Kıyı oku: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
kDeğişiklik özeti yok |
Değişiklik özeti yok |
||
1. satır:
'''Kıyı oku ''', girintili çıkıntılı kıyılarda, enkaz göçü ve kıyı akıntıları ile taşınan malzeme, [[koy]] ve körfezlerin açıklarında birikerek zamanla su yüzüne çıkarlar. Bu şekilde koyların önünde bir ok biçiminde yer alırlar. Bu şekillere “kıyı oku” denir.<ref>Davinson - Arnott R. , Introduction to Coastal Processes and Geomorphology ,Cambridge University Press The Edinburgh Building, Cambridge CB2 8RU, UK</ref> Kıyı oku, kıyılardan ya da göl kıyılarından oluşan bir kıyı barı ya da [[plaj]] arazisidir. Bir [[koy]]<nowiki/>un [[Burun (coğrafya)|burun]] bölgelerinde olduğu gibi yeniden girişin gerçekleştiği yerlerde, [[kıyı şeridi]] akımları ile kıyı şeridi sürüklenme süreci ile gelişir. Sürüklenme, dalgaların sahile eğik bir açıyla gelmesi ve [[Tortulanma|tortul]]<nowiki/>arı zikzak desenle sahile taşıması nedeniyle oluşur.<ref>Duane, D.B. and James, W.R., 1980, "Littoral transport in the surf zone elucidated by an Eulerian sediment tracer experiment:" ''Journal of Sedimentary Petrology''. vol. 50, p. 929-942<br /></ref>
== Hidroloji ve Jeoloji ==
Kıyının iç kesimlerine yeniden girerken veya yön değiştirdiğinde, örneğin bir karada, kıyı akıntısı yayılır veya dağılır. Artık tam yükü taşıyamaz, tortunun çoğu düşer. Buna biriktirme denir. Bu batık tortu çubuğu uzun kıyı sürüklenmesinin veya kıyı sürüklenmesinin, çökeltiyi dalgaların kırıldığı yönde taşımaya devam ederek su üstünde bir kıyı oku oluşturmaya izin verir. Tamamlayıcı kıyı sürüklenme süreci olmadan, kıyı oku taşınan malzemeleri dalgaların yüzeyinin üzerinde inşa olmaz ve bunun yerine sualtı kapalı tesviye olacaktır.
Kıyı okları, uzun kıyı kayması, dönüşün 30 dereceden daha büyük olduğu bir burun bölümüne ulaştığında ortaya çıkar. Su basıncı (örneğin bir nehirden) kumun birikmesine izin vermeyecek kadar büyük olana kadar kıyı oku denize devam eder. Daha sonra bitki örtüsü kıyı oku üzerinde büyümeye başlayabilir ve kıyı oku istikrarlı ve genellikle verimli hale gelebilir. Kıyı okları büyüdükçe arkalarındaki su, rüzgardan ve dalgalardan korunur ve bir tuz bataklığı oluşabilir.
Bir kıyı oku sonunda dalga kırılması meydana gelebilir, bir kanca veya tekrarlayan tükürük oluşturmak için etrafında tortul taşımalıdır.<ref name=":0">Evans, O.F. 1942, "The origin of spits, bars and related structures:" ''Journal of Geology,'' v. 50, p. 846-863</ref> Birden fazla yönde kırılma karmaşık bir kıyı oku yaratabilir. Kıyı oku boyunca eğik olarak başka bir yönde gelen dalgalar tükürüğün büyümesini durdur, kısaltır ve sonunda tamamen yok eder.<ref name=":0" />
Kıyı oklarını oluşturan tortular, nehirler ve aşınan blöfler de dahil olmak üzere çeşitli kaynaklardan gelir ve orada değişiklikler kıyı oku ve diğer kıyı kara formları üzerinde önemli bir etkisi olabilir. Akarsu üzerinde ağaç kesimi ve çiftçilik gibi faaliyetler nehirlerin [[Tortulanma|tortul]] yükünü artırabilir ve bu da hassas yaşam alanlarını boğarak kıyı oku etrafındaki gelgit ortamlarına zarar verebilir. Blöfler boyunca inşa edilen yollar veya bölmeler, aşınmış tortul hacmini büyük ölçüde azaltabilir.
