Vikipedi

Yayla: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
YBot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.760.453 değişiklik
Arşiv bağlantısı eklendi
k Superyetkin, Yayla sayfasını Aşınım Düzlüğü Platosu sayfasına taşıdı: Geçmiş birleştirme
1. satır:
{{Diğer anlamı|Plato}}
=== Plato nedir? ===
{{Diğer anlamı2|Yayla}}
Yüksek rakımlı bölgelerde akarsuların yeri aşındırması sonucunda yüksekte kalan hafif çıkıntılı ya da düz alanlara plato denir.
[[Dosya:YaylaEvleri.JPG|küçükresim|Bolu'da yayla evlerinden bir görünüm.]]
'''Yayla''' veya '''plato''', yüksek yerlerdeki derin akarsu [[vadi]]leriyle yarılmış, deniz yüzeyinden yüksekte kalan, düz arazi şeklidir. Yükseklikleri beş yüz metreden birkaç bin metreye kadar çıkabilir. Örneğin [[Türkiye]]'deki [[Erzurum-Kars Yaylası|Erzurum-Kars Yaylası']]nın yüksekliği 2.000 metre civarında (1.800 m) olmasına rağmen [[Orta Asya]]'da bulunan [[Pamir]] Yaylası'nın yüksekliği 4.000 m civarındadır.
 
== PlatoFiziki Türlericoğrafyada yayla ==
Dünyada en geniş ve yüksek plato [[Tibet Platosu]]'dur. Dünyanın çatısı (roof of the world) olarak isimlendirilir. Tibet Platosu 2 milyon km karelik bir alanı kapsar ([[Fransa]] veya [[Teksas]]'ın dört kat büyüklüğündedir) ve deniz seviyesinden ortalama yüksekliği yaklaşık 16.400 ayak (feet) (5.000 mt) dir.<ref>[http://www.scienceclarified.com/landforms/Ocean-Basins-to-Volcanoes/Plateau.html "Plateau"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080726174055/http://www.scienceclarified.com/landforms/Ocean-Basins-to-Volcanoes/Plateau.html |tarih=26 Temmuz 2008 }} at scienceclarified.com</ref> Yükseklikleri 26.248 ayak(feet) (8.000 mt) den daha fazla olan 14 [[dağ]] ve yükseklikleri 22.967 ayak (feet) (7.000 mt) dan daha fazla olan yüzlerce dağ içermektedir. Yarlung Zangbo nehri plato içinde karşıdan karşıya akmakta ve Dünya'da en derin [[kanyon]] olan ''Yarlung Zangbo Grand Canyon'' unu kesmektedir. Plato jeolijik aktivitelerini günümüzde hala sürdürmekte ve her yıl ortalama olarak 0,04 inç (0,1 santimetre) yükseklik kazanmaktadır.
[[Dosya:Platotürleri.aralık2022.jpg|küçükresim|plato örneği]]
 
Yaylayı parçalayarak bir ağ gibi saran akarsu vadileri arasında kalan düz veya az eğimli yayla parçaları, [[vadi]]lerin derinleşerek ve yayılarak genişlemesiyle daralır ve yayla dağlık-tepelik bir şekil alır.
==== Aşınım / Aşındırma Platoları ====
Buzul, sel, rüzgar ve akarsu gibi dış faktörlerin yere uyguladığı baskıdan dolayı oluşan şekil [[tektonik]] olaylarla karşılaştıktan sonra alçalmaya ya da yükselmeye başlar. Sonrasında yükselen bölgelerde akarsulardan dolayı aşınarak oluşan eğimli şekile aşınım platoları denir. Türkiye'deki örneklerine [[Perşembe Platosu]] (Karadeniz Bölgesi), [[Çatalca-Kocaeli Platosu]] (Marmara Bölgesi) verilebilir.
 
==== VolkanikOluşum /türleri Lav Platolar ====
Yaylaların meydana gelişleri değişik şekillerde olur. Bunlar volkanik yaylalar, karstik yaylalar, tabaka düzlüğü yaylaları ve aşınım yaylaları olmak üzere dört başlığa ayrılır.
Yer kabuğundaki çatlaklardan çıkan lavlar yeryüzünde kalın bir tabaka oluşturur. Bu kalın tabakanın akarsulardan dolayı aşınmasıyla oluşan lav tabanlı platoya volkanik plato denir. Volkanik platolar eski zamanlarda aktif olan ancak şu anda sönmüş olan [[Yanardağ|yanardağların]] çevrelerinde çokça görünür. Tarımsal açıdan verimli topraklardır. Türkiye'deki en yüksek platolar bu türe aittir. Ardahan, Kars, Erzurum platoları örnek olabilir.
 
* '''Volkanik yaylalar''', [[volkan]]lardan püsküren [[lav]]ların meydana getirdiği tabakaların akarsular tarafından yarılmasıyla ortaya çıkar. Bu tip yaylalara [[Kuzey Amerika]]'da rastlanır.
==== Tabaka Düzlüğü / Yatay Duruşlu Platolar ====
* '''Karstik yaylalar''', [[Karst|karstik arazilerin]] akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşur.
Tabaka düzlüğü platoları diğer platolara göre daha yüksekte ve daha sert yapıdaki bölgelerin akarsudan dolayı aşınarak oluşan platolardır. Türkiye'deki örnekleri [[Cihanbeyli Platosu]], [[Haymana Platosu]], [[Bozok Platosu]], [[Obruk Platosu]], [[Uzunyayla Platosu]] (İç Anadolu Bölgesi) ve [[Gaziantep Platoları]] (Güneydoğu Anadolu)'dır.
* '''Tabaka düzlüğü yaylaları''', yatay tabaka uzanışına sahip tortulların akarsular tarafından yarılmasıyla oluşur.
* '''Aşınım yaylaları''', kuvvetli [[rüzgar]], [[sel]], buzul gibi dış etkenlerle meydana gelen aşınma sonrasında düzleşen bölgelerin [[akarsu]]lar ile yarılmasıyla ortaya çıkan düzlüklerdir. Bu araziler genellikle 200-400m. yüksekliğe, yüksek nüfusa ve yoğun sanayi faaliyetine sahiptir.
 
