İskoçya: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Redvanilya (mesaj | katkılar) kDeğişiklik özeti yok |
|||
131. satır:
| dipnot7 =
}}
[[Dosya:Scottish Highlands.jpg|küçükresim|İskoçya Highland bölgesinin uzaydan görünümü]]▼
'''İskoçya''' ([[İngilizce]] ve [[Scots]]: ''Scotland,'' [[İskoçça (Kelt dili)|İskoçça]]: ''Alba'' {{IPA|-|ˈal̪ˠapə|medya=Alba-gd.ogg}}), Büyük Britanya'da [[Birleşik Krallık]]'a bağlı dört ülkeden biri. İskoçya, güneyindeki [[İngiltere]] ile sınırdaştır.
[[İskoçya Krallığı]], Avrupa Erken Orta Çağlarında bağımsız, egemen bir devlet olarak ortaya çıkmış ve 1707 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. 1603 yılında verasetle İskoçya Kralı [[I. James (İngiltere kralı)|VI. James]], İngiltere ve İrlanda Kralı oldu ve böylece üç krallığın kişisel olarak birliğini sağladı. İskoçya daha sonra 1 Mayıs 1707'de yeni [[Büyük Britanya Krallığı]]'nı oluşturmak için İngiltere Krallığı ile siyasal birliğe girdi.<ref name="Keay">Keay, J. & Keay, J. (1994) ''Collins Encyclopaedia of Scotland''. London. HarperCollins.</ref><ref name="Mackie">Mackie, J.D. (1969) ''A History of Scotland''. London. Penguin.</ref> Birlik, aynı zamanda hem İskoçya Parlamentosu hem de İngiltere Parlamentosu’nu birleştiren yeni bir Büyük Britanya Parlamentosu oluşturdu. 1801 yılında Büyük Britanya; Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı'nı oluşturmak için [[İrlanda Krallığı]] ile siyasi bir birliğe girdi (1922'de İrlanda Özgür Devleti, Birleşik Krallık'tan ayrıldı ve ikinci defa krallığın adı Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı olarak yeniden adlandırıldı).<ref>{{Web kaynağı | başlık = Parliament and Ireland | yıl = | yayıncı = The Houses of Parliament | url = http://www.parliament.uk/about/living-heritage/evolutionofparliament/legislativescrutiny/parliamentandireland/ | yer =Londra| erişimtarihi = 26 Aralık 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191009110316/https://www.parliament.uk/about/living-heritage/evolutionofparliament/legislativescrutiny/parliamentandireland/ | arşivtarihi = 9 Ekim 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>
İskoçya'da, Birleşik Krallık monarşisi dönemine geçilmesiyle, birlik öncesi İskoçya Krallığı'na özgü çeşitli stiller, başlıklar ve devletin diğer kraliyet sembolleri kullanılmaya devam edildi. İskoçya içindeki hukuk sistemi de İngiltere, [[Galler]] ve [[Kuzey İrlanda]]’dan ayrı kalmıştır; İskoçya hem kamu hem de özel hukukta ayrı bir yargı yetkisi oluşturmaktadır.<ref>Collier, J. G. (2001) [http://assets.cambridge.org/052178/2600/sample/0521782600ws.pdf ''Conflict of Laws (Third edition)''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110927011924/http://assets.cambridge.org/052178/2600/sample/0521782600ws.pdf |tarih=27 Eylül 2011 }}(pdf) [[Cambridge University Press]]. "For the purposes of the English [[conflict of laws]], every country in the world which is not part of [[England and Wales]] is a foreign country and its foreign laws. This means that not only totally foreign independent countries such as France or Russia ... are foreign countries but also [[British Colonies]] such as the [[Falkland Islands]]. Moreover, the other parts of the United Kingdom{{spaced ndash}}Scotland and Northern Ireland{{spaced ndash}}are foreign countries for present purposes, as are the other [[British Islands]], the [[Isle of Man]], [[Jersey]] and [[Guernsey]]."