İran: Revizyonlar arasındaki fark
[kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
İcerikle ilgili yanliş/ yalan bilgi duzeltildi Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
Khutuck Bot (mesaj | katkılar) k Bot v3: Kaynak ve içerik düzenleme (hata bildir) |
||
112. satır:
| Gini = 38
| Gini_sırası =
| Gini_kaynağı = <ref name="CBI">[http://www.cbi.ir/page/5881.aspx CBI: Economic Trends 2008/2009] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110113052137/http://www.cbi.ir/page/5881.aspx
| Gini_yılı = 2008
| Gini_kategorisi =
144. satır:
'''İran''' ([[Farsça]]: {{ses|Fa-f-ايران.ogg|ایران}}), resmî adı '''İran İslam Cumhuriyeti''' ([[Farsça]]: {{ses|Fa-f-جمهوری اسلامی ايراﻥ.ogg|جمهوری اسلامی ایران}}) / Cu''mhuri-ye İslâmi-ye İran'', [[Güneybatı Asya]]'da [[ülke]]. Güneyde [[Basra Körfezi]] ve [[Umman Körfezi]], kuzeyde ise [[Hazar Denizi]] ile çevrilidir. [[Türkiye]], [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]], [[Irak]], [[Pakistan]], [[Afganistan]] ve [[Türkmenistan]] ile kara sınırına sahiptir. [[Başkent]]i [[Tahran]]'dır. Resmî dili [[Farsça]]dır. Anayasasının 12. maddesine göre ülkenin resmî dini [[İslam]], resmî mezhebi [[İsnâaşeriyye|İsnâaşeriyye Şiiliği]]'dir.<ref name=":0">{{web kaynağı | url = http://imam-khomeini.com/web1/turkish/showitem.aspx?cid=1736&h=22&f=23&pid=2048 | başlık = İran Anayasası | erişimtarihi = 13 Ocak 2017 | yayımcı = imam-khomeini.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160429155346/http://imam-khomeini.com/web1/turkish/showitem.aspx?cid=1736&h=22&f=23&pid=2048 | arşivtarihi = 29 Nisan 2016 | ölüurl = yes }}</ref>
İran, MÖ 4000'lere dayanan tarihi ve var olan yerleşmeleriyle dünyadaki en eski sürekli uygarlıklardan birine ev sahipliği yapmaktadır.<ref name="xinhuaciv">[http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20151015234935/http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm
İran [[Birleşmiş Milletler|BM]], [[Bağlantısızlar Hareketi]], [[İslam İşbirliği Teşkilatı]] ve [[OPEC]] üyesidir. İran siyasal sistemi 1979'da kabul edilen anayasaya göre oluşturulan birkaç karmaşık yönetim yapısına göre işlemektedir. En yüksek devlet makamı şimdiki [[Ayetullah Ali Hamaney]]'in üstlendiği İran dinî liderliğidir ([[Velayet-i Fakih]]).
154. satır:
{{Ayrıca bakınız|İran isim tartışması}}
İran sözcüğünün kökeni, Sanskritçe ''Aryan'' sözcüğünden gelir.<ref name="hinduwebsite">[http://www.hinduwebsite.com/hinduism/concepts/arya.asp hinduwebsite.com, "The Concepts of Hinduism — Arya"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080513071527/http://www.hinduwebsite.com/hinduism/concepts/arya.asp
''İran'' (ایران) sözcüğü modern Farsçaya, [[Zerdüştlük|Zerdüştlük'ün]] kutsal kitabı [[Avesta]]'da yer alan bir [[İrani Diller|Proto-İrani]] terim olan ''Aryānām'''dan girmiştir.<ref name="Bailey_Arya">{{Ansiklopedi kaynağı|soyadı=Bailey|ad=Harold Walter|authorlink=Harold Walter Bailey|başlık=Arya|sayfa=681-683|yıl=1987|cilt=2
Bu yazıtta [[İran halkları]]na atfen kullanılan ''ērān'' kelimesine rağmen, ''ērān'' ifadesinin imparatorluk coğrafyasını ifade etmek için kullanılması Sâsânî Hanedanlığının ilk döneminde de görülmüştür. [[I.Şapur]]'un Ardeşir'in oğlu ve halefi- bir yazıtında açıkça ''Ērān'' bölgelerinin içine İranlıların yerleşmediği [[Ermenistan]] ve [[Kafkasya]]'yı da dâhil etmiştir.<ref name="Gignoux_Aneran">{{Ansiklopedi kaynağı|başlık=Anērān|url=http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f1/v2f1a035.html}} retrieved 25 Feb 2008</ref>[[Kartir]] kitabelerinde yüksek rahip, ''Anērān'''ın egemenliği altındaki bölgeleri gösteren listede aynı bölgeleri saymıştır.<ref name="Gignoux_Aneran" />''ērān'' ve ''aryān'' kelimelerinin ikisi birden, (İranlı) Aryanların ülkesi anlamına gelen [[İrani Diller|Proto-İran dilindeki]] ''Aryānām'' teriminden gelmektedir. [[Airyanem Vaejah]] kelimesi ve kavramı aslında İran'ın ülke isminde (Edebi olarak Aryanlar'ın ülkesi anlamında), aynen ''Aryānā'' kelimesinin modern Farsça karşılığı olan Iran (''Ērān'') gibi korunmuştur.