Tortul kaynağı kesilirse, kıyı oku boyun (karaya doğru uç) kum baş doğru hareket ettirilebilir, sonunda bir ada oluşturabilir. Kaynak kesintiye uğramaz ve kıyı oku deniz tarafından ihlal edilmezse (veya, bir haliç üzerinde, nehir), kıyı oku bir bar haline gelebilir , her iki ucu da karaya katılır, ve bar arkasında bir [[lagün]] oluşturur. Eğer bir ada kıyının yön değiştirdiği yerin yakınında açık denizde yatıyorsa ve kıyı oku adayı anakaraya bağlayana kadar büyümeye devam ederse, buna [[tombolo]] denir. [[Dosya:Dungeness National Wildlife Refuge aerial.jpg|thumb|upright=1.5|[[Dungeness kıyı oku]] [[Juan de Fuca Boğazı]], ABD Pasifik sahili.]]
==Oluşumu==
'''Kıyı oku ''' Kıyı akıntıları, kıyı çizgisinin bütün girinti ve çıkıntılarını takip etmezler. Bundan ziyade, kıyı çizgisi boyunca bir çıkıntıdan (burundan) öbürüne uzanırlar. Ancak burunlar arasında yer alan koyların ve girintilerin ağızlarında derinlik genellikle fazladır. Bu sebepten dolayı, taşıdığı maddelerle birlikte bir burundan diğerine yönelen kıyı akıntısı, koyların ağzına rastgelen bu derin suları geçerken, sürüklediği maddelerin bir kısmını dibe bırakırlar. Biriktirme sürecinin ve gelişiminin uzun süre devam etmesi halinde dibe çöken maddeler yavaş yavaş birikir. Gelişerek yükselmeye başlarlar ve deniz seviyesine kadar ulaşır. Bu biriktirme olayı depolandığı ucu buruna bağlıdır ve oradan koyun ağzına doğru devam etmektedir. Bu biriktirme olayının yüzeyi [[deniz]] seviyesine kadar yükseldiği zamandan itibaren bu yüzeysel alan [[Dalga (su)|dalga]] tarafından aşındırılır. Bu yüzeyden koparılan maddelerin bir kısmı dalgalar tarafından oluşan setin üst kısmına ve iç yamacı üzerine yığılır. Bu olayın devam etmesiyle deniz altı seti yavaş yavaş yükselerek belirli bir zaman sonra [[deniz suyu]] seviyesinin üstüne çıkar. Bu olay sonucunda oluşan yüzey üzerinde dalga ve rüzgarlar aşındırma yaparlar. Son olarak meydana gelen bir ucu buruna bağlı, diğer ucu serbest olan birikim şekillerine kıyı oku denir.<ref>Erinç, 1971, Jeomorfoloji 2, İstanbul Üniversitesi Yayınları, no: 1628</ref>
[[Dosya:Farewell Spit.jpg|sağ|thumb|[[Farewell kıyı oku]], [[Yeni Zelanda]] [[Güney İzlanda]]]].
Kıyı okunun oluşumunun ileri evrelerinde, kıyı boyu akıntılar ve dalgalar, bu çökel yığışımını hakim dalga ve akıntı yönünde çengel görünümlü iç bükey kavisler çizerek ilerlemesini sağlar. Bu tarz yapıların oluşması genellikle yakınlarda önemli bir çökel kaynağı ([[Delta (coğrafya)|delta]]) ile mümkündür. Çok çeşitli şekillerde görünebilirler. Kıyı oklarının son evrelerinde kıyı boyunca tamamen kapanmasını sağlayarak lagünler oluşur.
