Evren: Revizyonlar arasındaki fark

|veri2 = Genişlediği için bilinmiyor. Fakat [[gözlemlenebilir Evrenevren]]'in çapı: {{val|8.8|e=26|u=m}}<ref>{{Kitap kaynağı |ad1=Itzhak|soyadı1=Bars|ad2=John|soyadı2=Terning|başlık=Extra Dimensions in Space and Time |url=https://books.google.com/books?id=fFSMatekilIC&pg=PA27|erişimtarihi=1 Mayıs 2011|tarih=Kasım 2009 |yayıncı=Springer|isbn=978-0-387-77637-8|sayfalar=27-}}</ref>

|veri4 = 9,9×109 x 10⁻³⁰ g/cm³<ref name="wmap_universe_made_of">{{Web kaynağı | yazar = NASA/WMAP Science Team | tarih = 24 Ocak 2014 | başlık = Universe 101: What is the Universe Made Of? | url = http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html | yayıncı = NASA | erişimtarihi = 17 Şubat 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20080310235855/http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html | arşivtarihi = 10 Mart 2008 | ölüurl = evet }}</ref>

|etiket7 = Şekil

'''Evren''' veya '''Kâinatkâinat''', [[uzay]] ve uzayda bulunan tüm [[madde]] ve [[enerji]] biçimlerini içeren bütünün adıdır. [[Bilim|Pozitif bilimler]] açısından evren, [[gök cismi|gök cisimlerini]] barındıran [[uzay]] ve uzayda yer alan her şeyin [[Toplama|toplam]]ıdır.

Evren'inEvrenin oluşumuna dair günümüzde en çok benimsenen [[teori]], [[Büyük Patlama]] teorisidir. Bu teoriye göre Evrenevren, sıfır hacimli ve çok yüksek bir enerji potansiyeline sahip, sıkışmış bir noktanın patlamasıyla oluştu. İlk patlamanın nasıl oluştuğu, Evrenevren meydana gelmeden önce Evren'inevrenin yerinde ne olduğu ya da Evren'inevrenin neyin içinde genişlediği sorularına günümüzde bile tam olarak bilimsel bir cevap bulunamamışbulunamamıştır, olmaklabununla birlikte Evrenevren öncesi durum, Evrenevren dışı varoluş hakkında [[hipotez]]ler öne sürülmüştür. Büyük Patlama sonucunda <!-- Bu altı yön tam olarak ne demek oluyor? Ne demek istiyorsunuz? -->uzun bir dönem boyunca birbirlerinden bağımsız hareket ettiler. Sürekli genişleyen Evren'inevrenin her yerinde geçerli olan [[Fizik Kanunu|fizik kanunları]]ndan [[gravitasyon|kütle çekimikütleçekimi kanunu]] vasıtasıyla bağımsız gazlar birleşerek galaksileri (gök adaları) oluşturdular.

Aynı evrensel fizik kanunu neticesinde [[galaksigökada]]lerlar deda birbirlerine yaklaşarak devasa gruplar oluşturdu. Galaksiler içinde [[yıldız]]lar ve bâzıbazı yıldızların çevresinde sistemler oluştu. İçinde yaşadığımız [[Güneş Sistemi]] bunlardan birisidir. Keşfedebildiğimiz Evren'deevrende 400 milyardan fazla [[galaksi]] ve 300 sextillion (3×103 × 10²³⁾) [[yıldız]] olduğu tahmin edilmektedir.

Büyük patlamanın zaman ve mekanın mutlak başlangıç noktası olduğu, bütün bilim dünyası tarafından kabul edilmiş bir teoriteoric değildir. Farklı evren modelleri, kendi üzerine çöken ve yeniden genişleyen evren modelleri de farklı çevrelerde kabul gören evren teorilerindendir.