171. satır:
==== MÖ 4000 yılları ====
İran platosu boyunca bulunan onlarca [[Prehistorya|tarih öncesi]] kalıntı<ref name="xinhuaciv">[http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20151015234935/http://news.xinhuanet.com/english/2007-08/10/content_6508609.htm |tarih=15 Ekim 2015 }}, retrieved 1 Oct 2007</ref><ref name="iran-daily">[http://www.iran-daily.com/1385/2795/html/panorama.htm Iran Daily, "Panorama", 3 Mar 2007] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070312120827/http://www.iran-daily.com/1385/2795/html/panorama.htm |tarih=12 Mart 2007 }}, retrieved 1 Oct 2007</ref><ref name="iranian.ws">[http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml Iranian.ws, "Archaeologists: Modern civilization began in Iran based on new evidence", 12 Aug 2007] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150626145102/http://www.iranian.ws/iran_news/publish/article_22427.shtml |tarih=26 Haziran 2015 }}, retrieved 1 Oct 2007</ref> MÖ dördüncü binyılda, [[Mezopotamya]] yakınlarında ortaya çıkan en erken uygarlıklardan yüzyıllar önce antik kültürlerin ve yerleşim yerlerinin varlığına işaret etmektedir.<ref>http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/VOL/NN_SUM94/NN_Sum94.html {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20060921062100/http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/VOL/NN_SUM94/NN_Sum94.html
==== MÖ üçüncü ve ikinci binyıl ====
[[Proto İranlılar]] ilk olarak [[Hint-İranlılar]]ın ayrılmasını takiben ortaya çıkmışlar ve izleri [[Baktria- Margiyana Arkeoloji Bölgesi]]ne kadar takip edilmektedir.<ref name="Panshin">[http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html "The Palaeolithic Indo-Europeans"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130629140035/http://www.panshin.com/trogholm/wonder/indoeuropean/indoeuropean3.html
==== MÖ birinci binyıl ====
194. satır:
[[Büyük Kiros]] ve [[I. Darius]] yönetiminde Pers İmparatorluğu o zamana kadar insanlık tarihindeki en büyük imparatorluk haline gelmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM | başlık = The Persians | erişimtarihi = 20 Ağustos 2006 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110514001358/http://www.wsu.edu/~dee/MESO/PERSIANS.HTM | arşivtarihi = 14 Mayıs 2011 | ölüurl = yes }}</ref> [[Pers İmparatorluğu]]'nun sınırları doğuda [[İndus Nehri]] ve [[Ceyhun]] nehrinden batıda Akdeniz'e uzanıyor [[Anadolu]] (günümüz Türkiye'si) ve Mısır'ı kapsıyordu. Atina MÖ 499'da [[Sardes]]'in yağmalanması ile sonuçlanan [[Milet]]'teki bir isyana destek vermiştir. Bu, MÖ 5. yüzyıl boyunca süren [[Yunan-Pers Savaşları]] olarak bilinen savaşları çıkartacak ve Yunanlara karşı bir Ahameniş harekatına neden olacaktır. Yunan-Pers savaşları sırasında Persler bazı büyük üstünlükler ele geçirmişler ve MÖ 480'de Atina'yı yıkıp yerle bir etmişlerdir. Ancak Yunanların bir dizi zaferinden sonra Persler çekilmek zorunda kalmışlardır. Savaşlar MÖ 449'da [[Callias Barışı]] ile sona ermiştir.
Ahamenişlerin en büyük çalışması imparatorluğun kendisiydi. [[Zerdüşt]]'ün öğretilerinden kaynaklanan kurallar ve ahlak [[insan hakları]], [[Eşitlikçilik|eşitlik]] ve [[kölelik|köleliğin]] yasaklanmasına dayandırılan politikaları geliştiren ve uygulayan Ahamenişler tarafından sıkı bir şekilde takip edilmiştir. Zerdüştlük, Ahamenişler zamanında ve Kiros tarafından [[Babil]]'de özgür bırakılan sürgün edilmiş [[Yahudiler|Yahudi]]lerin ilişkileriyle, daha çok tanıtıldı ve [[İbrahimi dinler]]i etkiledi. [[Aristoteles|Aristo]], [[Eflatun]] ve [[Sokrates]] tarafından belirlenen [[Atina'nın Altın Çağı]] sırasında Yunanların Pers İmparatorluğu ve Orta Doğu ile temasları oluşurken Ahamenişlerin hüküm sürmüşlerdir. [[Orta Doğu]] ve [[Balkanlar]] halklarına sağlanan barış, asayiş, güvenlik ve zenginlik tarihte nadiren görülen bir dönemi oluşturmuş; bu dönem ticaretin bu oranda arttığı tek dönem olmuş ve bölge insanlarının yaşam standartları yükselmiştir.<ref name="vohuman">[http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm vohuman.org, "Historical perspective on Zoroastrianism", Reproduced from Âtaš-è Dorün — The Fire Within, Jamshid Soroush Soroushian Memorial Volume II, 1st Books Library, Bloomington, IN, 2003] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080513172732/http://www.vohuman.org/Article/Historical%20perspective%20on%20Zoroastrianism.htm
