Osmanlı İmparatorluğu'nda liberalizm: Revizyonlar arasındaki fark

'''Osmanlı İmparatorluğu'nda liberalizm''' modernleşme çabalarıyla birlikte [[Avrupa]]'daki liberal düşünce dünyasının gelişimini takip eden dönemlerde ortaya çıktı. [[Sakızlı Ohannes Paşa]], [[Mehmet Cavit Bey]] ve [[Prens Sabahattin]] gibi isimler bu konuda öne çıkan ilk kişiler oldu. Ohannes Paşa'nın [[sosyalizm]] karşıtlığı ve devletçi politikaları reddi ile iktisadi ve rekabetçi özgürlüğü savunması onu öne çıkan ilk Osmanlı liberalleri arasına soktu.<ref name=":Hür, Ayşe">{{Web kaynağı | yazar1 = [[Ayşe Hür]] | başlık = Bank-ı Osmanî-i Şahane'den Merkez Bankası'na | url = http://m.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/bank_i_osmani_i_sahaneden_merkez_bankasina-1172603 | yayıncı = Radikal | erişimtarihi = 23 Mart 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180325133833/http://m.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/bank_i_osmani_i_sahaneden_merkez_bankasina-1172603 | arşivtarihi = 25 Mart 2018 | ölüurl = yes evet}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|yazar1=ed.|başlık=Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Cilt 7/ Liberalizm|yayıncı=İletişim|isbn=9789750503702|sayfa=32}}</ref> Mehmed Cavid Bey ''[[Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası]]'' ekseninde liberal düşüncede ilk kıvılcımları ortaya koyarken<ref name=":0">{{kitap kaynağı|ad1=Atilla Doğan|başlık=Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Cilt 7/ Liberalizm|yayıncı=İletişim Yayınları|isbn=9789750503702|sayfa=75}}</ref> Prens Sabahattin ise [[1902 Jöntürk Kongresi]] ekseninde Türkiye'de merkez sağ ve merkez sol ayrımında merkez sağı temsil eder hale geldi.<ref name=":1">{{Web kaynağı | soyadı1 = Örmeci | ad1 = Ozan | başlık = DOÇ. DR. HAKKI UYAR’LA TÜRK SİYASAL HAYATI ÜZERİNE MÜLAKAT | url = http://politikaakademisi.org/2015/03/03/doc-dr-hakki-uyarla-turk-siyasal-hayati-uzerine-mulakat/ | yayıncı = UPA | erişimtarihi = 23 Mart 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171021222911/http://politikaakademisi.org/2015/03/03/doc-dr-hakki-uyarla-turk-siyasal-hayati-uzerine-mulakat/ | arşivtarihi = 21 Ekim 2017 | ölüurl = yes evet}}</ref> [[Ahmed Rıza|Ahmed Rıza Bey]] grubundaki [[Auguste Comte]] fikri onda [[Pierre Guillaume Frédéric le Play|le Play]] temelli karşıtlığı etkili kıldı, [[Adem-i merkeziyetçilik|adem-i merkeziyetçi]] bir yapıya büründü.<ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = Murtaza | ad1 = Korlaelçi | başlık = Le Play Mektebi ve İlk Türk Temsilcisi Prens Sabahattin Bey | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/eruifd/article/view/5000067523 | yayıncı = Dergipark | erişimtarihi = 10 Ekim 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171010213428/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/eruifd/article/view/5000067523 | arşivtarihi = 10 Ekim 2017 | ölüurl = yes evet}}</ref> Bu kongre erken cumhuriyet dönemini etkiledi<ref name=":1" />: [[Serbest Cumhuriyet Fırkası]] (SCF) liberal anlayışla 13 Ağustos 1930'da [[Ali Fethi Okyar]]’la Atatürk'ün isteği üzerine kurdurulurken bunu 1950'de [[Adnan Menderes]] ile iktidara gelen [[Demokrat Parti (1946)|Demokrat Parti]] takip etti. Parti milli egemenliğe dayanan [[muhafazakâr]] bir eğilime girene kadar liberal görünümdeydi.

Liberal düşünce Osmanlı'ya 19. yüzyılda girdi. Batılılaşmada temel alınan eğilimlerin görece liberal yönde olması bunda etkili oldu. Türkiye tarihinin ilk anayasası olan [[Kanun-i Esasi]]'nin padişahın yetkilerini kısıtlaması liberalizm fikrinin temel noktalarının küçük de olsa çıkmasını sağladı. Namık Kemal (1840-88) anayasal özgürlüğün yanında iktisadi özgürlüğü de savundu. Bu noktada Yeni Osmanlıların liberal düşüncenin etkisinde kaldığı varsayımı doğdu. [[Sakızlı Ohannes Paşa]] da iktisadi liberalizm düşüncesini gerçek anlamda savunan ve Türkiye’deki temellerini atan ilk kişilerdendi. Korumacılığa ve devletçiliğe karşı durdu, ders kitapları yazdı. Onu izleyen [[Cavid Bey|Mehmet Cavit Bey]] ''İlm-i İktisat'' adlı eseri ile sıkı bir iktisadi liberalci olduğunu gösterdi. ''[[Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası]]'' ile de düşüncesini kültür-sanat alanına taşıdı. ''[[Türkiye Nasıl Kurtarılabilir?]]'' broşürü ile [[Prens Sabahaddin]] de ilk Osmanlı liberalleri olarak etkin oldu. Bireyci toplumları daha üretken, girişimci ve bağımsız prototipler olarak gördü. Merkeziyetçiliğin terk edilmesini savunan ve [[Adem-i merkeziyetçilik]] fikrine sahipti ve [[Pierre Guillaume Frédéric le Play|le Play]] öğretisini savunuyordu.<ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = Erdoğan | ad1 = Mustafa | başlık = Liberalizm ve Türkiye'de Liberal Eğilimler | url = http://www.liberal.org.tr/sayfa/liberalizm-ve-turkiyede-liberal-egilimler-mustafa-erdogan,344.php | yayıncı = Liberal Düşünce Topluluğu | erişimtarihi = 26 Mart 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180408151041/http://www.liberal.org.tr/sayfa/liberalizm-ve-turkiyede-liberal-egilimler-mustafa-erdogan,344.php | arşivtarihi = 8 Nisan 2018 | ölüurl = yes evet}}</ref>

Batı liberalizmi milliyetleşme ile aynı dönemde yükselirken Osmanlı liberalizmi Batılılaşmanın ürünü olarak doğdu. Genel olarak Tanzimat ve sonrasındaki yeniliklerin yavaş yavaş bireyi temel almaya evrilmesi liberal düşüncenin gelişmesini etkiledi. [[Yeni Osmanlılar]] liberalizm düşüncesinden de beslendiler. İmparatorluğun son dönemlerinde ise liberal yönde olan fikirler arttı. [[Keçecizade Fuat Paşa]] vasiyetinde serbest ekonomik model ve yönetimden bahsederken din ve devlet işlerinin de ayrılması gerektiğini paylaştı.<ref name=":2">{{Web kaynağı | soyadı1 = Gedikli Berber | ad1 = Şarika | başlık = OSMANLI’NIN SON DÖNEMİNDEN CUMHURİYET’İN İLK YILLARINA LİBERALİZM-DEVLETÇİLİK ÇATIŞMASI | url = http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/01-sarika-gedikli.pdf | sayfalar = 215-221 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170918184049/http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/01-sarika-gedikli.pdf | arşivtarihi = 18 Eylül 2017 | erişimtarihi = 4 Nisan 2018 | ölüurl = yes evet}}</ref>