[[19. yüzyıl]]ın ortalarına doğru astronomlar,astronomları; insanın dış gücünün çok ötesinde, hayal edilemeyecektasarlanamayacak kadar engin bir evren düşüncesine götüren önemli gelişmeler oldu. Evren'inEvrenin sınırsız boyutlarının ilk somut göstergesi, büyük Alman astronomuastronomi bilgin [[Friedrich Bessel|Friedrich Wilhelm Bessel]]'in (1784–1846) o güne kadar denenmemiş bir yönteme başvurarak 1838'de yaptığı bir uzaklık ölçümüdür. Bessel, ilk kez uzaklıkıraklık açısından yararlanarak, [[Güneş]] ile yakınındaki [[61 Cygni|Kuğu 61]] yıldızı arasındaki uzaklığı kesin değerleriyle ölçtü ve inanılması güç bir sonuç buldu. Bu ölçüme göre Kuğu 61 ile Güneş arasındaki mesafe 97 trilyon kilometreden daha fazlaydı (tam olarak 97.432.493.000.000&nbsp;km). Yakın bir yıldızın bile böylesine şaşırtıcı bir uzaklıkta olması, uzayda yapılacak ölçümlerde [[kilometre]] ve [[mil]] gibi geleneksel ölçü birimlerini kullanmanın ne kadar anlamsız olduğunu açıkça ortaya koymuştu. Bunun üzerine astronomlar, çok hızlı bir maddenin bu uzaklığı ne kadar zamanda alacağını belirtmenin çok daha kolay ve anlamlı bir ölçü birimi olacağına karar verdiler. Saniyede yaklaşık 300.000&nbsp;km hızla hareket eden bir ışık ışını bir yılda yaklaşık 9.6 trilyon kilometre yol alır. [[Işık yılı]], bugün astronominin temel uzunluk ölçüsü birimidir. Bu ölçü birimine göre Kuğu 61, Güneş'ten 10,3 ışık yılı uzaklıktadır. (Günümüzde yapılan daha duyarlı ölçümler bu uzaklığın 11,2 ışık yılı olduğunu ortaya koymuştur.) Güneş'e en yakın yıldız ise yalnızca 4,3 ışık yılı uzaklıktaki ''[[Proxima Centauri]]'''dir (Erboğa takımyıldızından bir yıldız).

[[Dosya:Only distance is real.svg|küçükresim|300px| Gerçek sadece mesafedir. Çizgi esasen sadece uzunluğu ''L''dir (siyahla gösterilen);r. koordine farklılıkları uç noktaları arasındadır (şöyle ki; Δx, Δy veya Δξ, Δη gibi) kendi çerçevelerinin referansıdır. (mavi ve kırmızı ile uyarlanarak belirtilmiştir).]]

Evren'in, [[en]], [[boy]], yükseklik (x,y,z) ve [[zaman]] (x, y, z, t) olmak üzere bilinen dört boyutu vardır. Uzun süre mekânsal ve zamansal boyutların tabiattadoğada farklı ve birbirinden bağımsız olduğu düşünülmüşdüşünülmüştür, ancak [[özel görelilik|özel izafiyetgörelilik teorisikuramı]] ile, mekânmekânsal ve zamanzamansal ayrımların her bir tanesinin hareketi ile (sınırlar içinde) karşılıklı çevrimler ({{dil|en|interconvertible}}) oluştuğu anlaşılmıştır.

=== Fiziksel ve termodinamik kanunlarıyasalar ===

Evren'deEvrende tüm [[madde]] yapı taşları [[atom]], [[iyon]], [[anyon]], [[katyon]] yoğunlaşmış düzensiz [[ısı|ısı enerjileridir]]. Tüm maddeler enerjinin bir şekliformudur olupve [[termodinamikTermodinamik]] kanunlarına göre işlemektedir. Termodinamiğin üç temel kanunu vardır. En
Termodinamiğin en basit kanunuyasası; Sıfırıncı Kanunukanun olarak adlandırılır. Daha basit bir ifadeyle farklı sıcaklıklarda iki cisim ısıl bakımdan temas ederse sıcak olan cisim soğur, soğuk olan cisim ısınır. Sıcaklık, madde içinde atomların titreşmesi ile iletilir. Bu nedenledir ki, [[ısı akışı]] sıcak cisimden soğuk cisme doğru gerçekleşir.

