini kim bilir? Mahlep de işte böyle bir meyve. Kokusuyla, tadıyla hatta çekirdeğiyle hayatımızın her alanına sızmış halde. Fakat tanıyan, gören yok.
Mahlep ağacı ya da Türkiye'nin birçok yöresinde bilinen ismiyle idrisağacı, vişne ve kirazın hayat bulduğu her toprakta yetişiyor. Aslında, söz konusu her iki ağacın da anacı. Yani, vişne ya da kiraz yetiştirmek istiyorsanız, bu meyve ağaçlarına mahlep aşılamak zorundasınız.
Mahlep doğada yabani olarak yetişen bir bitki. Çiftçiler ekonomik getirisi az olduğu, meyvesi de zor toplanıp işlendiğinden mahlep ağacı yetiştirmeyi tercih etmiyor. Bu özelliğinden dolayı mahlep ağacı bulmak son derece zor. Doğada kendi kendine varolan mahlebin kaderi de sonunda vişneye, kiraza dönüşmek ya da daha da kötüsü kesilmek. Zira bu meyveleri yetiştirmeyen çiftçiler için mahlep ya tarla sınırı oluyor, ya da odun.
Tokat Ziraat Müdürlüğü fidanlar ekerek mahlep ağacı sayısını artırmaya çalışıyor, ama bundan kesin bir sonuç alınmış değil. İnsan eliyle yetiştirilenlerin, yabanilerin taşıdığı özellikleri taşıyıp taşımadığı, aynı verimde olacağı da belirsiz. Mahlep, vişne ve kirazın yetiştiği her toprakta varolsa da en çok verim Tokat yöresinde yetişenlerden alınıyor. Mesela Adapazarı'nın Geyve ilçesinde kiraz üretimi var, ama oradaki mahleplerden vermut, şurup ya da ilaç yapılması söz konusu değil. Bu yüzden bu çabanın ne getireceğini zaman gösterecek...
İlaç ve içki sanayindeki yeri kuşkusuz mahlebin en büyük özelliklerinden biri.
Geçmiş yıllarda sıtma hastalığına iyi geldiği için doğal bir ilaç gibi görülen mahlep, gelişen tıp teknolojisiyle aspirin olarak sağlık saçıyor.Aspirine hayat veren kısım ise çekirdeğinin içindeki beyaz bölüm. Aynı şekilde birçok şurupta da mahlebe hammadde olarak rastlamak mümkün. Kandil simitlerine koku ve tat veren mahlep, parfümeri sanayiinin de vazgeçilmezleri arasında. Bütün bunlar yetmezmiş gibi Tokat'ta 1958 yılından bu yana üretilen Diren Şarapları arasında yer alan Mahlep Likör Şarabı'na karakteristik tadını ve kokusunu veren meyve de o. 1881 yılında Tokat'ta kurulan Cizvit Okulu misyonerlerinin yetiştirdiği bağların ürünü Narince üzümlerinden üretilen bu leziz şarabın buruk tadının hemen arkasından gelen, neredeyse pekmezi andıran tat onun marifeti. Normalin birkaç derece üstündeki yüzde 18'lik alkol oranı ile vermut sınıfına giren Mahlep Likör Şarabı, mahlebin az bulunması sebebiyle her yıl son derece kısıtlı miktarlarda üretilebiliyor.
Mahlep ağacı mart sonunda çiçek açıyor. Bu çiçekler nisan ayının onuncu gününden itibaren yerlerini yeşil yapraklara bırakıyor. Ve haziran. Yani meyve verme dönemi. İki çeşidi var: Kırmızı ve siyah. Ayın son on günü meyveleri olgunlaşmış ağaçların sıyrılmasıyla geçiliyor. Sıyırma, meyvelerin ağaçtan toplanması sırasında yapılan işleme verilen ad. Aslında bu yöntem bir sonraki yılın çiçek tomurcuklarına zarar vermesi açısından zararlı. Fazla uygulanmayan, ama en sağlıklı mahlep toplama yöntemi ise dalların sallanarak meyvelerin dökülmesi. Yapraklar ve meyveler bir hafta güneşte bekletilip kurutulduktan sonra sıra uzun sopalarla mahlebin dövülmesine geliyor. Rüzgârlı bir havada tırmık ile havaya atılan meyve ve yapraklar ayrıştırılıyorlar. Rüzgâr hafif olan yaprakları savururken, meyveler de yere düşüyor. Bu uzun ve yorucu işlemlerden geçen meyveler son derece cüzi bir fiyata alıcı buluyor. Oysa ki geçmişte mahlebin ekonomik olarak büyük bir getirisi olmuş.
Türk tarihinin önemli kişiliklerinden Plevne kahramanı Gazi Osman Paşa'nın doğduğu ve kendisiyle aynı adı taşıyan köyde yaşayanlar, 1977 yılında bir teneke mahlebin aynı miktarda yağı alabilecek getirisi olduğunu anlatıyor. O yıl toplanan sekiz yüz elli kilo mahlep, bugünün parasıyla on milyar liraya satılırken günümüzde aynı miktara üç yüz milyon lira ödeniyor. Mahlebin en verimli yetiştiği yerlerden birisi olan Gazi Osman Paşa köyünde ilk mahlep ağacı yaklaşık yüz yıl önce dikilmiş. Paşanın ailesi Yağcıoğulları ile birlikte yörenin ileri gelenlerinden olan Latifoğulları'ndan Hüseyin Bey, bu işin öncüsü. Günümüzde Gazi Osman Paşa Köyü'nde hâlâ mahlep yetiştiriliyor. Ancak Hüseyin Bey'in attığı tohumlar artık eskisi kadar revaçta değil. Bahçesinden, tarlasından vakit ayırabilenler mahleple uğraşsa da üretim miktarının yavaş yavaş düştüğü muhakkak. Oysa ki ne güzel çiçek açıyor nisanda mahlep. Ne de güzel süslüyor köyleri. Ancak galiba o da kaybolup gidiverecek. Yavaş ve sessiz buraları terk edecek.
{{ağaç-taslak}}
[[Kategori:Prunus]]
[[Kategori:Ağaçlar]]
[[ca:Cirerer de guineu]]
[[da:Weichseltræ]]
[[de:Steinweichsel]]
[[en:Prunus mahaleb]]
[[fi:Veikselinkirsikka]]
[[fr:Bois de sainte Lucie]]
[[ka:ბალღოჯი]]
[[nl:Weichselboom]]
[[pms:Prunus mahaleb]]
[[ru:Черёмуха]]
| 