</ref> İngiltere'nin geri kalanından farklı hukukî, eğitimsel, dinî ve diğer kurumların varlığının devam etmesi, İngiltere ile 1707 birliğinden bu yana İskoç kültürünün ve ulusal kimliğinin devamına katkıda bulunmuştur.<ref name="administrative control">Devine, T. M. (1999), ''The Scottish Nation 1700–2000'', P.288–289, {{ISBN|0-14-023004-1}} ''"created a new and powerful ''local state'' run by the Scottish bourgeoisie and reflecting their political and religious values. It was this local state, rather than a distant and usually indifferent Westminster authority, that in effect routinely governed Scotland"''</ref>
== Tarihçe ==
{{Ana|İskoçya tarihi}}
İngiltere Kraliçesi [[I. Elizabeth]]'in varis bırakmadan ölmesi üzerine, kraliçenin en yakın akrabası olan İskoçya Kralı [[I. James (İngiltere Kralı)|VI. James]] tahta geçti. I. James adıyla 1603 yılında taç giyen kral, İskoçya ile birlikte, İngiltere'yi, 12. yüzyıldan beri değişen derecelerde İngiliz tacı altında bulunan İrlanda'yı ve 1536'da İngiltere ile siyasi olarak birleşen [[Galler]]'i merkezden yönetmeye başladı. I. James'in, İngiltere ve İskoçya'yı hukuki ve siyasi olarak tam bir birlik haline getirme ▼
=== Erken tarih ===
{{Ana|Roma egemenliği döneminde İskoçya}}
İskoçya'da [[Demir Çağı]]'na ait çok sayıda arkeolojik bölge ortaya çıkartılmış olsa da bu döneme dair bilinenler çok sınırlıdır. Kuzey ve batı bölgelerinde yaşayan insanların taştan inşa edilmiş yapılarda kaldığı bilinmektedir. MÖ 800 - MS 300 arasında taş yapılar meydana getirilmiştir. Kimisi [[tahkimat]] amaçlı kimisi de tüm toplumu korumak adına inşa eildiği sanılan korunaklı duvarlara sahip yapılar da mevcuttur. Ayrıca diğer [[Bronz Çağı]] uygarlıklarının aksine anıtsal mezar kültürü bulunmamaktadır.
İskoçya'ya dair yazılı tarih [[Antik Yunan]] ve Roma döneminde başlar. [[Aristoteles]], [[Kosmos Üzerine]] adlı eserinde ve kendisinden önceki dönemde yazılmış olan eserlerde iki çok büyük İngiliz adasından bahsedilir. Bunlara [[Albion]]<ref>[[Büyük Britanya]]</ref> ve [[Ierne]]<ref>[[İrlanda]]</ref> denir. [[Antik Yunan]] [[kâşif]] [[Piteas]] MÖ 322 - MÖ 285 arası dönemde Britanya'yı ziyaret etmiş ve adanın çevresini dolanmıştır. ''Ocean'' adlı eserinde adayı üçgen bir şekilde tarif eder, en kuzey noktasının Orcas olduğunu yazar.<ref>[[Orkney]]</ref>
[[Batlamyus]], Forth-Clyde kıstağının kuzeyindeki [[Demir Çağı Britanya kabileleri|kabileleri]] [[Cornovii]], [[Caereni]], [[Smertae]], [[Carnonacae]], [[Decantae]], [[Lugi]], [[Creone]], [[Taexali]], [[Epidii]], [[Venicone]] ve [[Vacomagi]] olarak sayar. Bu kabilelerin birbirlerini anladıkları bir [[Kelt dilleri|Kelt dili]] konuştukları sanılmaktadır. Daha güneydeki [[Damnonii]], [[Novantae]], sahildeki [[Selgovae]] ve doğudaki [[Votadini]] kabilelerinin ise bir tür [[Britonlar|Briton]] dili konuştuğu düşünülmektedir.
[[Albion]] adını verdikleri adayı tamamen almaya karar veren [[Gnaeus Julius Agricola]] ve [[Quintus Petillius Cerialis]] komutasındaki Romalılar MS 84 yılındaki [[Graupius Dağları Muharebesi|Graupius Dağları Muharebesinde]] önemli bir zafer kazanmıştır. [[Hadrian Duvarı]] ve onun kuzeyindeki [[Antoninus Duvarı]] ile alınan topraklar sağlama alınmaya çalışılmış olsa da Roma egemenliği hiçbir zaman modern İskoçya topraklarının tamamında etkili olamamıştır. MS 221 yılından sonra ise bölgede önemsiz bir güç haline gelmiştir.