Birinci Kanunu, Evren'deevrende temel olarak enerjinin yok edilemeyeceğini veya yoktan var olamayacağını söyler. Enerji, sadece bir şekilden diğerine dönüşür. Bunun sonucu olarak geçmişteki bir olgunun gelecekte birebir tekrarlanmayacağı düşünülür.{{Kaynak belirt}}

TermodinamiğinTermodinamik'in bilim dallarına da uygulanabilen İkinci Kanunu'naYasasına göre, ısı enerjisi daha soğuk bir kaynaktan, daha sıcak bir kaynağa enerji vermeden transfer olamaz. Başka bir deyişle, bir sistem, kendinden daha soğuk sistemle ısıtılamaz. Sistemlerin bu özelliği termodinamikçilerinTermodinamikçiler'in geliştirdiği [[entropi]]"ENTROPİ" kavramıyla açıklanır.

Isı hareketiDevinimi olarak da bilinen termodinamiğinTermodinamiğin Üçüncüüçüncü KanunuYasası kısaca: “Eğer mutlak sıfır noktası olan sıfır Kelvin derecesine (=yani -273,155⁰ CSantigrat) ye inilirse, bu sıcaklığa inebilen bütüntüm parçacıkların birbirine eşit entropileri olarakolur, 0 -noktası enerjisi ({{dil|en|zero-point energy}}) olarak tanımlanır. İşte bu nokta, enrtopinin minimuma gittiği sıfır entropi noktasıdır. Bu kanunyasa, neden bir maddeyi mutlak sıfıra kadar soğutmanın imkânsız olduğunu belirtir (dinamik bir Evren'deevrende ısı titreşim alışverişi [[entropihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Entropi düzensizliği]] ve πpi sabiti.). Sıcaklık mutlak sıfıra yaklaştıkça bütün hareketler sabitleşir. Sayının sıfır değil de bir sabit olmasının sebebi, bütün hareketler durmasına ve buna bağlı olan belirsizliklerin yok olmasına rağmen kristal olmayan maddelerin moleküler dizilimlerinin farklı olmasından belirsizliğin hâlâhala mevcut olmasıdır. Üçüncü Kanunuyasa sayesinde maddelerin mutlak sıfırdaki entropileri referans alınmak üzere kimyasal tepkimelerin incelenmesinde yararlı olan mutlak [[entropi]] tanımlanabilir.

Maddelerin ısınması veya soğuması bir takım zincirleme fiziksel olaydan meydana gelmektedir. Bu olaylar birbirini takip eden zincirleme kazalara benzer. Maddeler soğurken kendilerindenkendinden daha soğuk bir ortamla etkileşime girer. Maddeler ısınırkenseısınırken kendilerindenise kendinden daha sıcak bir ortamla etkileşime girer. MeselaBiz soğumadasoğumayı madde,ele alalım. Bir maddenin soğuması için kendinden daha soğuk ortamla etkileşir dedik. Bu etkileşim esnasında olan şeyler şunlardırşunlardan ibarettir:

Eski çağlarda birkaçı dışında bütün astronom ve düşünürler [[Dünya]]'nın Evren'inevrenin merkezi olduğuna, [[Güneş]], [[Ay]] ve [[yıldız]]ların Dünya'nın çevresinde döndüğüne inanırlardı. Bu Evrenevren modeline göre, yıldızlar, kristal bir kürenin iç yüzüne çakılmış gibi durağandı ({{dil|de|Fixsterne}}). Buna karşılık Güneş, Ay ve beş "gezegen yıldız" ([[Merkür]], [[Venüs]], [[Mars]], [[Jüpiter]], [[Satürn]]), bu durağan yıldızların önünde hareket hâlindeydihalindeydi. Bütün gök cisimlerigökcisimleri, sanki bir makineyle çalıştırılıyormuşçasına, değişmez bir düzen içinde Dünya'nın çevresinde dolanırdı. Eski astronomlar, gezegenlerin bu teorik hareketini, Güneş'in ve yıldızların Dünyadünya etrafındaki günlük dolanımını açıklayabilmek için karmaşık evren modelleri geliştirdiler.