==== Selevkos İmparatorluğu ====
270. satır:
{{Ana madde|Harezmşahlar|Moğol İmparatorluğu}}
1218'te [[Harezmşahlar Devleti]]'nin doğu bölgeleri olan [[Maveraünnehir]] ve [[Horasan]] [[Cengiz Han]]'ın istilasına uğradı. Bu dönemde yarım milyondan fazla İran nüfusu öldürüldü;<ref>The memoirs of [[Edward Teller]], ''[[Lawrence Livermore National Laboratory]] "Science and Technology Review"''. July/August 1998, p. 20, link: http://www.llnl.gov/str/pdfs/07_98.pdf {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071130232525/http://www.llnl.gov/str/pdfs/07_98.pdf
[[Cengiz Han]] torunlarından biri olan [[Hülagû Han]] Fransa Kralı [[IX.Louis]]'e yazdığı bir mektupta İran'a ve Halife'ye karşı yaptığı akınlarda tek başına 200.000 kişinin öldürülmesinin sorumluluğunu üstleniyordu.<ref>[[Sandra Mackey|Mackey, S.]]. ''The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation''. 1996. ISBN 0-525-94005-7, p. 70</ref>
276. satır:
{{Ana madde|Timur İmparatorluğu}}
Başkentini [[Semerkand]]'da kuran başka bir fatih olan [[Timur]] onu takip etti.<ref>[http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/oldwrld/armies/tamerlane.html Old World Contacts/Armies/Tamerlane] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080424041914/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/oldwrld/armies/tamerlane.html
=== Erken modern dönem (1501–1921) ===
286. satır:
{{Ana madde|Safevî Devleti}}
İran'da ilk [[Şiîlik|Şiî İslâm]] devleti [[Şah İsmail]] tarafından [[Safevî Hanedanı]] (1501 ile 1736 arası) yönetiminde kuruldu. İlerleyen zaman içinde büyük bir politik güç haline geldi ve çift taraflı devlet antlaşmaları yapmaya başladı. Safevîlerin en güçlü oldukları zaman [[I. Abbas]]'ın hükmettiği dönemdir.<ref name="islamic1600">[http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/empires/safavid/abbas.html "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080612134542/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/empires/safavid/abbas.html
==== Afşar Hanedanı ====
353. satır:
=== İslâm Devrimi ve sonrası ===
[[İran Devrimi]], aynı zamanda İslâm Devrimi <ref>[http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php Islamic Revolution of 1979] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110629064154/http://www.iranchamber.com/history/islamic_revolution/islamic_revolution.php
Genel af çıkarıldı, belirli bir süre, düzenleme için müzik ve gazete yasağı konuldu. [[Ebu'l-Hasan Beni Sadr|Beni Sadr]] cumhurbaşkanı oldu.
362. satır:
==== İran-Irak Savaşı ====
[[Dosya:Saddam rumsfeld.jpg|thumbnail|sağ|170px|[[Donald Rumsfeld]] 19-20 Aralık 1983’te [[Saddam Hüseyin]] ile görüştü. Rumsfeld 24 Mart 1983 tarihinde yeniden ziyaret etti. Aynı tarihte BM Irak’ın İran’lı askerlere dönük olarak [[Hardal gazı]] ve kimyasal [[Tabun]] silahı kullandığını açıkladı.''[[The New York Times]]'' Bağdat 29 Mart 1984; "Amerikalı diplomatlar Irak ve A.B.D. ilişkileri açısından memnun olduklarını ifade ediyor ve her anlamda normal diplomatik bağların oluşturulduğunu düşünüyor"<ref>[[National Security Archive]]: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB82 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080522084328/http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB82/
İran’ın [[A.B.D. - İran İlişkileri|A.B.D. ile ilişkileri]] devrim sırasında hızla kötüleşti. 4 Kasım 1979’da bir grup İranlı öğrenci, A.B.D. büyükelçiliğinin “casus yuvası” olduğunu iddia ederek [[İran rehine krizi|elçilik personelini]] rehin aldı.<ref name="carterpbs">[http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/sfeature/sf_hostage.html PBS, American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080608005347/http://www.pbs.org/wgbh/amex/carter/sfeature/sf_hostage.html
Öğrenciler rehineler karşılığı Şah’ın verilmesini istedi ancak 1980 yazında Şah’ın ölümü üzerine rehinelerin casusluk suçundan yargılanması talebi gündeme geldi. [[Jimmy Carter]] yönetimin müzakere çabaları veya [[Kartal Pençesi Operasyonu]] kurtarma harekâtı başarıya ulaşamadı. Ancak 19 Ocak 1981 tarihinde [[Cezayir Bildirisi]]’ne istinaden rehinler bırakıldı.