=== Orta Çağ ===
{{Ana|Piktler|İskoçya Krallığı}}
{{Başlık genişlet}}
=== Erken Modern Dönem ===
▲İngiltere Kraliçesi [[I. Elizabeth]]'in varis bırakmadan ölmesi üzerine, kraliçenin en yakın akrabası olan İskoçya Kralı [[I. James (İngiltere Kralı)|VI. James]] tahta geçti. I. James adıyla 1603 yılında taç giyen kral, İskoçya ile birlikte, İngiltere'yi, 12. yüzyıldan beri değişen derecelerde İngiliz tacı altında bulunan İrlanda'yı ve 1536'da İngiltere ile siyasi olarak birleşen [[Galler]]'i merkezden yönetmeye başladı. I. James'in, İngiltere ve İskoçya'yı hukuki ve siyasi olarak tam bir birlik haline getirme çabası sonuç vermedi ve "Taçların Birliği" olarak adlandırılan bu dönemde [[Şahsi birlik|iki ülke bir tek kral altında]] ayrı ayrı varlıklarını sürdürmeye devam etti.
1707 yılında önce İskoç Parlamentosu tarafından, daha sonra da İngiliz Parlamentosu tarafından kabul edilen [[1707 Birleşme Yasası|Birleşme Yasası]] ile iki krallık tek bir parlamento ile yönetilmeye başladı. Bu birleşme sonrasında
oluşan yeni krallık, [[Büyük Britanya]] olarak adlandırıldı. İskoçlar bu birleşmeden sonra tacı ele geçirmek üzere en önemlileri 1715 ve 1745 tarihlerinde olmak üzere birkaç kez ayaklansalar da başarılı olamadılar. 1800'de çıkarılan yeni bir [[1800 Birleşme Yasası|Birleşme Yasası]] ile İrlanda Parlamentosu da dağıtıldı ve parlamentoya Birleşik Krallık Parlamentosu'nda temsil hakkı verildi. Bu gelişme ile oluşan yeni ülkenin adı ise [[Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı]] oldu.
=== 20. yüzyıl ve sonrası ===
İskoçya'yı bağımsızlık referandumuna taşıyan ilk somut adım, 1978 yılında İskoçya ve Galler için ayrı ayrı çıkarılan ve [[yetki devri]] (devolution) öngören yasalar çerçevesinde 1 Mart 1979 tarihinde yapılan [[1979 İskoçya yetki devri referandumu|referandum]] oldu. Bahse konu referandumda söz konusu yasa hükümlerinin uygulamaya geçirilmesinin istenip istenmediği soruldu. Galler halkının %79,7'sinin "hayır" oyu kullandığı referandumda, İskoçlar %51,6'lık oran ile ile yetki devri öngören yasanın uygulamaya geçirilmesini desteklediler. Ancak, ilgili yasaya eklenmiş olan "evet oylarının toplam seçmen sayısının %45'ini aşması zorunluluğu" nedeniyle referandum sonuçlarına rağmen yetki devri gerçekleşemedi.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.bbc.co.uk/news/special/politics97/devolution/scotland/briefing/scotbrief1.shtml#1979|başlık=1979 Remembered|ad=Brian|soyadı=Taylor|eser=BBC News|yayıncı=BBC|tarih=|erişimtarihi=10 Nisan 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130404015906/http://www.bbc.co.uk/news/special/politics97/devolution/scotland/briefing/scotbrief1.shtml#1979|arşivtarihi=4 Nisan 2013|ölüurl=hayır}}</ref>