Bu eski astronomlar içinde etkisi en uzun süreli olan [[İskenderiye]]li [[Batlamyus]]'tur (Klaudios Ptolemaios). M.S. [[2. yüzyıl]]da yaşayan bu ünlü bilgin, bugün '''''Almagest''''' adıyla bilinen büyük yapıtında gök cisimlerinin karmaşık hareketini açıklayan evren teorisinikuramını ortaya attı ve Dünya'yı Evren'inevrenin merkezi olarak kabul eden bu teori,kuram yaklaşık 14 asır boyunca [[Ortaçağ Avrupası]]'nda tartışmasız benimsendi.

[[Dosya:ThomasDiggesmap.JPG|küçükresim|sol|[[Copernican heliocentrism|Kopernik Evrenevren modeli]].]]

Uzayın uçsuz bucaksız ve karanlık boşluğunda; Güneş'e benzer yıldızlardan oluşmuş bir galaksiningökadanın ortasında yüzen günmerkezli [[Güneş Sistemi]] düşüncesinin yerleşmeye başlaması, ancak 16., 17. ve 18. yüzyıllara rastlar. [[NikolasMikolaj Kopernik]], [[Galileo Galilei]] ve [[Johannes Kepler]] gibi büyük bilginler, Dünya'nın ve öbür gezegenlerin Güneş'in çevresindeki yörüngelerde dolandığını kanıtladılar. [[Isaac Newton]], bu gezegenleri Güneş'in çevresindeki yörüngelerinde tutan evrensel çekim (kütle çekimkütleçekim ) kuvvetinin varlığıylavarlığını açıkladı.

===Samanyolu ve galaksilerGalaksiler Evren'ievreni===

18. yüzyılın sonlarında [[William Herschel]] ve onu izleyenler de bütün Güneş Sistemi'ni içeren [[Samanyolu GalaksisiGökadası]]'ninı incelediler; [[nebulabulutsu]] (nebula) adı verilen soluk ışıklı gaz ve toz bulutlarını araştırarak bunlardan çoğunun gerçekte Samanyolu'nun ötesindeki başka galaksilergökadalar olduğunu tespit ettilersaptadılar. Bu modelde Evren,evren [[Büyük Patlama|büyük bir patlama]] ({{dil|en|[[Big Bang}})bang]] ile başlayan ve hâlen genişlemesi sürmekte olan bir Evren'denevrenden oluşmaktadır. [[Karanlık enerji]]nin keşfi ile tek bir büyük patlama teoremi arka plana atılmıştır.

== Evren'inEvrenin genişlemesiGenişlemesi teorisiKuramı ==

Evrenin orijini ve genişleyen iç /dış bükey [http://tr.wikipedia.org/wiki/Uzayzaman ışık zamanı] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110714115027/http://tr.wikipedia.org/wiki/Uzayzaman |tarih=14 Temmuz 2011 }} modeli. Dipteki patlama içerisindeki her şey ile yıldız adacıkları.]]

Kutupsal basınçlar sonucu yoğunlaşmış [[Karanlık madde|anti madde]] ile Evrenevren hâlen genişlemektedir. [[gök cismi|Gök cisimleri]], Evren'inevrenin genişlemesinde, birbirlerine olan uzaklıkları bakımından iki farklı davranış gösterirler. ŞâyetŞayet birden fazla gök cismi birbirlerinin kütlekütleçekimine çekiminekapılırlarsa ya da hepsi birden ortak bir kütle çekimininkütleçekiminin kuantumuna kapılırlarsa, bu durumda aralarındaki mesafe birbirleriyle yahut da ortak çekimi altına girdikleri kütleyle birleşene kadar her an azalır. Birinci durumun etkili olmadığı diğer bütün durumlarda gök cisimleri birbirinden sürekli uzaklaşıruzaklaşırlar. İki gök cismi arası uzaklık daha önce x ışık yılı ise şu anda x + y [[ışık yılı]]dır (y > 0).

Mantıken Evren,evren çok yoğun ve sıcak Büyükbüyük Patlamapatlama neticesinde genişlerken galaksilergökadalar birbirinden homojen hızlarlahızlarda genişlemeliydi. Uzaktaki yıldız galaksileringökadaların daha büyük hızlarla birbirinden uzaklaşması homojen genişlemeyi de doğrular.