371. satır:
Saddam Hüseyin’in kuvvetleri 1982’ye kadar çeşitli ilerlemelerde bulunsa da İran kuvvetleri Irak kuvvetlerini tekrar Irak’a geri çekilmek zorunda bıraktı. Humeynî Irak’ın batı kısmında çoğunlukta olan Şiî Arapların yer aldığı kesimde İslâmî devrimine taraftar bulmaya çalıştı. Savaş 1982’den sonra altı yıl daha devam etti. Humeynî’nin kendi ifadesi ile “bir tas dolusu zehri” içerek BM’in barış antlaşmasını kabul etmesiyle de savaş sona erdi. On binlerce İranlı sivil ve asker Irak [[kimyasal silah]] kullandığı için öldü. Irak’a silah satan ülkeler; [[Mısır]], [[Basra Körfezi]]’nin Arap ülkeleri, [[Sovyetler Birliği]] ve [[Varşova Paktı]] ülkeleri, (1983’ten itibaren) [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]], [[Fransa]], [[Birleşik Krallık]], [[Almanya]], [[Brezilya]] ve (aynı zamanda İran’a silah satan) [[Çin]]. İran sekiz yıl içinde kimyasal silahlardan dolayı 100.000’den fazla kurban verdi.<ref name="r1">Centre for Documents of The Imposed War, Tehran. (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ)</ref> İran’ın toplam yaralısının 500.000 ile 1.000.000 arasında olduğu tahmin ediliyor. Tüm uluslararası ajanslar savaş sırasında Saddam’ın İran’ın insan dalgası hücumları karşısında kimyasal silah kullandığını doğrularken İran’ın hiç kimyasal silah kullanmadığını teyit etmişlerdir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.fas.org/news/iran/1997/970205-480132.htm | başlık = News | erişimtarihi = | yayımcı = FAS | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160415082938/http://fas.org/news/iran/1997/970205-480132.htm | arşivtarihi = 15 Nisan 2016 | ölüurl = no }} retrieved 23 January 2008</ref><!--
--><ref>http://www.fas.org/cw/intro.htm {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080127015416/http://www.fas.org/cw/intro.htm
--><ref>[http://www.nti.org/e_research/profiles/Iran/Chemical/2340_2965.html NTI Chemical profile of Iran] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100408212924/http://www.nti.org/e_research/profiles/Iran/Chemical/2340_2965.html
== Coğrafya ve iklim ==
379. satır:
[[Dosya:Damavand3.jpg|thumbnail|sol|float|[[Demavent Dağı]] İran'ın en yüksek noktasıdır.]]
İran, 1.648.195 km<sup>2</sup>’lik yüzölçümüyle Türkiye'nin komşuları arasında [[yüzölçümü]] Türkiye'den büyük olan tek komşu ülke, aynı zamanda [[Yüzölçümlerine göre ülkeler|yüzölçümü açısından]], [[Libya]]'dan sonra ve [[Moğolistan]]'dan önce gelen Dünya'nın 18. büyük ülkesidir.<ref>[http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm World Statistics by Area] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080513192057/http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm
[[Dosya:Map iran biotopes simplified-fr.png|thumb|250px|İran bitki örtüsü:
* '''Koyu yeşil''': Orman
387. satır:
* '''Pembe''': Yarı çöl
* '''Beyaz''': Alüvyonlu toprak]]
İran'da [[Hazar Denizi]] ile [[Huzistan]] kıyıları arasında [[İran platosu]] bulunmaktadır. Dünya'daki en dağlık ülkelerden biridir, coğrafyası çeşitli [[havza]] ve [[plato]]ları biririnden ayıran halı gibi serilmiş [[sıradağ]]lar ile biçimlendirilmiştir. [[Kafkas Dağları|Kafkas]], [[Zagros dağları|Zagros]] ve [[Elburz Dağları|Elburz]] sıradağları ile nüfusun yoğun olarak bulunduğu Batı bölgesi en dağlık kesimdir; en son belirtilen sıradağlar içinde yer alan [[Demavent Dağı]] 5.604 [[metre|m]] yüksekliğiyle yalnız İran'ın değil [[Hindukuş Dağları]]nın batısındaki Avrasya topraklarının en yüksek dağıdır.<ref>[http://news.surfwax.com/geography/files/Hindu_Kush_Mountains.html SurfWax: News, Reviews and Articles On Hindu Kush<!-- Bot generated title -->] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110624014628/http://news.surfwax.com/geography/files/Hindu_Kush_Mountains.html
Ülkenin doğusunun büyük kısmında, kuzey orta bölgesinde ülkenin en büyük çölü olan [[Kebir Çölü]] (''Deşt-i Kebir'') ve güneyinde ise [[Lut Çölü]] (''Deşt-i Lut'') gibi [[çöl]] havzaları olmak üzere bazı [[Tuz gölü|tuz gölleri]] bulunmaktadır. Bunun nedeni dağ sıralarının bu bölgelere yağmur bulutlarının ulaşmasını engelleyecek kadar yüksek olmasıdır. Büyük ovalar yalnızca [[Hazar Denizi]] kıyısında ve Basra Körfezi'nin kuzey ucunda İran'ın [[Şatt-ül-Arap]] (Arvand Rūd) nehri deltasındaki sınırları boyunca bulunmaktadır. Küçük, düzensiz ovalar ise Basra Körfezi'nin [[Hürmüz Boğazı]] ve [[Umman Körfezi]]ne bakan kıyılarındadır.
=== İklim ve bitki örtüsü ===
İran'ın [[iklim]]i çoğunlukla [[kurak]] veya [[yarı kurak]] ve Hazar Denizi kıyısında [[Subtropikal iklim|subtropikaldir]]. Ülkenin kuzey sınır bölgesinde kış aylarında sıcaklıklar neredeyse donma noktasının altına düşer ve iklim yıl boyu nemli kalır. Yaz sıcaklıkları nadiren 29 [[Celsius|°C]]'yi aşar (85 [[Fahrenhayt|°F]]).<ref>[http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp Nature & Mountains of Iran] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080803060710/http://www.weneedtrees.com/iran/nature.asp
İran'ın iklim şartları, kuzeybatısında [[Irak]] ve [[Türkiye]] sınır bölgelerinde yer alan topografik ve dağlık yapısı nedeniyle, ülkede bitki örtüsü olarak [[bozkır]] ve [[orman]] bulunur. Ülkenin kuzeybatısındaki dağlık bölgede [[kavak]], [[Söğüt]] ve [[Meşe]] ağaçları bulunur.