*Türkiye'de kıyı birikim şekillerinden kıyı oku şekline en iyi örneklerden birisi de Çanakkale Boğazı'nda bulunan Çardak kıyı okudur. Yaklaşık 2.5 km
<br />
== Hidrolojisi ve Jeolojisi ==
Kıyının iç kesimlerine yeniden girerken veya yön değiştirdiğinde, örneğin bir karada, kıyı akıntısı yayılır veya dağılır. Artık tam yükü taşıyamaz, tortunun çoğu düşer buna biriktirme denir. Bu batık tortu çubuğu uzun kıyı sürüklenmesinin veya kıyı sürüklenmesinin, çökeltiyi dalgaların kırıldığı yönde taşımaya devam ederek su üstünde bir kıyı oku oluşturmaya izin verir. Tamamlayıcı kıyı sürüklenme süreci olmadan, kıyı oku taşınan malzemeleri dalgaların yüzeyinin üzerinde inşa olmaz ve bunun yerine sualtı kapalı tesviye olacaktır.
Kıyı okları, uzun kıyı kayması, dönüşün 30 dereceden daha büyük olduğu bir burun bölümüne ulaştığında ortaya çıkar. Su basıncı (örneğin bir nehirden) kumun birikmesine izin vermeyecek kadar büyük olana kadar kıyı oku denize devam eder. Daha sonra bitki örtüsü kıyı oku üzerinde büyümeye başlayabilir ve kıyı oku istikrarlı ve genellikle verimli hale gelebilir. Kıyı okları büyüdükçe arkalarındaki su, rüzgardan ve dalgalardan korunur ve bir tuz bataklığı oluşabilir.
Bir kıyı oku sonunda dalga kırılması meydana gelebilir, bir kanca veya tekrarlayan tükürük oluşturmak için etrafında tortul taşımalıdır.<ref name=":0" /> Birden fazla yönde kırılma karmaşık bir kıyı oku yaratabilir. Kıyı oku boyunca eğik olarak başka bir yönde gelen dalgalar tükürüğün büyümesini durdur, kısaltır ve sonunda tamamen yok eder.<ref name=":0" />
Kıyı oklarını oluşturan tortular, nehirler ve aşınan blöfler de dahil olmak üzere çeşitli kaynaklardan gelir ve orada değişiklikler kıyı oku ve diğer kıyı kara formları üzerinde önemli bir etkisi olabilir. Akarsu üzerinde ağaç kesimi ve çiftçilik gibi faaliyetler nehirlerin [[Tortulanma|tortul]] yükünü artırabilir ve bu da hassas yaşam alanlarını boğarak kıyı oku etrafındaki gelgit ortamlarına zarar verebilir. Blöfler boyunca inşa edilen yollar veya bölmeler, aşınmış tortul hacmini büyük ölçüde azaltabilir.
Tortul kaynağı kesilirse, kıyı oku boyun (karaya doğru uç) kum baş doğru hareket ettirilebilir, sonunda bir ada oluşturabilir. Kaynak kesintiye uğramaz ve kıyı oku deniz tarafından ihlal edilmezse (veya, bir haliç üzerinde, nehir), kıyı oku bir bar haline gelebilir , her iki ucu da karaya katılır, ve bar arkasında bir [[lagün]] oluşturur. Eğer bir ada kıyının yön değiştirdiği yerin yakınında açık denizde yatıyorsa ve kıyı oku adayı anakaraya bağlayana kadar büyümeye devam ederse, buna [[tombolo]] denir.
<br />
==Diğer diller==
Kıyı oku kelimesi İngilizce coğrafi terimler sözlüğünde spit kelimesine karşılık gelir.
[[Almanya]] Baltık kıyılarında önemli ölçüde gelişmiş olan kıyı okları [[Nehrung]] olarak tanımlanır.
<br />
==Örnekler==
*Türkiye'de kıyı birikim şekillerinden kıyı oku şekline en iyi örneklerden birisi de [[Çanakkale Boğazı]]'nda bulunan Çardak kıyı okudur.
*Dünyanın en uzun kıyı oku [[Azak Denizi|Azak Denizi']]<nowiki/>nde Arabat kıyı okudur. Yaklaşık 110 kilometre uzunluğundadır.
== Ayrıca bakınız ==
| |||