Bağımsızlık referandumu yolundaki ikinci önemli adım 1997 yılında gerçekleştirilen [[1997 İskoçya yetki devri referandumu|referandum]] ile atıldı. İskoçya ile birlikte Galler'e de yetki devrine yönelik olarak bu referandum yapıldı. Galler halkına sadece kendi parlamentolarını isteyip istemedikleri sorulurken, İskoç halkına bu soru ile birlikte, [[İskoçya Parlamentosu|İskoç Parlamentosu]]’nun vergileri değiştirme yetkisine sahip olmasını isteyip istemedikleri yönündeki soru da yöneltildi. İskoç halkının %60,4'ü referandumda oy kullandı ve katılanların %74,3'ü İskoçya'nın kendi parlamentosuna sahip olması fikrini destekledi. Parlamentolarının vergileri değiştirme yetkisine sahip olmasını savunanların oranı ise %63,5 oldu.<ref>{{Web kaynağı |url=http://worldofstuart.excellentcontent.com/repository/1997ScottishReferendumAnalysis.pdf |başlık=THE 1997 SCOTTISH REFERENDUM: AN ANALYSIS OF THE RESULTS |erişimtarihi=8 Temmuz 2014 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20140912053523/http://worldofstuart.excellentcontent.com/repository/1997ScottishReferendumAnalysis.pdf |arşivtarihi=12 Eylül 2014 |ölüurl=evet}}</ref> 1997 referandumu sonuçları çerçevesinde 1999 yılında 129 üyeli İskoçya Parlamentosu kuruldu. Sağlanan yetki devri uyarınca, egemen devletin sahip olduğu yasama ve yürütme yetkilerinin bir bölümü Birleşik Krallık Parlamentosu ve hükûmetinden bu parlamentoya ve parlamentonun seçtiği yürütme organlarına devredildi.
İskoçya'yı bağımsızlık referandumuna taşıyacak son önemli adım, İskoç ve Birleşik Krallık Hükûmetleri arasında yapılan müzakereler sonucunda 15 Ekim 2012 tarihinde İskoçya Birinci Bakanı [[Alex Salmond]] ile Birleşik Krallık başbakanı [[David Cameron]] tarafından imzalanan [[2012 Edinburgh Antlaşması|Edinburgh Antlaşması]] ile atıldı. Antlaşmayla referandumun 2014 yılı sonundan önce gerçekleştirilmesi ve referandumda bağımsızlık ile ilgili tek bir sorunun sorulması kararlaştırıldı. 18 Eylül 2014 tarihinde [[2014 İskoçya bağımsızlık referandumu|bağımsızlık referandumunda]] Birleşik Krallık'tan ayrılmama kararı çıktı. Nihai sonuçlara göre; Evet oyu 1 milyon 617 bin 989 (%45), hayır oyu ise 2 milyon bin 926 (%55) oldu. Katılım oranı ise %84,5 olarak belirlendi. [[2016 Birleşik Krallık'ın Avrupa Birliği üyeliği referandumu]]nda İskoçya'daki seçmenlerin %62'si AB'de kalma yönünde oy kullanmasına rağmen oylama sonucunda Birleşik Krallık'taki seçmenlerin %51.9'u AB'den ayrılma yönünde oy kullandı.
== Coğrafya ==
▲[[Dosya:Scottish Highlands.jpg|küçükresim|İskoçya Highland bölgesinin uzaydan görünümü]]
İskoçya, 77.900 km²'lik yüz ölçümü ile Birleşik Krallık'ın toplam yüz ölçümünün yaklaşık %32,3'ünü kapladığı [[Büyük Britanya]] adasının en kuzeyinde yer alır. Güneyde [[İngiltere]]’ye komşu olan ülkenin doğusunda [[Kuzey Denizi]], batısında ise [[Atlantik Okyanusu]] yer alır. [[Kaledonya Kanalı]], İskoçya'nın doğu ve batı kıyılarını birleştirir.