410. satır:
[[Dosya:Schema gvt iran.png|thumbnail|sağ|430px|İran'ın politik kurumlarının işleyiş şeması.]]
{{Başlık genişlet}}
İslâm Cumhuriyetinin politik sistemi 1979 [[İran Anayasası]]'na dayanmaktadır.<ref>[http://www.servat.unibe.ch/icl/ir00000_.html "Constitution of Iran"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180821093931/http://www.servat.unibe.ch/icl/ir00000_.html
Uluslararası raporlara göre İran'ın insan hakları sicili oldukça zayıftır. İran'ın siyasal rejimi antidemokratiktir.<ref>[http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2017.pdf "Democracy Index 2017 : Free Speech Under Attack".] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180218215442/http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2017.pdf
<br />
418. satır:
{{Ana madde|İran dinî lideri}}
'''[[İran Dinî Lideri]]''' İran İslâm Cumhuriyeti’nin genel politikalarının tanımlanmasından ve denetiminden sorumludur.<ref name="leader">http://www.leader.ir/langs/en/index.php?p=leader_law {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130612094341/http://www.leader.ir/langs/en/index.php?p=leader_law
==== Uzmanlar Meclisi ====
429. satır:
[[Dosya:5th Day - The Green Ocean.jpg|[[Mahmut Ahmedinejad]]ın 2. kez cumhur başkanlığı seçimlerinde zaferini ilan etmesi üzerine [[Tahran]]'daki prtotestoların 5. günü 17.06.2009 çeşitli kaynaklarda sayı farklı anlatılsa da sayının 3milyon kişinin üzerinde olduğuna ortak bir kanaata varılmış uluslararası af örgütü öldürülen protestocuların sayısını 76 kişi olarak açıklamış ancak hükûmet asla bu sayıyı kabul etmemiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.radiofarda.com/content/F8_LIST_KILLED_PEOPLE_POST_ELECTION_NOROUZ/1814704.html?page=2&x=1 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=11 Mayıs 2010 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110816214657/http://www.radiofarda.com/content/F8_LIST_KILLED_PEOPLE_POST_ELECTION_NOROUZ/1814704.html?page=2&x=1 |arşivtarihi=16 Ağustos 2011 |ölüurl=yes }}</ref>|thumb|right]]
Anayasa '''[[İran Devlet Başkanı]]''''nı dinî liderden sonraki en yüksek devlet otoritesi olarak tanımlar.<ref name="leader" /><ref name="photius">[http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_presidency.html Iran The Presidency] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080622094238/http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_presidency.html
Başkan adayları, İslâm devriminin ülkülerine bağlılıklarından emin olmak üzere mutlaka Anayasa Koruma Konseyi’nden onay almalıdır.<ref>Chibli Mallat, The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer As-Sadr, Najaf and the Shi'i international, ISBN 0-521-53122-5, Cambridge University Press</ref> Anayasanın 115. maddesine göre Cumhurbaşkanı [[Şiilik|Şii]] mezhebinden olmalıdır.<ref name=":0" /> Devlet Başkanı anayasanın uygulanmasından ve her konuda son sözü söyleme yetkisine sahip olan dinî lidere bağlı olan konular dışında yönetim yapılarının çalışmasından sorumludur.<ref name="leader" /> Devlet Başkanı [[Bakanlar Kurulu]]nu atar ve onlardan danışmanlık alır, hükûmet kararlarını yönlendirir ve yasamanın önüne konacak hükûmet politikalarını seçer.<ref>http://countrystudies.us/iran/84.htm {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110520124905/http://countrystudies.us/iran/84.htm
<ref>[http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php The Structure of Power in Iran<!-- Bot generated title -->] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110605074610/http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php
==== İran Meclisi ====
{{Ana madde|İran Meclisi}}
2008 yılı itibarıyla [[İran Meclisi]] tek meclisli bir yapıdır.<ref name="Majlis">http://www.electionguide.org/country.php?ID=103 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110616042705/http://www.electionguide.org/country.php?ID=103
==== Anayasa Koruma Konseyi ====
{{Ana madde|Anayasa Koruma Konseyi|Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi}}
[[Anayasa Koruma Konseyi]] altı tanesi Dinî Lider tarafından atanan on iki üyeden oluşmaktadır. Diğerleri İran Yargı’sı tarafından aday gösterilen hukukçular arasından İran Meclisi tarafından seçilmektedir.<ref name="photius">http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_council_of_guard~276.html {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110624023650/http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_council_of_guard~276.html |tarih=24 Haziran 2011 }} retrieved 3 February 2008</ref><ref>http://www.iranonline.com/iran/iran-info/Government/constitution-6-2.html {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110617152445/http://www.iranonline.com/iran/iran-info/government/constitution-6-2.html
==== Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi ====
{{Ana madde|Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi}}
[[Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi]] Meclis ve Anayasa Koruma Konseyi arasındaki anlaşmazlıklarda çözüm bulma yetkisine sahiptir ve Dinî Lider’i ülkedeki en güçlü yönetim yapısı yapacak biçimde ona danışmanlık görevi sunar.<ref>http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/iran_power/html/expediency_council.stm {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080305232619/http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/iran_power/html/expediency_council.stm
=== Hukuk ===
453. satır:
[[Dosya:3rd Day - The Green Protest Rally.jpg|Yeşil protestocuların [[Mahmut Ahmedinejad]] aleyhine yürüyüşü;Azadi(Özgürlük) Kulesi (Meydanı), Tahran, 15 Haziran 2009.|thumb|right]]
Dinî lider, sırayla Üst Mahkeme ve Başsavcı’yı atayan [[Yargı Sistemi]] Başkanı atar.
