Vikipedi

Kıyı oku: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Gks SAU20 (mesaj | katkılar)
9 değişiklik
Gks SAU20 (mesaj | katkılar)
9 değişiklik
kDeğişiklik özeti yok
5. satır:
==Oluşumu==
'''Kıyı oku ''' Kıyı akıntıları, kıyı çizgisinin bütün girinti ve çıkıntılarını takip etmezler. Bundan ziyade, kıyı çizgisi boyunca bir çıkıntıdan (burundan) öbürüne uzanırlar. Ancak burunlar arasında yer alan koyların ve girintilerin ağızlarında derinlik genellikle fazladır. Bu sebepten dolayı, taşıdığı maddelerle birlikte bir burundan diğerine yönelen kıyı akıntısı, koyların ağzına rastgelen bu derin suları geçerken, sürüklediği maddelerin bir kısmını dibe bırakırlar. Biriktirme sürecinin ve gelişiminin uzun süre devam etmesi halinde dibe çöken maddeler yavaş yavaş birikir. Gelişerek yükselmeye başlarlar ve deniz seviyesine kadar ulaşır. Bu biriktirme olayı depolandığı ucu buruna bağlıdır ve oradan koyun ağzına doğru devam etmektedir. Bu biriktirme olayının yüzeyi [[deniz]] seviyesine kadar yükseldiği zamandan itibaren bu yüzeysel alan [[Dalga (su)|dalga]] tarafından aşındırılır. Bu yüzeyden koparılan maddelerin bir kısmı dalgalar tarafından oluşan setin üst kısmına ve iç yamacı üzerine yığılır. Bu olayın devam etmesiyle deniz altı seti yavaş yavaş yükselerek belirli bir zaman sonra [[deniz suyu]] seviyesinin üstüne çıkar. Bu olay sonucunda oluşan yüzey üzerinde dalga ve rüzgarlar aşındırma yaparlar. Son olarak meydana gelen bir ucu buruna bağlı, diğer ucu serbest olan birikim şekillerine kıyı oku denir.<ref>Erinç, 1971, Jeomorfoloji 2, İstanbul Üniversitesi Yayınları, no: 1628</ref>
[[Dosya:Farewell Spit.jpg|sağ|thumb|[[Farewell kıyı oku]], [[Yeni Zelanda]] [[Güney İzlanda]]]].
 
 
Kıyı okunun oluşumunun ileri evrelerinde, kıyı boyu akıntılar ve dalgalar, bu çökel yığışımını hakim dalga ve akıntı yönünde çengel görünümlü iç bükey kavisler çizerek ilerlemesini sağlar. Bu tarz yapıların oluşması genellikle yakınlarda önemli bir çökel kaynağı ([[Delta (coğrafya)|delta]]) ile mümkündür. Çok çeşitli şekillerde görünebilirler. Kıyı oklarının son evrelerinde kıyı boyunca tamamen kapanmasını sağlayarak lagünler oluşur.
Satır 14 ⟶ 15:
 
== Hidrolojisi ve Jeolojisi ==
Tortullar kıyının iç kesimlerinekesimleri yeniden girerken veya yön değiştirirken, örneğin bir [[Burun (coğrafya)|burundaburun]] uzun<nowiki/>da, kıyı akımıakıntısı yayılır veya dağılır. Tortullar artık bütün yükünü taşıyamaz veduruma gelince tortulun çoğu düşerçöker buna da [[biriktirme]] denir. Bu suyun içinde kalmış kum seti, kıyı boyu sürüklenmeyle tortulları dalgaların kırıldığı yönde taşımaya devam eder ve su üstünde bir kıyı oku oluşturmasını sağlar. Tamamlayıcı kıyı boyu sürüklenme süreci olmadan, kıyı seti dalgaların yüzeyinin üzerinde bir kıyı oku haline gelemeyecektir ve bunun yerine sualtında düzleşecektir.
 
Kıyı okları, kıyı boyu taşınan malzemelerin dönüş açısının 30 dereceden daha büyük olduğu kıyı boyu sürüklenme burun bir bölümüne ulaştığında gerçekleşir. Su basıncı (örneğin bir [[Nehir|nehirden]]) kumun birikmesine izin vermeyecek kadar büyük olana kadar kıyı oku denizde birikimine devam edecektir. Kıyı okları üzerinde verimli [[bitki örtüsü]] oluşabilir. Kıyı okları özel bir [[Sürü|balık sürüsü]] de oluşturabilir. Kıyı okları büyüdükçe, arkasında bıraktığı [[su]], [[Rüzgâr|rüzgar]] ve [[Dalga|dalgalardan]] korunur ve bir tuz bataklığı oluşur.▼
 
Bir kıyı oku sonunda dalga kırılması meydana gelebilir, bir kanca veya tekrarlayan kıyı oku oluşturmak için etrafında tortul taşımalıdır.<ref name=":0">Evans, O.F. 1942, "The origin of spits, bars and related structures:" ''Journal of Geology,'' v. 50, p. 846-863</ref> Birden fazla yönde kırılma karmaşık bir kıyı okunu oluşturabilir. Kıyı oku boyunca eğik olarak başka bir yönde gelen dalgalar kıyı okunun büyümesini durdur, kısaltır ve sonunda tamamen yok eder.<ref name=":0" />
 