== Beşeri coğrafyada yayla ==
==== Karstik Platolar ====
[[Dosya:Yayla evi.jpg|sağ|küçükresim|[[Türkiye]]'de bir yayla evi.]]
[[Alçı taşı]], [[kaya tuzu]] veya [[kireç taşı]] gibi kolay eriyen kayaçların olduğu bölgelerde yeryüzündeki sular bu alanların düzleşmesine sebep olur, sonrasında ise akarsular bu bölgeleri aşındırarak karstik platoları oluşturur. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde sıkça görülür. [[Taşeli Platosu]] ve [[Teke Platosu]] örnekleridir. Bölgeler tarımsal olarak verimsizdir ve yerleşim genelde tercih edilmez.
'''Yayla''', yerleşim şekli adı olarak da kullanılır. Yazın hayvan otlatmak için çıkılan dağlık ve ormanlık bölgelerdeki yüksek, düz, otluk yerlere yayla dendiği gibi; dinlenme, tatil yapma gayesiyle çıkılan yüksek yerlere, hatta şehir gibi yerleşim yerlerindeki yüksek kısımlarda bulunan mahallelere bile yayla adı verilir. Şehir ve köylere göre daha serin ve yağışlı olan bu tip yaylalar [[hayvancılık|hayvancılığın]] gelişmesinde büyük fayda sağladığı gibi, bu yerlerde yaşayan ahaliye [[ekonomi]]k destek de sağlar<ref name=hyt>{{Web kaynağı| url = http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035| başlık = Özet| soyadı1 = DOĞANAY| ad1 = Prof. Dr. Hayati| soyadı2 = COŞKUN| ad2 = Yrd.Doç.Dr. Ogün| tarih = | eser = TÜRKİYE YAYLACILIĞINDAKİ DEĞİŞME EĞİLİMLERİ VE BAŞLICA SONUÇLARI| yayıncı = Doğu Coğrafya Dergisi - 30| erişimtarihi = 18 Mayıs 2016| arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20170818060117/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/27035|arşivtarihi= 18 Ağustos 2017| ölüurl = hayır}}</ref>.
 
Yaylacılık [[göçebe]] yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. [[Göçebelik|Göçebeler]] ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur<ref name=hyt/>.
=== Kaynakça ===▼
 
<ref>{{Web kaynağı | url = https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau | başlık = plateau {{!}} National Geographic Society | erişimtarihi = 2022-12-18 | çalışma = education.nationalgeographic.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220705112153/https://education.nationalgeographic.org/resource/plateau | arşivtarihi = 5 Temmuz 2022}}</ref>
Yaylaların dinlenme, [[turizm]] gayesiyle kullanılan ve mahalle niteliğinde olanları turizm tatil köyleri haline gelmekte hatta geçici yerleşim yeri olmaktan çıkıp daimi yerleşim yerleri olmaktadır. Yaylalar, ağıl işlevleri olan göçebe [[Hayvancılık|hayvancılığın]] yerine son yıllarda [[rekreasyon]]el amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır.
 
Yaylalar kuruluş yerlerine göre üç gruba ayrılır<ref>{{Web kaynağı| url = http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf| başlık = Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacılık| yazar = SEVGİ, Cezmi| tarih = | eser = | yayıncı = cografya.ege.edu.tr| erişimtarihi = 17 Mayıs 2016| arşivengelli = evet|arşivurl= https://web.archive.org/web/20160605091318/http://cografya.ege.edu.tr/2_10.pdf|arşivtarihi= 5 Haziran 2016| ölüurl = hayır}}</ref>:
* Yol üzeri yaylaları
* Dağ yamaçları veya yüksek dağ düzlüklerine kurulan yaylalar
* Dağ eteklerine kurulan yaylalar
 
Yaylalar gelen nüfus açısından dört gruba ayrılırlar:
* [[Göçebe]]lerin kullandığı yaylalar
* [[Ova]] köylerinin kullandığı yaylalar
* [[Ova]] ve şehir nüfusunun birlikte kullandığı yaylalar
* [[Dağ]] [[köy]]lerinin [[ekonomi]]k nedenlerle kullandığı yakın yaylalar
 
== Etimoloji ==
''Yayla'' terimi eski [[Türkçe]], [[Azerice|Azeri]] ve [[Çağatayca|Çağatay]] lehçelerinde bulunan ''yay'' (yaz), ''yaylamak'' (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, ''yaylag'' ve ''yaylak'' haline dönüşmüş, ''k'' sesinin düşmesiyle ''yayla'' halini almıştır<ref name=hyt/>. Yaylacılık [[Anadolu]]ya [[Orta Asya]]'dan [[Türkler|Türk]] [[göç]]leriyle gelmiştir. [[Orhun Yazıtları]]nda ''yaylag'' terimi geçmektedir.
 
▲=== Kaynakça ===
{{kaynakça}}
{{Otorite kontrolü}}
 
[[Kategori:Yaylalar| ]]
[[Kategori:Dış kuvvetlerin etkisiyle oluşmuş yerşekilleri]]
[[Kategori:Yerleşim birimi türleri]]
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Yayla" sayfasından alınmıştır