<ref name="Judiciary">http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110605074610/http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php
Sulh ve ceza konuları ile ilgilenen mahkemeleri de içine alan çeşitli tipte mahkemeler ve [[Millî güvenlik|ulusal güvenlik]] gibi önemli güvenlik konularına bakan “devrim mahkemeleri” de vardır. Devrim mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez.<ref name="Judiciary" /> Özel Din Adamları Yargılama Mahkemesi, dinle ilgili konulara baktığı gibi, din adamları tarafından işlendiği öne sürülen suçlara bakar. Normal yargı işleyişinin dışında çalışır ve yalnızca Dinî Lider’e karşı sorumludur. Mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez.<ref name="Judiciary" />
594. satır:
{{Ayrıca bakınız|Tahran Borsası|İran'da ulaştırma|İran'da iletişim|Ekonomik İşbirliği Teşkilatı}}
[[İran ekonomisi]] planlı ekonomi, petrol ve diğer büyük sektörlerde devlet işletmeciliği, köy [[tarım]]ı ve küçük ölçekli özel işletme ve hizmet yatırımlarının bir karışımıdır.<ref>http://www.traveldocs.com/ir/economy.htm {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110608192955/http://www.traveldocs.com/ir/economy.htm
[[Dosya:Tehran skyline may 2007.jpg|250px|thumbnail|sol|[[Tahran]] [[Pehlevî Hanedanı|Pehlevî]] döneminde modernleştirilmiş ilk şehirlerden biridir. Tahran’da gökdelenler Mayıs 2007]]
Hizmet sektörü [[GSYİH]] içindeki payı açısından en uzun süreli büyümeyi göstermiş olsa da sektör dengeli değildir. Üretimin serbestliği ve ambalajlama ve pazarlamanın yeni ihracat pazarlarının gelişimini desteklemesi ile beraber devlet yatırımı tarım üretimi artırdı. Ülke çapında son yıllarda birçok barajın yapılması ile büyük ölçekli [[sulama]] ve ihracat amaçlı üretilen [[hurma]], [[çiçek]] ve [[fıstık]] gibi tarım ürünleri 1990'lar sonrasında sektörler arasında en hızlı ekonomik büyümeyi sağladı. İran'ın büyük ticari ilişkileri olan ülkeler Çin, Almanya, Güney Kore, Fransa, Japonya, Rusya ve İtalya’dır.
%1,8’e yakın bir oranda istihdam sağlayan turizm sektörünün önümüzdeki beş yıl içinde istihdam açısından %10'luk bir oranı yakalaması bekleniyor.<ref>http://www.farsinet.com/travel2iran/ {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080524105335/http://www.farsinet.com/travel2iran/
2004 yılında 1.659.000 yabancı turist İran'ı ziyaret etmiştir; turistlerin çoğunluğu [[Orta Asya]] cumhuriyetleri de dâhil olmak üzere [[Asya]] ülkelerinden gelirken çok küçük bir kısmı [[Avrupa Birliği]] ve [[Kuzey Amerika]] ülkelerinden gelmiştir. 2000’li yılların başında sanayi hâlâ [[altyapı]], [[iletişim]], denetleyici [[norm]]lar ve yetişmiş çalışan konularında ciddi sorunlar yaşamaktadır.<ref name="nuclear">http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120130153236/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf
[[Dosya:Runna.JPG|thumb|250px|sağ|İran'ın otomobil üretimi 2005'te 1.000.000'u aştı. [[İran Khodro]] Orta Doğu'daki en büyük otomobil üreticisidir]]
1990'ların sonlarından itibaren İran; [[Suriye]], [[Hindistan]], [[Venezuela]] ve [[Güney Afrika Cumhuriyeti|Güney Afrika]] gibi gelişmekte olan ülkelerle ekonomik iş birliğini geliştirdi. İran, [[Türkiye]] ve [[Pakistan]] ile ticaret ilişkilerini de geliştirmekte ve [[Ekonomik İşbirliği Örgütü]] adı verilen kurum aracılığıyla Batı ve [[Orta Asya]]’da ortak bir pazar oluşturma hedefini diğer ülkelerle paylaşmaktadır. İran, ithalat üzerinde daha çok azaltılmış sınırlamalar/vergiler ve [[Çarbahar]], [[Keşm Adası|Keşm]] ve [[Kiş Adası|Kiş]] adaları serbest ticaret bölgeleri gibi yatırım için uygun bir iklim yaratarak milyarlarca dolar yabancı yatırım çekmeyi planlamaktadır.