Kıyı oklarını oluşturan tortular, nehirler ve aşınan blöfler de dahil olmak üzere çeşitli kaynaklardan gelir ve orada değişiklikler kıyı oku ve diğer kıyı kara formları üzerinde önemli bir etkisi olabilir. Akarsu üzerinde ağaç kesimi ve çiftçilik gibi faaliyetler nehirlerin [[Tortulanma|tortul]] yükünü artırabilir ve bu da hassas yaşam alanlarını boğarak kıyı oku etrafındaki gelgit ortamlarına zarar verebilir. Blöfler boyunca inşa edilen yollar veya bölmeler, aşınmış tortul hacmini büyük ölçüde azaltabilir.  ▼
 
 
Tortul kaynağı kesilirse, kıyı oku boyun (karaya doğru uç) kum baş doğru hareket ettirilebilir, sonunda bir ada oluşturabilir. Kaynak kesintiye uğramaz ve kıyı oku deniz tarafından ihlal edilmezse (veya, bir haliç üzerinde, nehir), kıyı oku bir bar haline gelebilir , her iki ucu da karaya katılır, ve bar arkasında bir [[lagün]] oluşturur. Eğer bir ada kıyının yön değiştirdiği yerin yakınında açık denizde yatıyorsa ve kıyı oku adayı anakaraya bağlayana kadar büyümeye devam ederse, buna [[tombolo]] denir. ▼
 
 
▲Kıyı okları, kıyı boyu taşınan malzemelerin dönüş açısının 30 dereceden daha büyük olduğu kıyı boyu sürüklenme burun bir bölümüne ulaştığında gerçekleşir. Su basıncı (örneğin bir [[Nehir|nehirden]]) kumun birikmesine izin vermeyecek kadar büyük olana kadar kıyı oku denizde birikimine devam edecektireder. Kıyı okları üzerinde verimli [[bitki örtüsü]] oluşabilir. Kıyı okları özel bir [[Sürü|balık sürüsü]] de oluşturabilir. Kıyı okları büyüdükçe, arkasında bıraktığı [[su]], [[Rüzgâr|rüzgar]] ve [[Dalga|dalgalardan]] korunur ve bir tuz bataklığı oluşur.<ref name=":0">Evans, O.F. 1942, "The origin of spits, bars and related structures:" ''Journal of Geology,'' v. 50, p. 846-863</ref>
 
▲Kıyı oklarını oluşturan tortulartortullar, nehirlernehirlerden ve aşınan blöfler de dahilmalzemeler olmak üzere çeşitli kaynaklardan gelir ve oradaburada değişikliklerki değişikliklerin kıyı oku veokları diğer kıyı kara formlarışekilleri üzerinde önemli bir etkisi olabilirvardır. Akarsu Akarsular üzerinde ağaç kesimi ve çiftçiliktarım gibi faaliyetler nehirlerinakarsuların [[Tortulanma|tortul]] yükünü artırabilirartırır. ve bu da kıyı okundaki hassas yaşam alanlarını boğarakyok ederek kıyı oku etrafındaki gelgitcanlı ortamlarınaortamına zarar verebilir. Blöfler boyunca inşa edilen yollar veya bölmeler, aşınmış tortul hacmini büyük ölçüde azaltabilirverir.  
 
▲Tortul kaynağı kesilirse, kıyı oku boyun (karaya doğru uç) kum baş doğru hareket ettirilebilir, sonunda bir ada oluşturabilir.Eğer Kaynaktortullar kesintiye uğramazuğramazsa ve kıyı oku deniz tarafından ihlal edilmezse (veya, bir haliç üzerinde, nehir ), kıyı oku bir bar haline gelebilir , herkıyı okunun iki ucuuç da karaya katılır,katılırsa ve barçubuğun arkasındaarasında bir [[lagün]] oluşturur. EğerKıyı biroku adaherhangi kıyının yön değiştirdiği yerin yakınında açık denizde yatıyorsa ve kıyı okubir adayı anakaraya bağlayana kadar büyümeye devam ederse, buna da [[tombolo]] denir.
 
<br />
==Diğer diller==
Satır 29 ⟶ 35:
[[Almanya]] Baltık kıyılarında önemli ölçüde gelişmiş olan kıyı okları [[Nehrung]] olarak tanımlanır.
 
== İnsan yerleşim şekilleri ==
<br />
Tarih öncesinde insanlar, yerleşim yeri için kıyı oklarında yaşamayı tercih etmişlerdir. Bazı durumlarda, bu bölgeler deniz kaynaklarına yakınlığı için seçilmişlerdir.[[Morro Bay, Kaliforniya|Morro Bay]]' daki [[Çumaş|Chumash]] Kızılderili tarih öncesi yerleşimi böyle bir yerdir.<ref>Hogan, C. Michael (December 2012). Burnham, A. (ed.). "Morro Creek". ''The Megalithic Portal''.</ref>
 
==Örnekler==
*Türkiye'de kıyı birikim şekillerinden kıyı oku şekline en iyi örneklerden birisi de [[Çanakkale Boğazı]]'nda bulunan Çardak kıyı okudur.
*Dünyanın en uzun kıyı oku [[Azak Denizi|Azak Denizi']]<nowiki/>nde Arabat kıyı okudur. Yaklaşık 110 kilometre uzunluğundadır.
*Bir tatlı su kütlesindeki en uzun kıyı<nowiki/> oku, [[Erie Gölü]]'ne yaklaşık 32 km (20 [[mil]]) uzanan Long Point, Ontario'dur
*İngiltere'de Humber [[Nehir ağzı|Nehri'nin ağızında]]<nowiki/> bulunan Spurn Point kıyı oku 4.8 (3.0 mil) km uzunluğuna sahiptir.
 
== Ayrıca bakınız ==
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Kıyı_oku" sayfasından alınmıştır