Coğrafı olarak İskoçya, kuzeyden güneye 3 ana bölgeye ayrılmıştır. Bunlar dağlık bir bölge olan ''Highlands'', deniz seviyesine yakın olan ''Central Belt'' ve tepelik bir araziden oluşan ''Southern
=== İklim ===
Üç tarafı denizle çevrili olan İskoçya'nın iklimi ülkenin büyük çoğunluğunda [[Ilıman kuşak iklimleri|ılıman]] ve [[Okyanusal iklim|okyanusaldır]]. İskoçya, [[Gulf Stream|Gulf Stream akıntısı]] nedeniyle aynı [[Enlem|enlemde]] yer alan [[Labrador Yarımadası|Labrador]], [[Moskova]] ve [[Kamçatka Yarımadası|Kamçatka]] gibi bölgelerle karşılaştırıldığında görece ılık kışlara ve serin, yağışlı yazlara sahiptir. En sıcak aylar olan Temmuz ve Ağustos’ta ortalama hava sıcaklığı 15-20 °C olarak seyreder. Ülke, [[Büyük Britanya]] içerisinde en soğuk bölgeyi oluşturur ve dağlık [[Braemar]] (1982) ile [[Altnaharra]] (1995) bölgelerinde kaydedilmiş -27,2 °C Birleşik Krallık'taki en düşük kaydedilmiş sıcaklık olma rekoruna sahiptir.<ref name="climate extremes">{{cite web|url=http://www.metoffice.gov.uk/public/weather/climate-extremes/#?tab=climateExtremes|title=Weather extremes|access-date=23 March 2017|publisher=[[Met Office]]}}</ref>
Yağış ülke içinde bölgeden bölgeye göre değişiklik gösterir. Batı Highlands bölgesi 4577 mm'ye varan yıllık yağış ortalaması ile Avrupa'nın en yağışlı bölgelerinden biridir.<ref name="rainfall">{{cite web|url=http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/averages/19712000/rr/17.gif|title=Rainfall Amount Annual Average|access-date=20 August 2007|archive-date=19 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130719222449/http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/averages/19712000/rr/17.gif|publisher=Met Office|year=2001|url-status=dead}}</ref> Buna karşın doğu bölgeleri batıda yer alan dağların yağışı engellemesi sebebiyle 870 mm'den az yağış alır.<ref name="rainfall2">{{cite web|url=http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/averages/19712000/rr/17.gif|title=Rainfall Amount Annual Average|access-date=20 August 2007|archive-date=19 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130719222449/http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/averages/19712000/rr/17.gif|publisher=Met Office|year=2001|url-status=dead}}</ref> [[Firth of Forth]] ve [[Inchkeith]] bölgelerinin y. 550 mm yağış aldığı kaydedilmiş olup, bu [[Rabat]] ile [[Barselona]]'nın aldığı yağıştan daha düşüktür.
== Demografi ==
[[Dosya:Bagpipe performer.jpg|küçükresim|150px|[[Gayda]] çalan bir [[İskoçlar|İskoç]], geleneksel görüntüsüyle]]
Satır 178 ⟶ 194:
[[Edinburgh Üniversitesi]], İskoçya'nın başkenti [[Edinburgh]]'da bulunan bir üniversitedir. 14 Nisan 1582 tarihinde [[I. James (İngiltere kralı)|Kral VI. James]] tarafından yasalaştırılan Edinburgh Üniversitesi 1583 yılında kurulmuştur. Edinburgh Üniversitesi dünyanın en saygın üniversiteleri arasında yer almaktadır. 2010 yılında uluslararası üniversiteler arasında dünyanın en iyi 9. üniversitesi seçilmiştir. 9 [[Nobel Ödülü]], 1 [[Abel Ödülü]] ve Olimpiyatlarda birçok altın madalya çıkaran Edinburgh Üniversitesi, Harvard, Oxford ve Cambridge gibi dünyaca ünlü ve prestijli üniversiteler arasında yer almaktadır. 2011-2012 eğitim yılında araştırma ve diğer faaliyetlerden elde ettiği £700 milyonluk gelir ve £1.58 milyarlık aktifleri ile Birleşik Krallık'ın ve dünyanın en varlıklı üniversiteleri arasındadır.