Şimdiki hükûmet daha önceki hükûmetin pazar reform planlarını takip etmeye devam etmekte ve İran’ın petrole dayalı ekonomisini çeşitlendirmeye çalışacağını ifade etmektedir. Bunu devlet yatırımlarını [[otomotiv]], [[imalat]], [[uzay]] sanayileri, tüketici [[elektronik|elektroniği]], [[petrokimya]] ve [[nükleer teknoloji]] gibi alanlara yaparak gerçekleştirmeye çalışıyor. İran [[biyoteknoloji]], [[nanoteknoloji]] ve [[ilaç]] sanayilerinde de açılımlar yapmaktadır.<ref>[http://www.nanovip.com/nanotechnology-companies/iran List of Iranian Nanotechnology companies] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20061114070827/http://www.nanovip.com/nanotechnology-companies/iran
[[Tarım]], İran'ın geleneksel faaliyetlerinden biridir. Antik dönemde yerleşik düzene geçilmiş olan ülkede doğudan gelen göçebe boylarla yaşanan gerilim ülke tarihinde belirleyici olmuştur. Bugün bile ülkede hâlâ önemli bir nüfusa sahip olan göçebe topluluklar bir sorun kaynağı olarak görülür. Ülkede tarım [[vadi]] tabanlarında, [[plato]] eteklerindeki vahalarda ve nemli alçak basınç hareketlerine açık yağış alan bölgelerde yapılır. Başlıca tarım ürünleri [[şekerpancarı]], [[şekerkamışı]], [[pamuk]], [[tütün]], [[pirinç]], [[çay]] ve [[tahıl]]lardır; fakat pirinç dışındaki ürünler ihtiyacı karşılamaktan uzaktır.
638. satır:
{{Ana madde|İran Petrol Borsası|İran Nükleer Programı}}
İran [[doğal gaz]] rezervi açısından Dünya'da ikinci ve [[petrol]] rezervi açısından Dünya'da üçüncü durumdadır.<ref>http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html {{Webarşiv|url=https://archive.is/20120731122437/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.html
2005'te, [[kaçakçılık]] ve yetersiz ülke içi kullanım nedeniyle İran petrol ithalatına $4.000.000.000 harcamıştır.<ref>[http://www.heraldextra.com/content/view/205986/3/ "U.S. targets Iran's vulnerable oil"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070118000204/http://www.heraldextra.com/content/view/205986/3/
2004'te, İran'ın doğal gaz rezervinin büyük bir kısmı henüz kullanıma açılmamış durumdaydı. Yeni [[hidroelektrik]] istasyonlarının eklenmesi ve klasik [[kömür]] ve petrol ile çalışan istasyonlarının hatlara bağlanmasıyla ülke kapasitesi 33.000 megavata yükselmiştir. Bu miktarın %75'i doğal gaz, %18'i petrole ve %7'si hidroelektrik enerjiye dayanmaktadır. 2004'te İran ilk rüzgâr enerji ve jeotermal santrallerini açtı; ilk termal [[güneş]] santralini da 2009'da kullanıma açmaya hazırlanıyor.
732. satır:
{{Ayrıca bakınız|Parsim}}
[[Dosya:Kelileh va Demneh.jpg|thumbnail|sağ|'''Kelile ve Dimme''' eserinin 1429 tarihli Farsça yazımının bir sayfası]]
İran kültürü İslâm öncesi ve İslâmî kültürün bir karışımıdır. Büyük olasılıkla [[Orta Asya]] ve [[Andronovo Kültürü]]'nden kaynaklanan İran kültürü, MÖ 2000’lerdeki İran bölgesi kültürünün mirasçısı olarak büyük oranda kabul edilmektedir. İkinci bin yıl sırasında entelektüellerin ve dinin ve daha önce de halkın dili olarak [[Farsça]] ile beraber İran kültürü uzun bir süre [[Orta Doğu]] ve [[Orta Asya]]’nın baskın kültürü olmuştur. İran kültürünün görece olarak Çin, Hint ve Roma medeniyetlerini etkilemesi açısından [[Sâsânî İmparatorluğu]] İran’da önemli ve etkili bir dönem oluşturmuştur,<ref>J. B. Bury, History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian Volume 1, p.109 ISBN 0-486-20398-0, Dover Publications</ref> ve aynı şekilde batı Avrupa ve Afrika’yı da etkilemiştir.<ref>[http://www.transoxiana.com.ar/0104/sasanians.html Transoxiana 04: Sassanids in Africa] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080528203821/http://www.transoxiana.com.ar/0104/sasanians.html
[[İran'ın İslamlaşması]]ndan sonra İslâmî töreler İran kültürüne girdi. Bunlardan en önemlisi [[Muharrem]] ayında yapılanlardır. Her yıl [[Aşure Günü]] İran’da, [[Ermeniler]] ve [[Zerdüştlük|Zerdüştler]] dahil İranlıların büyük çoğunluğu [[Kerbela Savaşı]]’nda şehit olanları anma törenlerine katılır. Modern İran’da [[[[günlük yaşam]]]] [[Şiîlik]] anlayışına göre düzenlenmiştir ve ülkenin sanat, edebiyat ve mimarisi İran’ın derin ulusal geleneğini ve edebi kültürünü daimi bir hatırlatıcısı durumundadır.<ref name="Iran in Britannica">{{Ansiklopedi kaynağı|soyadı=Afary |ad=Janet |başlık=Iran|yıl=2006|encyclopedia=Encyclopedia Britannica Online | erişimtarihi=29 Ekim 2007|konum=|url=http://www.britannica.com/eb/article-9106324/Iran}}</ref>
<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.tebyan.net/Literature_Art/GodlyPeople/Occasions/2005/2/22/10530.html |başlık=گزارش عزاداری ، ارامنه و زرتشتیان ایران |erişimtarihi=5 Haziran 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20111116184724/http://www.tebyan.net/Literature_Art/GodlyPeople/Occasions/2005/2/22/10530.html |arşivtarihi=16 Kasım 2011 |ölüurl=no }}</ref> İran’ın Yılbaşısı ([[Nevruz]]) İran’da baharın gelişini kutlamak için 21 Mart tarihinde kutlanan eski çağlardan kalma bir gelenektir. Bu tarih aynı zamanda Türkiye, Kuzey Irak, Afganistan, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kazakistan, Gürcistan ve Ermenistan’da da kutlanmaktadır.<ref>http://www.zoroastrian.org/articles/nowruz.htm {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080513130244/http://www.zoroastrian.org/articles/nowruz.htm
[[İran sineması]] modern İran’da gelişmiştir ve birçok İranlı yönetmen dünya çapında yaptıkları çalışmalarla tanınmıştır. İran filmleri son yirmi beş yıl içinde üç yüzden fazla ödül kazanmıştır. En çok tanınan yönetmen [[Abbas Kiyarüstemi]]’dir.
