|
Yirminci yüzyılda ortaya çıkan yenilikçi sanat hareketleri içinde kullanılmaya başlanan bu kavramın, Tiyatro içinde kullanılması çok daha eskilere dayanır. İlk olarak Rönesans döneminde resim sanatı içinde anılmaya başlanmıştır. Karşıtlıklar yan yana getirilerek ortaya çıkarılan sanat eserine eğ “grotesk” deniliyordu. Rönesans’tan sonra bazı antikçağ kalıntıları ortaya çıktığında yeni, klasik döneme kadar batı sanatı için verimli bir esin kaynağı olan süslemeler de groteskin içine dahil edildi.
Tiyatroda ise bilinçli olarak groteskin kullanımı gerçekçilik akımı ile başlamıştır. Ancak daha önceden de grotesk özellikler taşıyan yapıtlar ortaya konulmaktaydı. “Çünkü Grotesk, doğanın bilinçli olarak abartılması ve yeniden var edilmesi olduğu kadar doğayla ya da günlük yaşamımızın töreleriyle birleşmeyen nesnelerin kendine özgü bir biçimde uyumlu duruma getirilmesidir.”
İtalya’ da “Commedia dell’arte”nin etkileriyle groteskin gelişiminin devam ettiği rahatlıkla söylenebilir. Çünkü İtalyan Halk Tiyatosu’nda da görsel karikatürleştirme işlevi ağır basmaktaydı. Yüzlerine taktıkları yarım masklar, sitilizasyona dayalı hareketler, zaman zaman mantık dışına çıkan abartılarla eleştiri ve taşmaya gidilmekteydi.
Buradan yola çıkarak İtalyan yazarları groteskizmin yolunu tutmuşlardır. 17.yy’ ın sonlarında “Commedia dell’arte” den hareketle yeni bir komedya anlayışı ortaya çıkarmaya çalışan fakat bu konuda ters düşen Goldoni ve Gozzi’ nin tartışmaları arasında groteskin ne olduğu da vardır. Goldoni, groteski kalın çizgili, salt görselliğe yönelik ve en alt düzeydeki güldürü olarak tanımlarken, Gozzi grotesk “abartılmış parodi” olarak nitelendirmektedir. Grotesk sözcüğü, bu tartışmaya karikatürleştirilmiş görselliğiyle konu olmaktadır.
Aynı dönemlerde “grotesk” kavramına ilişkin çeşitli rivayetler ortaya atılmıştır. Romantizmin temsilcilerinden Victor Hugo döneminde groteske yeni bir bakış açısı getirir. Hugo’ya göre grotesk, güzeli ve çirkini, gülünç ve acıklı olanı bir araya getirmektedir. Bu da doğaya uyumu ve benzerliği sağlamaktadır. Ancak karşıtları içerdiği için bir yandan da korkunçtur. Hugo groteski, dramın diyalektik karakterine de uygun bulmaktadır: “Grotesk, bütünün insanla artık uyuşmadığı yerde başlar”
Ancak grotesk tiyatro gelişimini gerçekçilikle başlatmıştır. Özellikle yirminci yüzyıl başlarında İtalya’da ve daha sonra Sovyetler Birliğinde izlediğimiz çalışmalar, kara mizahı da grotesk çatısının altına itmiştir. Yine aynı yıllarda gerçeküstücüler, dışavurumcular ve uyumsuzluk tiyatrosunun yazarları ile Frisch, Dürrenmatt, Mrozeck, Havel ve benzer Orta Avrupa yazarları kendi toplumlarına göre kara mizahı tiyatrolarında ele almışlar ve geliştirmişlerdir.
Özellikle de absurd tiyatroda grotesk ögelerin kullanımı doruğa ulaşmıştır. Samuel A. Weiss, “Başka türlüsü olamaz. İnsan trajik değilse de gülünçtür, acı vericidir, aslında komiktir. Kişi yaşamın saçmalığını ortaya koyarak bir çeşit trajedi yazmayı başarabilir. Bence insan ya mutsuz olmalı (metafizik anlamda mutsuz), ya da budala” diyerek traji komik etkiyi tarif etmeye çalışır. Bu nedenle de oyun kişisinin dramatik, hatta trajik olan uyumsuzluğu uzak açıdan seyreden seyirciye gülünç görünmektedir. Ancak bu gülünçlükte korkutucu ve şaşırtıcı ögeler de vardır. Bunların hepsi grotesk kavramı içinde pekişir.
Dışavurumculuk ve gerçeküstücülük akımlarının içinde yer alan yazarlar da, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde groteske yer vermiş ve 20. yüzyılın modern komedyası olan kara komedyanın tohumlarını atmıştır. Dışavurumculukta anlatımda kullanılan kesin karşıtlıklar, sahnede olağan, gerçek görünümün bozulması, iç gerçeklerin yansıtılması için dış görünümün çarpıtılmasını getirmiştir. Bu da gerçeküstücü tiyatroda görüntü yeni anlatım olanakları aranırken sahnede gülünçlüğe, akrobatlığa çeşitli türlerin farklı öğelerine yer verilmesini, dolayısıyla groteskin kullanımını beraberinde getirmiştir. Bu şekilde şaşırtıcı bir etki yaratılmak istenmiştir.
Dünyayı yabancılaştıran ve onu eğlenceli hayali bir alana götüren, içinde esrarengiz, tekin olmayan güçlerin egemenliğinin yansıdığı, aslında bir araya gelmez gibi görünen şeylerin, mesela [[trajik]]le komiğin, adilikle yüceliğin bir oyun havasında birleştirilmesi.
| 