O zaman Özel Relativitygörelik Teorisi'nekuramına göre ışık hızı aşılamayacağına göre en uzaktakiler, ışık hızından küçük sonlu bir hızla uzaklaşmalıydı. En uzaktaki galaksidengökadadan gelen ışık hem en hızlı uzaklaşan, hem de en uzak geçmişten gelen ışıktır. En uzak geçmiş ise Evren'inevrenin oluştuğu zamanlardan gelmektedirgelen ışıktır.

Evren ilk oluştuğunda ışıma serbestçe yayılma fırsatı bulduğunda, yani ilk madde öncesi yapı taşlarınınyapıtaşlarının boşluklarından sızabildiği kadarıyla gözlemlenebilmektedir. Uzayda her doğrultuda homojen bir ışıma olmadığı gözlemlenmiştir. Fon ışımasının haritası gözenekli bir yapı sergiler.

[[Dosya:LorentzianWormhole.jpg|küçükresim|sağ|Schwarzschild wormhole (solucan deliği) diyagramıdiagramı]]

[[Evrenin yaşı]] gibi Evrenevren'in sonu, bu "son" un zamanı ve gerçekleşme şekli değişik evren modellerine göre değişen, [[teorik fizik|teorik fiziğin]] çalışma alanlarındandır. Örneğin çoklu evren modellerinde Evrenevren için bir başlangıç ve son öngörülmez, ancak bir evrensel alan bir [[karadelik]] veya [[solucan deliği]] üzerinden başka bir evrensel alana aktarılır. Bilinen Evrenevren için öngörülen sonunson'un zamanı ise Evrenevren'in hesaplanan yaşından daha uzunduruzun (20 milyar yıl)dur.

Evren teorisine göre Evren'inevrenin itme gücü bitince çekme gücü başlayacak ve böylece büzüşecek, gök cisimleri çarpışarak kaynaşacak ve büyük bir patlamayla Evrenevren tekrar genişlemeye başlayacaktır. Gold Evreni olarak bilinen bu modelde, Evrenevren [[Büyük Patlama]] ile başlar, sonra yükselen [[entropi]] ve zamanın termodinamik oku genişlemeyi işaret eder. Evren, çok düşük yoğunluğa ulaşınca çekilmeye başlar. Böylelikle entropi çok fazla alçalır ve zamanın termodinamik oku bu defakez ters istikameti işaret eder ve Evren,evren çok düşük entropi ve çok yüksek yoğunlukta Büyük Çöküş ile sona erer.

[[Büyük Patlama]]’nın daha önceki büyükBüyük çöküşlerdenÇöküş’lerden meydana geldiği ihtimalini ortadan kaldırmamasına rağmen, özellikleÖzellikle Evren'inevrenin genişlemesinin hızlanması ve [[karanlık enerji]]nin keşfi ile eski popülerliğini kaybederek yerini bilimsel çevrelerde Isı Ölümü ({{dil|en|'Heat Death}})' adı verilen, Evren'inevrenin en sonunda ısı ölümü ile tamamen son bulabilmesi görüşüne bırakmıştır.

Teorilerine göre ise sıcak patlama ve [[kaotik]] bir karmaşa ile var olan Evren,evren zaten soğumaya çalışmaktadır. Evren genişlemeye devam edecek, yeteri kadar büyüyünce yoğunluğu aşırı azalacak ve sıcaklığı gittikçe düşecek, bunun sonunda kutupsal kütle çekimlergraviteler eşdeğer düzeye inecek ve Evrenevren donacaktır.

[[Karanlık enerji]]:; [[BüyükBig PatlamaBang]]'danden itibaren 5 milyar yıl geçene kadar Evren'inevrenin genişleme hızı yavaş yavaş azalıyordu., Fakatfakat bilinmeyen ve bu sebeple karanlık olarak nitelenen bir etkininetki ([[karanlık enerji]]) nin varlığı hızlanmayı yavaşlatan Evren'inevrenin kütlesel çekim gücünü yenerek genişlemenin gittikçe hızlanmasına yol açmıştır.{{kaynak belirt}}