[[Dosya:Old College, University of Edinburgh (24923171570).jpg|küçükresim|Old College, Edinburg Üniversitesi]]
Üniversitenin kurulduğu zamanda (1583) Avrupa'daki bütün üniversiteler Papalık Makamı'nın emriyle kurulur ve desteklenirken, Edinburgh Üniversitesi'nin Kral VI. James'in emriyle kurulması ve yerel belediye tarafından finanse edilmesi, onu dünyanın ilk sivil üniversitesi yapar. Diğer "eskiden kalma" (Ancient) İskoç üniversiteleri (St. Andrews, Aberdeen ve Glasgow) ile beraber ayrı yasal statüye ve haklara sahiptir. Örneğin üniversite 3 başlı bir yönetime sahiptir. Rektörü öğrenciler seçer, Britanya kraliyet ailesi şansölyeyi belirler, akademik senato ise başkanı ve şansölye yardımcısını atar. Edinburgh Üniversitesi'nin günümüzdeki şansölyesi [[Anne (kraliyet prensesi)|Prenses Anne]], görevini 2011'de babası Edinburgh Dükü [[Philip (Edinburgh dükü)|Prens Philip]]'in 47 yıl süren şansölyeliğinden ayrılmasından sonra almıştır.
Edinburgh Üniversitesi geleneklerine bağlı olmasının yanında, günümüzde yapay zekâ, nörobilim ve bilişsel bilimler gibi birçok alanda da ilklere imza atmaktadır. 1887 yılında üniversitenin o zamanki öğrencilerinden Arthur Conan Doyle, The Student gazetesini çıkarmaya başlar ve bu gazete İngiltere'nin ilk öğrenci gazetesi olur. Aynı zamanda okulun öğrenci birliğine (EUSA) ait, 1889 yılında inşa edilen Teviot Row House binası, dünyanın bu amaçla kurulan ilk binası olma özelliğini taşır. Avrupa'daki ilk yapay zekâ araştırma merkezi Edinburgh Üniversitesi'nde kurulmuştur. Dünyanın ilk klonlanmış memeli hayvanı Koyun Dolly de Edinburgh Üniversitesi'ne bağlı Roslin Enstitüsü'nde klonlanmıştır.
Mezunları arasında Hasan Ruhani, Charles Darwin, David Hume, Alexander Graham Bell gibi isimler bulunan Edinburgh Üniversitesi'nde, Adam Smith, Max Born, Peter Higgs de ders vermiştir.
== Spor ==
İskoçya kendi ulusal spor müsabakalarını düzenlemekte olup, [[FIFA Dünya Kupası]], [[Ragbi Dünya Kupası]], [[Rugby League World Cup]] [[Kriket Dünya Kupası]], [[Netbol Dünya Kupası]] ve [[İngiliz Milletler Topluluğu Oyunları]] gibi uluslararası çeşitli kuruluşlarda da bağımsız olarak temsil edilmektedir. Ulusal [[İskoçya Futbol Federasyonu]] ve [[İskoçya Rugby Birliği]] gibi kuruluşlar bu sporları ülkede regüle etmektedir.
[[Golf]] sporunun ilk modern formunun İskoçya'da 15. yüzyılda orta çıkmış olmasından ötürü ülke Golf'ün anavatanı olarak tanımlanmaktadır.<ref>{{cite web|url=http://www.pgatour.com/2008/tourlife/travel/04/08/trans_atlantic/index.html|title=Scotland is the home of golf|access-date=4 December 2008|archive-date=28 August 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080828200541/http://www.pgatour.com/2008/tourlife/travel/04/08/trans_atlantic/index.html|publisher=[[PGA Tour]] official website|quote=Scotland is the home of golf...|url-status=dead}}</ref> En eski 2. futbol klübunu barındıran ülkede [[futbol]] varyasyonlarının 15. yüzyıldan beri oynandığı da kaydedilmiştir.<ref name="FIFA">{{cite web|url=https://www.fifa.com/en/history/history/0,1283,1,00.html|title=The colourful history of a fascinating game. More than 2000 Years of Football|access-date=11 August 2006|archive-date=10 August 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20060810202927/http://www.fifa.com/en/history/history/0%2C1283%2C1%2C00.html|publisher=[[FIFA]]|author=Gerhardt, W.|url-status=dead}}</ref>
== Ayrıca bakınız ==
| |||