[[İran medyası]] özel ve kamu işletmeciliğinin bir karışımıdır ancak kitaplar ve filmler yayınlanmadan önce Kültür ve İslâmî Rehberlik Bakanlığı tarafından mutlaka onaylanmalıdır. Onay almayan filmler genellikle devlet [[sansür]]üne uğramıştır.
[[İnternet]] İran gençliği arasında inanılmaz oranda yayılmış durumdadır. İran bugün Dünya'da dördüncü büyük [[blogger]] sayısına sahip ülke durumundadır.<ref>[http://www.guardian.co.uk/technology/2004/dec/20/iran.blogging Freedom in Farsi blogs] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080514050628/http://www.guardian.co.uk/technology/2004/dec/20/iran.blogging
Birçok [[İrani diller|İrani dil]] İran kökenlidir, Farsça bunların arasında en yoğun kullanılanıdır. Farsça [[Aryan]] veya [[Hint-Avrupa dil ailesi|Hint-Avrupa dilleri]]nin [[Hint-İran dilleri]] dalına ait bir dildir. [[Farsça|Eski Farsça]]’ya ait en eski kayıtlar [[Ahameniş İmparatorluğu]]na kadar gitmektedir<ref name="dündil">{{Kitap kaynağı| başlık=The Languages of the World | yıl=2002 | soyadı=Katzner | ad=Kenneth | yayıncı=Routledge | sayfalar=163 | isbn=0415250048}}</ref> ve Eski Farsça örnekleri günümüzde İran, [[Irak]], [[Türkiye]] ve [[Mısır]]’da bulunmaktadır. Sekizinci yüzyılın sonlarında [[Farsça]] çok fazla Arapçalaştırılmıştı ve Arapça’ya benzetilerek yazılıyordu. Bu Farsça’nın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi [[Firdevsi]]’nin yazdığı [[Şehname]] oldu. İran’ın millî destanı sayılan bu eser özgün bir Farsça ile yazılmıştır.
<center>
780. satır:
İran, Dünya'nın en zengin sanat geleneklerine sahip olan ülkelerden biridir ve birçok disiplini içine almaktadır; [[çömlekçilik]], [[dokuma]], [[hat sanatı]], [[metal işleme]], [[mimari]], [[resim]] ve [[taş oymacılığı]] gibi. Halı dokuma Fars kültürünün ve sanatının en özgün dallarından biridir ve kökü antik çağlara kadar uzanmaktadır.
İranlılar mimaride [[matematik]], [[geometri]] ve [[Gökbilim|astronomiyi]] ilk kez kullananlardandı ve kapalı çarşı ve camilerin inşasında sıklıkla görülebileceği gibi büyük kamusal alanların yapımında sıra dışı yetenekleri vardı. Klasik [[İran mimarîsi]]nin ana yapıları [[cami]] ve [[saray]]dır. İran, çok sayıda sanat evi ve galerisinin yanı sıra Dünya'daki en büyük ve değerli mücevher koleksiyonlarına da sahiptir. Dünyadaki en eski [[tavla]] 60 parçasıyla beraber Güneydoğu İran'da bulunmuştur.<ref name="Persian-journal">[http://www.iranian.ws/cgi-bin/iran_news/exec/view.cgi/2/4743 "Iran's Burnt City Throws up World’s Oldest Backgammon"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090322155534/http://www.iranian.ws/cgi-bin/iran_news/exec/view.cgi/2/4743
İran [[UNESCO]] tarafından arkeolojik kalıntıları ve yerler açısından Dünya'daki en önemli yerler arasında yedinci sıradadır.<ref>[http://www.american.edu/ted/iran-tour.htm Bustling bazaars and ancient sights, parched deserts and snowcapped mountains, awesome architecture and simple hospitality] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080604062239/http://www.american.edu/ted/iran-tour.htm
<center>
|